Kitobni o'qish: «Mart xoruzu», sahifa 5

– Ana-a-a…Fahişə!.. – Qogiya, sanki onu boğurlarmıştək, xırıldayır.

Əlində ağac saplı, qaralmış tiyəli bıçaq var. Anası isə gülür, süni, xoş olmayan şəkildə hırıldayır. Düz burnunun dibində kiminsə lifçiyini hərləyir, onu daha artıq qıcıqlandırır, mübahisəyə, döyüşə çağırır, elə bil, oğlunun adam öldürə bilib-bilməyəcəyini, onlara mükafat düşüb-düşmədiyini yoxlamaq istəyir.

– Eh səni, tam atana çəkmisən, – gülür, istehza edir.

– Axırına çıxmamış söylə, mən kimdənəm, ana! – Qogiya xırıldayır və bıçaqla burnu qarşısında dalğalanan lifçikdən müdafiə olunur, lakin yalnız havanı yarır – ana daha zirək, cəlddir və hər dəfə son dəqiqədə çəhrayı, bərq vuran parçanı qaldırılmış bıçağın altından qaçırır.

– Əlin daha əvvəl quruyar, – anası qıcıqlandırıcı, saxta şəkildə gülür – Məgər məndən xaric olmamısan? Kim səni məndən yaxşı tanıyır? Yəqin, heç o quldur da sənin tərəfindən öldürülməyib. Eh səni, atasının oğlu!

Anasının hırıltısı, onun lağları, qıcıqlandırıcı tonu və burnu qarşısında dalğalanan çəhrayı əsgi Qogiyanı quduzluğa gətirir, qəlbini bulandırır – amma onu buxovlayır da, sanki ana sözlərilə sehrlənib, elə bil, onun tərəfindən ovsunlanıb, cadulanıb, nə qeyz, nə də hiddət onu hərəkətə gətirmir, elə bil, yalnız anasını əyləndirməkdən ötrü onun iradəsini, şıltağlığını yerinə yetirir. Həqiqətdə isə – axmaq yuxudakı kimidir, anasını vurmaqdan ötrü bıçağı qaıdırmaq istəyir və bacarmır, əlində qüvvə yoxdur. – elə bil, əli qopub, ancaq bunu göstərmir, öz gücsüzlüyünü gizlədir, anasının ona daha təhqirli güləcəyindən qorxur. Xoşbəxtlikdən, həmin dəqiqədə kirayəçi otağa daxil olur və sakitcə, elə bil, ötəri olaraq, sözarası Qogiyaya: “Bıçağı burax!”– deyə qışqırır, sanki, ümumiyyətlə, burda təsadüfən peyda olub. Əynində çiyninə atılmış şinel var. Görünür, ana və oğulun sonsuz höcətləşməsi onu təngə gətirib və “nizam yaratmaqdan” ötrü aşağı enib. Kirayənişinin görünməsi ilə Qogiyanın gözləri qorxudan kəlləsinə çıxır, amma bu gözlənilməz qorxu dərhal bir elə də qəfil sevinclə əvəz olunur, bu təsadüfi gəliş onları ayıra, anası ilə barışdıra, onları bəladan qurtara biləcəyinə görə sevinmir, əksinə, əgər anasının öhdəsindən gələ bilmirsə, heç olmasa, kirayəçi onun əlindən heç yana gedə bilməyəcək.Üstəlik də, Qogiyanın onunla köhnə hesabları var.

– Bıçağı yerə qoy, Qogiya, özünə gəl, – Vano müəllim təmkinlə belə deyir.

– Yaxınlaşma! Yaxınlaşma! – Qogiya şivənlə, hamı eşidəcək dərəcədə (axı həmin bu vaxtda küçədə, yaxınlıqda hansısa yol keçən ola bilər) qışqırır, qoy hamı Qogiyanın indi də öldürmək istəmədiyini, onu məcbur etdiklərini bilsin.

– Bıçağı tulla, utan, sonra necə yaşayacaqsan, – Vano müəllim sakitcə, lakin möhkəm danışır.

Həqiqətən, utanca bənzəyən hansısa hiss Qogiyanı qaplayır, budur, artıq ikinci dəfədir Qogiyanın işlərinə qarışan, onun həyatına müdaxilə edən, sanki Qogiyanın yanına göndərilmiş bu qəribə adamın gözlərinə baxmağa qərar verə bilmir, – tamamilə qəribə olan isə Qogiyanın nə baş verdiyini, niyə əlində bıçağın sıxıldığını, kimi – anasını, kirayəçini, yoxsa hər ikisini birlikdə – öldürmək istəməsini doğru-düzgün xatırlamamasıdır – hə, hə, hər ikisini birgə, dərhal.

– Yanaşma! Yanaşma! – deyə bıçağı hərləyərək, amma artıq tutularaq, titrək səslə qışqırır.

– Belə bir şey eşidilibmi? Öz oğlu ilə öz evində dərdləşmək olmazmış! – Qogiyanın anası da belə deyir.

Anasının gözlənilməz havadarlığı Qogiyanın döyüş coşqusunu yenidən alovlandırır.

– Sən hardan çıxdın, niyə mənə ilişirsən! – deyə kirayənişinə bağırır. – Nə müəllim, nə də rəis mənə göstəriş verə bilməz, istəyərəm – ehsanda doyunca içərəm, istərəm – toyda; ümumiyyətlə, nə istəsəm, onu da edəcəm.

– Etməyəcəksən! – Vano müəllim onun sözünü kəsir və birdən, bir göz qırpımında dəmir barmaqları ilə Qogiyanın əlini tutur və sıxır. Onun sifəti ağrıdan əyilir.Şinel Vano müəllimin çiynindən sürüşür, onu boş əli ilə o biri çiynində qaydaya salır – elə bil, arxasınca zibil və lillə dolu tor daşıyır. Qogiya qolunu polad kimi möhkəm yapışılmadan qurtara bilmir, ancaq barmaqları şişib, göyərərək, qaralsa da, bıçağı buraxmır.

– Bizi öldürməyin, nəyimizdən razı deyilsiniz, iki kəlmə yazmağınızı xahiş etdik, daha ananızı söymədik ha! – bu iyrənc, xoş olmayan görüntü səbəbindən qəlbinin dərinliyinə qədər təhqir olunmuş ana oğluna sanballı şəkildə, layiqincə arxa çıxır.

Vano müəllim şineli buraxır, bıçağı Qogiyanın şişmiş barmaqlarından qoparmaqdan ötrü o biri əlini də boşlayır.Şinel ayaqlarının yanına sürüşür – sanki qum təpəsi uçulur. İndi, elə bil, dizinə kimi qumun içində – qumda, çamurda, bulanıq lehmədə dayanıb.”Etməyəcəksən!” – deyə təkrar edir və güclə qoparılmış bıçağı geriyə, Qogiyanın əlinə dürtür, elə bil, sözlərinin nə qədər ədalətli olduğunu yoxlamaq istəyir.Lakin Qogiya artıq müəllimin haqlı olduğunu başa düşür, əgər hələ də dartınırsa, bu yalnız anasının görməsindən ötrü görüntüdür – indi ona nifrət edir, onun istehzalarından, lağa qoyan hırıltılarından ölümdən də betər qorxur. O tutulub, hind toyuğu kimi acıqlanıb; qaytarılmış bıçaq onu daha çox sıxır, gülünc edir – Qogiya onu hara qoyacağını, onunla nə edəcəyini bilmir, elə bil, bıçaq, artıq müəllimin əlində olaraq, dərhal öldürücü qüvvəsini, qorxutma, özünə tabe etmə qabiliyyətini itirib və təyinatı barədə ona sanballı heç nə məlum olmayan ziyansız təsərrüfat əşyasına çevrilib.

– Ah, murdar… Mən bu murdarı… Bu… Mən bununla…qıcıqlandırıcı nə isə demək, ilişdirmək, yandırıb-tökmək istəyir – təki cəzalandırılmış uşaq kimi kirayəçisinin qarşısında dayanmasın, təki bu insanın önündə ikən hardansa peyda olmuş tərəddüdünə, qorxusuna üstün gəlsin, onu özündə boğsun, – nahaq çalışır, fikirləşıb heç nə tapa bilmir: demək üçün nə isə tapmaqdan ötrü nə isə bilmək lazımdır, başda nəyə isə malik olmaq gərəkdir.

6

Bütün Siqnaxidə naməlum, nəzarətsiz ölü üçün milis zirzəmisindən yaxşı yer tapa bilməzsən. Bir dəfə Niko mazğal kimi ensiz pəncərədən bu zirzəmiyə nəzər salmışdı – döşəmə görünmürdü, göz gedib, dibə çatmırdı. Əlbəttə, zirzəmi qəbirdən daha dərindir, gündüz və gecə, qışda və yayda orada rütubətli, qoxumuş alatoran burularaq, qalxır. Köhnə kilsənin yaxınlığında öldürülmüş qulduru, yəqin, ora aparmışdılar – milisə də belə rahatdır, ölü üçün də bu cür : qaranlıqda, soyuqda, tənhalıqda daha əlverişlidir… Yəqin, brezentin altında, Niko kimi, əlləri sinəsinə qoyulmuş halda uzanıb. Yəqin, leytenant da ölü ilə birlikdə zirzəmidə qaldı. Belə bir gündə, o da, adətən olduğu kimi, xidmətdən sonra evə qayıda bilməzdi axı. Qayıdaraq, həmişə olduğu kimi, hamilə arvadının üzündən öpə bilməzdi. Adəti üzrə zarafat edə bilməzdi: “Bu nə deməkdir, xanım, oğlunuz nə vaxt gün işığına çıxmağa lütf edəcək?” (Əslinə baxılarsa, oğulun orda, ana bətnində qalması ən ağıllısı olardı, yoxsa bayıra çıxar və -al, gəldi! – hansısa Qogiya ona güllə sıxar. Nikonun nənəsi belə deyir: ”Əgər o, ekiz doğmasa, mən lap yerə girim!”) Yox, leytenant bu gün heç bir halda evə gedə bilməzdi. Yəqin, naharı da, şamı da unudub. Yəqin, yalnız bu gün deyil – hələ uzun müddət tikəsini həzzlə uda bilməyəcək. Yəqin, belini bükərək, öz fikirlərinə dalmaqla, meyidin yanında oturub…”Yoldaş rəis, bəlkə sizə kerosin lampası gətirim, bu buzxanada donarsınız”, – növbətçi milis, məsələn, elə həmin Georgi Uparaşvili onun davranışından bir qədər təəccüblənərək, belə söyləyəcək. Georgi özü də, çətin, evə, arvadı və oğluna doğru can atsın – ona da belələri qismət olub. Burda, milisdə onun üçün evdəkindən daha yaxşıdır, daha rahatdır. Orda onu yeyib-tökürlər, burda isə, heç olmasa, kiməsə gərəkdir. Amma leytenant imtina edəcək, onu geri göndərərək, lazım gələrsə, çağıracağını deyəcək və Georgi Uparaşvili ənsəsini qaşıyaraq, dik pilləkənlə yuxarı qalxacaq.Lakin məgər, həqiqətən, təəccüblü deyilmi? Məgər hər kəs onu nəyin tutub saxladığını soruşmazmı, niyə o, yəni leytenant meyidin yanında – tək, qaranlıq zirzəmidə dayanıb? Necə yəni… Necə-niyə? Axı qəlbi və ruhu olan insandır. Bu gün də olmasa, sabah ata olacaq. Oğlu ondan – necə yaşadın, nə əkib, nə biçdin? – soruşanda nə cavab verəcək? Nə danışacaq? Guya, bir dəfə, hələ sənin doğumuna qədər kimsə mənə tərk edilmiş kilsədə quldurun gizləndiyi xəbərini gətirdi və mən təcrübəsizlikdən özümü itirdim, xəyalıma hər cür – həm yaxşı, həm də pis – şeylər gətirdim, doğrusu, onun, həqiqətən, quldur olduğunu indiyə qədər dəqiq bilməsəm də, ağıldankəm Qogiyanın bu adamı öldürməsinə imkan verdimmi deyəcək? Əlbəttə, belə etirafdan sonra oğlunun gözündə qəhrəman olmayacaq, daha da pisi ola bilər: oğlunun ona rəhmi gəlməz, ona acımaz, lağa qoyar: buna görəmi, belə deyər, neçə illərdir, özünü üzürsən? Onun quldur olub-olmadığını hardan bilə, necə yoxlaya bilərdin, axı alnına yazılmamışdı, bu köhnə kilsənin içindən sənə qışqırmayacaqdı ha – mən qulduram, məni hansısa ləyaqətli adamla dəyişik salma! Gələcək oğlunun leytenanta belə cavab verməsini allah göstərməsin, lakin əgər bu gün belə səhv etməyə qadirsənsə, sabah oğluna qəlbsiz böyüdüyünü deməyə iddian olmamalıdır. Amma axı əsl quldurun hələ milis gələnə kimi köhnə kilsədən qaçması tamamilə mümkündür. Bəlkə, burda onu təhlükə hədələdiyini hiss edib və dərhal, heyvan kimi qurtularaq, fikirləşmədən, tərəddüd etmədən, yarımdağılmış divarlara, belə çətinliklə alışdırılmış alova acımadan, bu yerləri tərk edib, qaçaraq gedib. Naskidanın iyi burnuna dəyib – yerindən qopub, bəladan qaçmaqla qurtulub. Əgər məhz belə etməsəydi, necə quldur olardı? Əvəzində elə həmin vaxt, yəni əsl quldurun qaçışı və milisin gəlişi aralığında daha kimsə meydana çıxıb – ümumiyyətlə, kimsə, istənilən şəxs Naskida kimi, Naskidadan sonra yaxınlıqdan keçib, məhz kim – heç bir əhəmiyyəti yoxdur, yollarla azmı adam keçir. Hətta yaxınlarının ölmüş hesab etdikləri içərisndən ölümdən dirilənləri də qayıdır. Məgər bu yolla bircə Naskidamı addımlayır? Bəyəm yol bircə ona məxsusdur? Beləliklə, hansısa qıc olmuş, soyuğa hər hansı hissiyyatını itirmiş şəxs yandan keçmiş, köhnə dağıntılar üzərindən tüstü qalxdığını görmüş və sevinmiş, fikirləşmişdir: bir qədər qızınar, nəfəsimi dərərəm, qarşıda yoxuş var. Heç bir pis şeydən şübhələnməyib, fikrə getməyib – odu, sanki məxsusi ondan ötrü, kim qalayıb, – sadəcə, bir qədər qızınacağına sevinib – bax, müvəffəqiyyət belə olar! Sevinib və – həlak olub. Quldurun qoyub getdiyi odun yanında qızınmaq ona xoş görünüb və Naskida köhnə kilsədə quldurların tam bir dəstəsinin gizləndiyini artıq milisə xəbər verməyə macal tapdığı üçün (qorxunun gözləri iridir), bu gözlənilməz zövq ona baha başa gəlib. Axı Niko özü, bir an da olsun, şübhələnməmiş və özündən soruşmağı fikirləşməmişdi – təsadüfən, bu adam quldur deyil? Lakin, belə, ya elə, artıq taleyin çarxını geri çevirə bilməzsən. Bu şəxs quldurmu, yoxsa nağıl qəhrəmanımı, amma artıq ölüdür. Milisin zirzəmisində, buzlu daş döşəmədə brezentlə örtülərək, əlləri sinəsinə qoyulmuş vəziyyətdə (Nikoda olduğu kimi) uzanıb, ayaqları ucunda isə məcburi qatili, daha doğrusu, qətlinin qeyri-iradi iştirakçısı əyləşib. Həyətdə külək bütün dünyanı özilə aparmağa, süpürməyə hazırdır.Cəmisi beş-altı ev o yanda Lamara (leytenantın hamilə arvadı) isti yataqda yatıb; tükləri, küləyin susmayan uğultusu üzündən, hətta yuxuda da, biz-biz durur. O, qollarını dizləri arasında sıxaraq, yatıb. Amma yuxuda da küləyin bu tükənməz uğultusu arasından ərinin ona doğru istiqamətlənmiş addım səslərini eşitmək üçün dinləyir. Yəqin, hələ ərinin harda olduğunu, nə etdiyini bilmir. Ancaq, yox, necə bilmir, indiyə kimi ona yüz dəfə deyə bilərdilər. Baba pis xəbərlərin qanadlarla uçduğunu deyir. Məgər kimsə ərinin bu gün köhnə kilsənin yanında adam öldürməsini ona bildirməməyə dözə bilərdi – doğrudur, özü atəş açmayıb, amma atəş açan bunu onun razılığı, göstərişi ilə edib. Məlumat vermək, bildirmək, xəbərləmək – bunları adamlara öyrətməyə ehtiyac yoxdur. Burda sual yalnız kimin kimi qabaqlamasındadır. Əgər belədirsə, leytenantın hamilə arvadı indi isti yataqda yatmır, gecə köynəyinin üstündən xalatını atıb, pəncərənin ağzında dayanıb və küçənin zülmətinə baxır. Diqqətlə baxır, ancaq heç nəyi seçə bilmir. Uzaq başı, bəzən pəncərə arxasında külək ulayır və çərçivələrdəki şüşələr həyəcanla cingildəyir. Amma Lamara bunsuz da həyəcanlıdır, narahatdır – əri indiyədək hardadır, ona nə isə olmayıb? Həm də artıq gərginlikdən qorxur, axı hamilədir, körpəni və özünü qorumalıdır. Baba hamilə qadının bir ayağı ilə qəbirdə olduğunu deyir. O isə heç qorunmur – soyuq pəncərəyə yapışıb, yarımçılpaqdır, düz isti yataqdan qalxıb. Soyuq olanda hamilə qadınlar iki cüt corab geyirlər, gövdələri ətrafına isti şal bürüyürlər. Bəziləri sənə boşqab da izatmaz – bəs bilirsinizmi, ağırlıq qaldırmaq ziyandır.Leytenantın hamilə arvadı üçün isə soyuq və gərginlik boş şeydir. Küləksə ulayır, uğuldayır, fit verir – hətta divarlardan keçir, gözləyən qadının qarışmış fikirlərini daha da dağıtmaqdan ötrü onun qəlbinə soxulur.”Onu xidməti buraxmağa məcbur edəcəyəm”, – həyəcanlanmış, özünü itirmiş və təlaşlanmış Lamara belə fikirləşir. Bütün bu tarixçə zarafatdırmı! Yəqin nəyin baş verdiyini ona bildirsələr də, hər halda, hələlik dəqiq heç nə bilmir: kimi öldürüblər, kim öldürüb, kimə qarşı hansı tələb var, niyə və nə üçün.Üstəlik də, otaq soyuqdur (Nikonun otağındakı kimi). Soba sönüb (burda, Nikoda olduğutək). Heç kəsdə soba bütün gecəni qalanmır. Buna kimin pulqabısı dözər? Masanın üstündəki lampa güclə işıqlanır (Nikonun yanındakı masada lampa sönənə qədər güclə işıqlandığı kimi). Əlbəttə, onlarda billur çilçıraqlar hardan ola bilər! Otaqdan his iyi gəlir (burda, Nikoda olduğutək). Yəqin bu, gələcək, doğulmağa hazırlaşan həyat üçün elə də əlverişli şərait deyil; yəqin, lap başlanğıcdan hansı hava ilə tənəffüs etmək az əhəmiyyətə malik deyil. ”Yaxşı olan kimi, yəni körpəni doğantək işləməyə gedəcəyəm – Lamara belə düşünür. Bəli, bəs necə! Yeni doğulmuş körpənin, eynilə həbsxanadan buraxılmış insan kimi, dayə və qulluqçusu olmalıdır; elə burda da xidmət və qayğı lazımdır. – Əri isə qoy evdə otursun, uşaqdan həzz alsın; ya da qoy, hansısa, daha sakit işlə məşğul olsun. Axı yazıqdır, – əgər artıq ölməyibsə, məhv olacaq, öləcək” – daha kədərli fikirləri qovmaqdan ötrü, dəhşətli şeylər uydurmamaqdan və artıq bətndəki, hələ doğulmamış, dünyaya gələcək körpəsinin ağlını başından etməməkdən ötrü, belə fikirləşir. ”İndi atamız gələcək, – ona, doğulmamış, gələcək körpəyə belə deyir. – Yazıq bu gün, yəqin, bir tikə də udmayıb.”

– Babli-bibli-bebli-bubli, – deyə həmin, doğulmamış, gələcək körpə hay verir.

– Hə, balaca, hə, indi gecədi, həyətdə külək var və sənin atan hələ qayıtmayıb, – Lamara ona cavab verir.

Nahaq yerə deyilməyib: lalın dilini anası bilər.

– Babli-bibli-bebli-bubli, – gələcək körpə belə deyir.

– Haqlısan, atamız hamıdan yaxşıdır. Əlbəttə, ona qara yaxırlar. Dilin sümüyü yoxdur, nə desən, deyər. Atamız ən yaxşı, ən cəsurdur. Onun qarşısındakı qorxuya görə, heç kim heç vaxt bizə barmağının ucu ilə də toxunmaz, – Lamara dirçələrək, artıq daha şən halda cavab verir.

O dediyinə inanır. İnananda isə heç nə vecinə deyil, yox, əgər inanmasan, onda sənə acımağa dəyər.”Babli-bibli-bebli-bubli” – gələcək körpə zınqırovunu çalır. Hələlik, bu onun bacardığının hamısıdır, əli çatan hər şeydir.Lakin anası üçün, vaxtı necəsə uzatmaqdan, başqa heç nə barədə fikirləşməməkdən ötrü, gözləmə, qeyri-müəyyənlik, qorxu sıxıntısına düşməmək üçün, hər cür şübhə və ehtiyatlanma toruna ilişməməkdən ötrü, bu da kifayətdir – yoxsa, əgər, bir an da olsa, onlara uyarsa, ipək qurdları tut yarpaqlarına etdikləri kimi, ona hücum çəkərlər. X-rr-ş, x-rr-ş – qısa xırtıltı səsi gələr və əlbəttə, ondan xalat və çəkələklərdən başqa – buynuz və dırnaqlardan qeyri – heç nə qalmaz. ”Bir qədər də gözləyək, sonra da gedib atamızı axtaraq, hardadır, nə edir”, – Lamara gələcək körpəsinə belə deyir. Ata isə meyidin yanında, uyğunlaşdırılmış milis zirzəmisində, məzar zülmətində əyləşib – düzdür, küçə fonarının zəif işığı çöldən içəri sızır – külək lampanı yellədir və onun göndərdiyi işıq da, təbii, rəqs edir və zaman-zaman sönür, buna görə də küçədən zirzəmiyə yalnız növbələşən tutqun şüalar daxil olur, amma bu, hər halda, necəsə, işıqdır və leytenanta bir elə zəruri olmasa da, bu işıqda yaxınlıqdakı nəyisə seçmək olar. Ona tamamilə başqa işıq, şübhə və gümanlarının dolaşıqlığından baş çıxarmaq üçün, yol tapmaqdan ötrü ağıl işığı gərəkdir. Axı insan belədir – başqalarına (mənə, sənə, ona) necə görünürsə, hər halda – bu “başqaları” (mənim, sənin, onun) üçün elədir. Əgər bu, doğrudursa, onda, Nikonun fikrincə, leytenant məhz etməli olduğu kimi edir. Əlbəttə, isti yataq donmuş zirzəmidən üstündür və hamilə arvadı ilə söhbət etmək ölünün yanında səssiz oturmaqdan xoşdur, amma axı hələlik çox şey müəyyən olunmayıb, birinci növbədə, öldürülənin şəxsiyyəti aydınlaşdırılmayıb.Leytenant mərhumun ayaqları yanında, döşəmədə (planşeti altına qoyaraq – düzgün ehtiyatlılıqdır, buzlu daş plitənin üstündə oturmağı düşmənimə də arzulamıram) əyləşib, başını dizlərinə tərəf əyərək oturub, ilk baxışda – keçən günün bütün qayğıları və gərginliyi üzündən gücdən düşərək, yatana oxşayır.Lakin heç bir gözündə yuxu yoxdur, əgər gözləri qapalıdırsa, bu, ağıl işığının xarici dünyanın tutqun, yerini dəyişən işığında ağıl qaralmamasından ötrüdür. O yatmır, neçənci dəfədir, yada salır və götür-qoy edir, bütün şərtləri, hər bir xırdalığı, hər bir kəlməni, köhnə kilsədən zirzəmiyə kimi bütün yolu təhlil edir. Müstəntiq təcrübəli və məkrli cinayətkardan soruşduğu kimi, inadla özündən : ”Digər quldurlar hara getdi?” – deyə soruşur. Naskida üçünü görmüşdü – onlar köhnə kilsənin yanında, elə bil, rezin qırıqları və küləş toplayırdı. Qalanları (neçə nəfər?) içəridə, kilsənin dağıntıları içərisində idi, guya ordan səslər gəlirdi. Ancaq ağır qulaqlı Naskida küləyin fit və ulartısı içərisində onları necə eşidə bilmişdi? Doğrudanmı ova çıxmış bu canavarlar belə hay-küy qaldırmışdılar? Əgər, ümumiyyətlə, oturmuşdularsa, böyük ehtimalla, ocağın ətrafında quyruqları üstə, qulaqlarını şəkləyərək, əyləşərdilər. Ümumiyyətlə, quldurlar orda, köhnə kilsədə olsaydılar – əslində, leytenant belə demək istəyirdi. Qorxunun qulaqları da böyükdür, axı bütöv bir insan dəstəsinin izsiz-tozsuz yox olmasına inanmaq çətindir. Elə bil, gizli, yeraltı yoldan keçiblər. Amma onda bu da onlarla gedərdi. Niyə onu ölüm üçün saxlamışdılar? Ya da o öldürülüncəyə qədər, qalanlarının uzağa çəkilməyə macal tapması üçün özünü qurban vermişdi? Gəl baş çıxart! Əgər Naskida həqiqəti deyirsə, quldurlar milis gələnə kimi getmişlər, bu isə…”Allah göstərməsin, allah eləməsin”, – leytenant başını dizlərinə dayayaraq, həyəcanlanır, əsəbiləşir, yenə və bir daha yaddaşını gərginləşdirir, orada eşələnir, hər şeyin necə olduğunu, yaxud necə ola biləcəyini addım ardınca addım olmaqla, hər şeyi son xırdalığına qədər bərpa etməyə çalışır. Axı burda məsələ insana aiddir, ay camaat, insana! Doğrudur, niyə insan kimi doğulduğuna şikayətlənir – amma əgər doğulubsa, onunla insan kimi davranmalıyıq.Leytenant, hətta, quldur yıxılarkən ayaqqabısının ayağından çıxmasını da xatırlayır.Leytenant yaddaşını yoxlamaqdan ötrü qalxır, brezentin küncünü kənara atır və haqlılığına tamamilə əmin olaraq, Georgi Uparaşviliyə qışqırır:

– Niyə meyidin ayaqlarında bir başmaq var, bəs ikincisi hanı?

– Yəqin, bu bədbəxtin şeylərinin içindədir, rəis, – Georgi Uparaşvili, elə bil, onu çağıracaqlarını gözləyirmiş və məhz nə barədə soruşacaqlarını əvvəlcədən bilirmiş kimi, dərhal cavab verir.

O ləngitmədən cavab verir, amma dərhal da şübhələnərək, fikrə gedir, öldürülənin şeylərini xəyalən nəzərdən keçirir. Yalnız onu evə buraxmasınlar, yoxsa heç bir işdən imtina etməz, daim, hətta başqalarının əvəzinə də növbətçilik etməyə də, nəfəs dərmədən “fərəqət” vəziyyətində dayanmağa da hazırdır. Ancaq yazıq ayaqlarını güclə sürüyür, onun yaşında milisdə xidmət etmək nə deməkdir! Amma, hər halda, burda özünü evdəkindən yaxşı hiss edir, burda onu, heç olmasa, adam hesab edirlər, onu, bunu soruşurlar, evdə isə bircə tikəni də sakitcə uda bilmir, nə vaxt şapalaq vurulacağını gözləyir. Gözlərini bir dəqiqə də yuma bilmir, evdə daim vur-çatlasındır. Ev deyil, havayı teatrdır. Adamlar şənlənməkdən ötrü onların pəncərələri altında toplanırlar. Arvadı və oğlu bir-birini söyür, daha nələrdə günahlandırmırlar – heç kəsdən utanmırlar, utanmazlar, dillərindən elə şeylər qopur – adamın əti tökülür. Kənar adamlar, dinləyicilər, tamaşaçılar, əyləncə həvəskarları isə gülməkdən partlayırlar. Uparaşvililər bütün şəhərdə dillərdədir. Onlardan birinin digəri haqda, birlikdə isə bəsləyiciləri, yəni birinin əri, digərinin atası barədə dediyini heç bazar avaraları da bir-biri barədə demir. Yazığın halına acınmalıdır, ev adamları isə bir-birindən uzağa getməyib. Necə deyərlər, eyni bezin qıraqlarıdır. Baba, əgər insan öz evində adam yerinə qoyulmursa, papağını görürüb, mümkün qədər uzağa getməsinin daha yaxşı olduğunu deyir. Düzdür, nənənin də baba ilə mübahisə etdiyi olur, o da ağrılı şəkildə sancmağı bacarır, ancaq Uparaşvili ailəsi tamamilə başqa şeydir, onların allahın verən günü on dəfə bir-birinə hücum çəkməsini hamı bilir, həm də yalnız sözlə deyil, işin əl qaldırmaya qədər gedib çıxması da olur. Əlbəttə, əgər belə ölmüş ruhlar yığnağını ailə adlandırmaq olarsa, allahın qarğıdığı ailədir. Bəli, Georgi Uparaşvilinin halına acımalıdır, onların əlində məhv olur, nə ərdir, nə də ata; adam deyil, qoyundur, arvadı da, oğlu da təpəsində otururlar. Bir dəfə hətta döymüşdülər də. Bütöv həftəni, kinofilm qəhrəmanı kimi, sarıqlı başla gəzdi. Siqnaxi lağlağılarından hara gizlənəcəyini bilmirdi – rast gələn kimi, mütləq soruşurdular: ”Başına nə olub? Sənə nə isə olub?” Evdəkilərin kötəklədiyini deyə bilməzdi axı! Yazıq bilərəkdən gülürdü – guya, qoca yaşında xanazıra, yəni parotit xəstəliyinə yoluxub.

– Dostumsan, axtar və bura ver, – leytenant Georgi Uparaşviliyə belə deyir və o ləngimədən, ikinci başmağı axtarmaqdan ötrü öldürülənin şeylərini silkələyir.

Axı orda, xüsusi olaraq, silkələməli nə var, belə yazığın hansı şeyləri ola bilər? Belə deyək – ümumiyyətlə, nə vaxtsa pulla işi olubsa, bir qədər pul. Ehtimal, burun dəsmalı, o hər kəsə lazımdır. Qələmyonan bıçaq, bəlkə, qarğıdan tütək kəsməyi bacarırmış və bununla dolanırmış? Yelenitsanın atası kimi, tütək satıb, çörək alırmış. Əlavə olaraq, düymə ola bilər. Paltosunda bir düymə çatmırdı. Nikonun öz amerikan jiletində də bir düymə çatmadığı və buna görə özünü namünasib hiss etdiyi üçün, bunu dərhal qeydə almışdı – bunu hamının hesaba aldığı kimi görünür, sanki hamının gözünə qalan deyil, məhz itirilən, artıq olmayan sataşır, – yəni bu düymə olmadan, bütün jiletə heç kəs, hətta diqqət belə ayırmır – varmıdır, yoxmudur. Belə şeylər istənilən təsadüfi yolkeçənin cibində aşkara çıxa bilər, lakin buna görə heç kəs ona güllə sıxmaz, hər halda, bunu etməməlidir; amma onu, öldürüləni baş verənə oxşar nəyinsə gözləntisi aşkarca üzüb – indi Nikoya belə gəlir – bundan da artığı, sanki nəyin baş verməli olduğunu bilirmiş, amma – bu daha təəccüblüdür – nəinki gizlənməyə, qaçmağa çalışmamış, sakitcə və etirazsız olaraq, qaçılmaz olanı gözləmişdir. Yox, sakit və etirazsız deyil, gərginliklə, səbrsizliklə gözləyirmiş, elə bil, yaxınlaşanın nə vaxt baş verəcəyini heç cür, səbrsiz, gözləyə bilmirmiş kimi gözləmişdir və hətta son dəqiqədə nəyinsə dəyişməsindən, fələyin fikrində tərəddüd etməsindən bir qədər ehtiyatlanmışdır. Onun bütün görünüşü, davranışı, baxışı, təbəssümü, hər bir kəlməsi bunu deyirdi… Bu ona qızınmaqdan daha çox, gözləntini yüngülləşdirmək, vaxtı uzatmaq üçün lazım olan, (kim tərəfindən qalanır-qalansın), pis qoxulu, his və tüstü edən, içində yanan rezin qırıqları olan alovla da təsdiq olunurdu – sonunun yaxınlaşdığını hiss edən təki, yarıyanmış, tüstülənən kösövu nahaq yerə közlərin üstünə atmamış və Nikonu yarımdağılmış kilsədən az qala güclə çıxarmamışdı. Düzdür, Niko ilə vidalaşmış, ona demişdi: ” Görürəm, yaxşı oğlansan, məni unutma”, lakin, əlbəttə, bu, qapıya kimi ötürmədən çox, nəzakətli qovmaya bənzəyirdi. Amma Niko, heç olmasa, oda tərəf dəvət olunduğuna, bərabər kimi yanında dayandıqlarına, qulağından yapışmadıqlarına görə sağ ol deməlidir – böyüklər imkan olan kimi, qulağı dartmağı sevirlər, onu heç vaxt ötürməzlər, dərhal qulağından yapışarlar. Bununla belə, köhnə kilsədəki adam onlara oxşamırdı, tamamən elə deyildi. Onlar, o qulaqçəkənlər hamısı doğma qardaş kimi, biri-birinə bənzəyir. Onları dərhal, uzaqdan tanıyırsan, bütöv insan güruhundan seçirsən. Doğrudur, onu dağılmış kilsədən çıxaranda bir anlığa Nikoya bunun da qulağını burmağa hazırlaşdığı kimi görünmüşdü, o da kirpitək tamamilə pırpızlanmış, Yevgeniya Duqladzenin əvvəlcə düz burnu önündə şeir dəftərini cırdığı, sonra isə hətta qulağını çəkməyə hazırlaşdığı həmin yaddaqalan gündə olduğu kimi, döyüşə hazırlaşmışdı; amma görünür, Nikonun sifəti dönmüş, həm də hörmətli hamisinin artıq şagirdinin qulağı üzərinə qalxmış əlinin havada donacağı dərəcədə dönmüş, çənəsi əsmişdi və müəllim yaşlının kiçik qarşısındakı nüfuzunu və pedaqoqun hörmətini möhkəmlətmək-dən ötrü başqa heç nə fikirləşə bilməyib, utanmadan onun üstünə düşmüşdü: ”Təkrar et, nə dedin, fərsiz!” – və öz nöqteyinəzərincə, ləyaqətini qorusa da, onda əvvəlki aplombdan və özündənrazılıqdan artıq çox şey qalmamışdı və Niko bunu dərhal hiss etmişdi; lakin yaş və hakimiyyətdə onu bu qədər üstələyən düşmənin gözlənilməz məğlubiyyəti onu nəinki sevindirməmiş, əksinə, özünü itirməsinə və hətta bir qədər qorxmasına səbəb olmuşdu, o vaxt ilk dəfə özünün də müəyyən qüvvə olduğunu hiss eləmişdi və ən əsası, şüurlu, yaxud qeyri-iradi, zahiri, ya da səmimi itaətin Yevgeniya Duqladze kimi pedaqoqlarda öz şagirdlərini əzmək və onların qulaqlarını çəkmək meylini daha da artıq alovlandırdırdığına, birdəfəlik olaraq, əmin olmuşdu, halbuki şagirdin istənilən ən əhəmiyyətsiz, təsadüfi, gözlənilməz, bir dəqiqəlik etirazı, hiddəti, müqaviməti onlarda nəinki belə istəyi susdurur, ümumiyyətlə, şagirdlərin sözsüz, demək olar, heyvani tabeliyindən doğmuş və onlara hər şeyin icazə verildiyi barədəki inamlarını laxladır. Xoşbəxtlikdən, köhnə kilsədə buna oxşar heç nə baş verməmişdi. Amma nəzakətli bayıra çıxarma Nikoya qulaqçəkmənin doğura biləcəyindən az inciklik yaratmamışdı.Üstəlik, ola bilsin, qulağından yapışıb sürüsəydilər, daha yaxşı olar, ən azından, kimlə işi olduğunu bilər, müqavimət göstərər, özünü qoruyar, nəhayət, özü, öz iradəsilə gedər, yaxud, hətta, sadəcə, ordan qaçardı. O isə bu adama hətta bunu da deyə bilmədi: ”Bəlkə mən hələ burdan getməyə hazırlaşmıram; bəlkə hələ qızınmamışam; bəlkə, ümumiyyətlə, həmişəlik burda qalmağa hazırlaşıram, belə şıltaqlığım var – axı hərənin öz xasiyyəti var”. Həqiqətən, hər kəsin öz xasiyyəti var – bəziləri evdə oturur, diğərləri dağılmış kilsələrdə pis qoxulu alovun yanında büzüşür. Kim hesablaya bilər, Gürcüstanda belə köhnə, atılmış neçə kilsə var! Lakin Nikonun dili məhz lazım gələndə lal olur, bilirsiz niyə? Anadangəlmə utancaqlıq, cəsarətsizlikdir – budur onun əcdaddan miras alınmış ailəvi xəstəliyi. Əlbəttə, nəzakətsiz olmaq da pisdir, nəinki yaxşı deyil, daha da pisdir, ədəbsiz adam səni həyatı lənətləməyə məcbur edir, ancaq axı nədən utanıb-çəkinmək, nədənsə yox, sənin özündən asılı olmalıdır. Birinci növbədə yenə də nəzakətsiz adamdan, sonra sərxoşdan, dəlidən, cüzamlıdan, qatardan, avtomobildən, oddan, sudan, sifilisdən… ehtiyatlanmaq gərəkdir. Ancaq deyilməli olanların hamısını demək lazımdır, edilməli olanların hamısını etmək gərəkdir, Karfagen dağıdılmalıdır. Niko, əlbəttə, incimiş və tutulmuşdu.Lakin onun, nə iləsə (hər şeydə), həqiqətən, başqalarından (hamıdan) fərqləndiyinə, yoxsa belə təəssüratın onda yalnız kilsə dağıntılarında hakim olan alatoran və yanmış rezinin qatı, acı tüstüsü sayəsində yarandığına birdəfəlik əmin olmaqdan ötrü həmin adama gün işığında baxmağı çox istəsə də, arxasına baxmamaqla, ordan getməkdən və bununla da hiddətini ifadə etməkdən ötrü özünə güc gəlmişdi. Görünür, həmin adam da Nikonun incimiş halda getdiyini başa düşmüş, onu qaytarmış, adını bilmədiyinə görə, soruşmadığı üçün (nəyinə lazım idi?), Niko özü də adını deməmişdi, səsləmişdi: ”Ey!” Çağırılanda sevinmişdi, amma, hər halda, “Mən sənə “Ey” deyiləm” deyən qaşqabaqlı sifətlə dönmüşdü və yəqin, küləyin gözlənilməz hücumu onu pis vəziyyətdə qoymasaydı, biabır etməsəydi, daha əlverişli təəssürat doğurardı; bu külək onun kürəyi sarıdan, köhnə kilsə istiqamətində arxadan itələnərək, elə bil evsiz-eşiksiz, hamının və heç kəsin olan it kimi, çağırışa tələsmiş təki, bir neçə addım qaçacağı dərəcədə qüvvə ilə uçub gəlmişdi. Həmin adam isə kilsənin qapısında dayanmış və gülümsəmişdi. Məhz həmin dəqiqədə Niko düşünmüşdü: ”Hə, bu buradan heç yana getməyəcək”. O, gündüz işığında Nikoya daha gənc görünmüşdü; Nikoda yenə də onunla atasının oxşarlığı heyranlığı yaranmışdı – həmin işıltı, ya qalib, təntənəli ölümün, ya da təngə gətirmiş, zəhlə tökmüş həyatın sifətindəki qəribə, həyəcanı ilə narahat edən parıltısı. Anasının onu atası ilə vidalaşmaqdan ötrü xəstəxanaya gətirdiyi həmin günün xatirəsi xəyalında sayrışdı. Ayaqları onu güclə aparmışdı, bütün yol boyu kənar kömək olmadan hərəkət edən, ayaqları üstündə dayanan atası barədə fikirləşmiş və onu xəstəliyə qədər olduğu kimi xatırlaya bilmədiyinə görə hədsiz dərəcədə əzab çəkmişdi – atası isə Yelenitsanın yaşadığı qonşu həyətə baxmaqdan ötrü Nikonun güclə dırmana bildiyi daş hasardan bir baş uca idi. Bu cür ata artıq yox idi. O bunu bildiyindən də artıq hiss edirdi və buna görə də dəyişmiş (anası – onu tanımaq olmur – deyirdi), vərdiş olunmamış, başqa şəklə düşmüş atanı görməməkdən ötrü, adətən, anası ilə xəstəxanaya getmirdi; amma xalası onu Siqnaxiyə aparmaqdan ötrü gələndə, sadəcə olaraq, atası ilə vidalaşmaya bilməzdi və budur, xəstəxanaya doğru yolda daim onu – əvvəlkini deyil, indikini, hələ görmədiyini: xəstə, köməksiz, yatağa buxovlanmışı – təsəvvürünə gətirməyə çalışırdı. Onun uşaq mənliyi ağrılı dərəcədə zədələnmişdi və ümumiyyətlə, ona xas olan şəkildə, təsəvvürünün hər cür fəndlərinin köməyilə özünü aldatmağa, acı həqiqətdən gizlənməyə çalışırdı. Xəstəliyin sındırdığı atasını təsəvvür etmək iqtidarında deyildi – üstəlik də görmək istəmirdi; onu istənilən başqa vəziyyətdə – qoy lap çarmıxa çəkilmiş və zəncirlənmiş olsun – təsəvvür etməyə – və əlbəttə, görməyə – üstünlük verərdi… Buna görə də onun iltihablanmış şüurunda xəstəxananın boz divarları vaxtaşırı gurultu ilə ayrılırdı və onun arxasında, dərinlikdə, dərman iyləri və mətbəx qoxuları hopmuş alatoranda tədricən dəmir dirəyə zəncirlənmiş adamın dəbilqə kimi işıldayan qəmgin sifəti görünürdü. ”Onu niyə gətirdin, axı oğlumun məni belə görməsini istəmədiyini demişdim” – deyə zəncirdəki adam anamı hirslə danlayırdı və həmin anda boz xəstəxana divarı gurultu ilə birləşirdi. Atasını zəncirlənmiş təsəvvür etmək Nikodan ötrü təhqirli deyildi. Axı sonucda Ami-rani də allahın iradəsilə eynilə bu cür qayaya buxovlanıb və əgər belə (yalnız qəhrəmanlar üçün nəzərdə tutulmuş) cəza onu aşağılamırdısa, Nikonun atasını da aşağılaya bilməzdi.”Qarşına bax!” – bu yerdə anası onu səslədi və ağrılı şəkildə çiynindən dartdı. Pırtlaşıq tüklü, tərli at avtomobil təkərli dolu arabanı onun lap burnunun önündən sürüyüb apardı. Niko öz fikirlərindən dərhal ayıldı və nəyə görəsə, boğazı göynədi, çənəsi əsdi – onun bu cür iyrənc xüsusiyyəti var: nəyə görəsə qüssələnməsi, yaxud kiməsə acıması, ya da həyəcanlanması, yainki inciməsi kifayətdir – dərhal çənəsi əsməyə başlayır. Düşmənlərlə danışmağı isə, ümumiyyətlə, bacarmır: çənəni əllə tutub saxlamaq lazım gəlir. Budur, nə deyəcəyini, özünü necə aparacağını bilməyərək, xoşbəxtlikdən, onun və Valo Badalaşvilinin hardasa, buralarda, yaxınlıqda öldürdükləri tısbağanı xatırladı. Daha doğrusu, tısbağanı Valo Badalaşvili öldürmüşdü, o, Niko isə bu dəfə də yalnız şahid, qətlin şahidi olmuşdu (baba üç qətlin şahidliyinin bir qətlə bərabər olduğunu deyir). Necəsə, özündən asılı olmayaraq, baxışı ilə tısbağanın əzilmiş qınını axtarmağa başladı… Ancaq ətrafda, göz işlədikcə heç yerdə, oxşar heç nə görünmürdü. Ya o, yeri qarışdırmışdı, ya da çaqqal həmin tısbağanı qını ilə birlikdə yuvasına aparmışdı – bu, ola bilsin, nə vaxtsa, xəyala gəlməyən zamanlarda, Niko lap balaca olanda anasının mahnısında qaçan, yortma gedən, kürən, pırtlaşıq, niyə qovduqlarını, nə pis iş gördüyünü və ümumiyyətlə, onun Niko ilə və Nikonun onunla nə işi olduğunu başa düşmədiyi üçün gözlərini gülməli şəkildə bərəldən elə həmin çaqqaldır: