Kitobni o'qish: «Ürəyimdən kimlər keçdi»

Mustafa Çəmənli

ÜRƏYİMDƏN

KİMLƏR KEÇDİ

(xatirələr, esselər)

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 37-ci kitab

XATİRƏLƏR

NƏŞRİYYATLARDA KEÇƏN ÖMRÜM

Sən mükafatını insanlığa xidmətdə ara,

Əbədi zövqü, təsəllini həqiqətdə ara.

A.Səhhət

Elə bir yaş dövrü gəlir ki, tez-tez keçib gəldiyin ömür yoluna boylanırsan, özün-özünə hesabat verirsən, olub-olmuşlar bircə-bircə xəyalında canlanır. Bəzən sevinirsən, bəzən kədərlənirsən. Qismət elə gətirib ki, mən ömrümü kitaba, kitabçılığa, nəşriyyat işinə sərf etmişəm. Hərdən düşünürəm: bəs bu şərəfli sahədə saç ağartmaqla nə qazanmışam, nə itirmişəm? Yəqin ki, ömrünü nəşriyyat işinə həsr etmiş bir çox həmkarlarım da elə mənim kimi düşünüblər və düşünürlər.

Elə bir il olmaz ki, qəzet-jurnal, radio-televiziya sahəsində çalışan insanların əməyi, zəhməti dövlətimiz tərəfindən dəyərləndirilməsin, müxtəlif mükafatlara, fəxri adlara layiq görülməsinlər. Bütün bunları, əlbəttə, ürəkdən təqdir edirik, ancaq jurnalistikanın bir qolu olan nəşriyyat işinə – bu sahədə çalışan redaktorlara, korrektorlara, poliqrafçılara – onların şərəfli zəhmətlərinə nə səbəbdənsə biganəlik var.

Bizim indiki Bakı Dövlət Universitetində təhsil aldığımız illərdə jurnalistika fakültəsinin üçüncü kursunda tələbələr ixtisas qrupuna bölünürdü. İnsafən ixtisas seçimi tam sərbəst və azad idi. Kim mətbuatın hansı sahəsini sevirdisə onu seçə bilərdi. O zaman tələbələrin bir qismi qəzetçilik, bir qismi radio-televiziya, bir qismi isə nəşriyyat işi üzrə ixtisas kursu keçirdi. Mən qəzet-jurnal sahəsini seçmişdim. Jurnalistika fakültəsinin tələbələri birinci kursdan başlayaraq seçdiyi ixtisasa görə, respublikanın qəzet və jurnallarında, radio-televiziyada, nəşriyyatlarda təcrübə keçərdi. Mən də təhsil illərində “Azərbaycan gəncləri”, “Bakı”, “Mingəçevir işıqları”, “Lenin yolu” qəzetlərində təcrübə keçmişdim və adını çəkdiyim bu mətbuat orqanlarında xeyli sayda yazılar dərc etdirmişdim.

Sovet dövründə jurnalistika fakültəsini bitirən gənclərin təyinatı ilə Mərkəzi Komitənin ideoloji şöbəsi məşğul olurdu. Çünki Sovet hökuməti ideoloji sahəyə xüsusi önəm verirdi və bu mətbuat daim onun nəzarətindəydi. Hər il bu şöbə jurnalistika fakültəsini təzəcə bitirmiş əlli nəfər gəncə sahib çıxmalı, onları ölkənin müxtəlif mətbuat orqanlarında, televiziya və radio verilişləri komitəsində yerləşdirməli idi.

Mən 1977-ci ildə universiteti bitirəndə məlum oldu ki, “Yazıçı” adlı yeni bir bədii ədəbiyyat nəşriyyatı açılıb. Beləliklə, mən də daxil olmaqla, ixtisas seçimimizdən asılı olmayaraq, 9 nəfər məzunun təyinatını yeri və ünvanı hələ bəlli olmayan “Yazıçı” nəşriyyatına verdilər. Beləcə, işsiz-gücsüz halda Bakının küçələrində veyllənir, yeni nəşriyyatın haçan fəaliyyətə başlayacağı günü səbirsizliklə gözləyirdik. Biz vaxtaşırı təzə xəbər sorağıyla Mətbuat Komitəsinə (Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat Poliqrafiya və Kitab Ticarəti İşləri Komitəsi) gedər, orada bizi daha isti qarşılayan, nəşriyyatlar idarəsinin rəisi, yazıçı Əlfi Qasımovun xudmani otağına doluşardıq. O zamankı gənclik, əsərlərini oxuduğu yazıçı və şairlərə xüsusi rəğbət bəsləyər, az qala onu ideal şəxs hesab edərdi. Xüsusən əyalətdən gəlmiş gənclərdə əsərlərini oxuyub, o vaxta qədər ünsiyyətdə olmadığı yazıçılara, onların yaratdığı müsbət qəhrəmanlara qəribə, məhrəm bir simpatiya vardı.

Əlfi müəllim ortaboylu, qarayanız, gülərüz, əlli yaşlarında bir kişiydi. Bizimlə dostcasına davranırdı, darıxmamağı, səbirli olmağı tövsiyə edirdi. Mən orta məktəbdə oxuyanda indi adını xatırlaya bilmədiyim yaşıdım olan bir qızdan Əlfi Qasımovun yenicə çapdan çıxmış (1964) “Adilənin taleyi” romanını alıb, bütün gecəni yatmayıb oxumuşdum. İndi işə bax ki, romanını az qala birnəfəsə oxuduğum yazıçıyla üzbəüz dayanmışdım. Əlbəttə, mən xasiyyət etibarilə sən deyən də qılıqlı adam olmadığımdan bu barədə Əlfi müəllimə heç nə demədim.

O dövrdə Mətbuat Komitəsi indiki Dini Qurumlarla iş üzrə Dövlət Komitəsinin binasında yerləşirdi. Mətbuat Komitəsinin sədri Marat Allahverdiyev idi. O, bütün sovetlər ittifaqında ən gənc nazir hesab olunurdu. Bu barədə Moskvada nəşr olunan bir jurnalda oxumuşduq. Marat Allahverdiyevin müavini nasir, tənqidçi, tərcüməçi Cəlal Məmmədov idi. Hərdən onun da qəbulunda olurduq. O da bizə darıxmamağı məsləhət bilmişdi. Nə isə, altı-yeddi aydan sonra hələ də binası olmayan “Yazıçı” nəşriyyatına Elxan Rəhimov adlı bir nəfəri direktor müavini təyin etdilər. Məlum oldu ki, Elxan Rəhimov bu çağa qədər “Gənclik” və “İşıq” nəşriyyatlarında direktor müavini vəzifəsində çalışmışdır. İndi isə Bakı ali partiya məktəbini bitirdiyi üçün onu yenicə açılmış “Yazıçı” nəşriyyatına müavin göndərmişdilər. Beləliklə, 9 nəfər gənc mütəxəssisin işə götürülmə əmrini Elxan Rəhimov verdi. Əlbəttə, o dövrdə bizi birdən-birə redaktor götürməzdilər. Redaktorluq savad və biliklə yanaşı, adamdan səriştə, təcrübə də tələb edir. Səriştəli redaktor olmaq üçün nəşriyyatlarda mərhələlərdən keçməlisən. Bu əsas mərhələlərdən biri də korrekturadır. Gərək korrektor işləyəsən ki, gözlərin əlyazmaları oxumağa, mətn üzərində iş aparmağa, orfoqrafik, üslub səhvlərini görməyə alışsın.

Lütfkarlıq edib məni də “Yazıçı” nəşriyyatına böyük korrektor vəzifəsinə götürdülər. Hələ nəşriyyatın öz binası olmadığından biz “Azərnəşr”in (indiki Standartbank) ikinci mərtəbəsində yerləşən çox geniş və işıqlı korrektura otağında otururduq. Çox çəkmədi ki, “Azərnəşr”in bir qrup əməkdaşı – Mustafa İsgəndərzadə, Vilayət Rüstəmzadə, Müzəffər Şükür, Cavad Zeynal, İsa Hümbətov, İsmayıl Vəliyev, Mehdi Mirkişiyev, Firuzə Rzabəyova, Zəkiyyə Qiyasbəyli, Səkinə Hüseynova, Fəridə Bakıxanova və başqaları “Yazıçı” nəşriyyatına köçürüldülər. O zaman “Azərnəşr”in direktoru mərhum Əjdər Xanbabayev idi. Onu “Azərnəşr”-in direktoru vəzifəsindən azad edib “Yazıçı” nəşriyyatına direktor təyin elədilər. Əlbəttə, Sovet dövründə əsasən siyasi ədəbiyyat nəşriyyatının direktoru olmaq gələcək vəzifə yüksəlişində mühüm pillə ola bilərdi. Yəqin, buna görə bu təyinat heç də onun ürəyincə olmamışdı, ancaq mərkəzdən belə məsləhət görəndən sonra nə etmək olardı? Yeni nəşriyyatı qurmaq üçün təcrübəli, peşəkar, işgüzar bir naşir lazımdı və Əjdər Xanbabayev də respublikada təcrübəli naşirlərdən hesab olunurdu. “Azərnəşr”ə qədər o, Elmlər Akademiyasının nəşriyyatında korrektor, redaktor, 1956-cı ildən isə baş redaktor vəzifəsində çalışmışdı. Əjdər müəllim nəşriyyat işini çox gözəl bilirdi. Savadlı və zövqlü bir insan idi. O, pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olurdu, ADU-nun (indiki BDU) jurnalistika fakültəsində nəşriyyat qrupuna nəşriyyat işindən dərs deyirdi.

Çox keçmədi ki, “Yazıçı” nəşriyyatı indiki AzərTACın binasında yerləşdi. Beləliklə, direktor, baş redaktor, baş redaktor müavinləri, mühasibat və kadrlar şöbəsi dördüncü mərtəbədə, redaksiyalar və onların əməkdaşları, istehsalat, korrektura şöbələri isə altıncı mərtəbədə qərar tutdu. Altıncı mərtəbədə “Yazıçı” nəşriyyatı ilə yanaşı, “Kitabsevərlər cəmiyyəti” də yerləşirdi. Cəmiyyətin sədri xalq rəssamı Tahir Salahovun bacısı Zərifə Salahova idi. “Kommunist” – indiki “Xalq qəzeti”nin redaksiyası, Jurnalistlər İttifaqı da bu binada fəaliyyət göstərirdi. Və biz hər üç təşkilatın əməkdaşları ilə tez-tez qarşılaşardıq. Şəxsən mənim “Kommunist” qəzetinin əməkdaşları Rafael Nağıyevlə, Hidayət Zeynalovla, yazıçı Əfqanla, sənətşünas İlham Rəhimli ilə, yazıçı-jurnalist Şükür Həbibzadəylə, Zəlimxan Yaqubla, Azərinformun əməkdaşı, tərcüməçi Akif Qəhrəmanlı ilə salam-kalamım vardı.

1978-ci ilin may ayında görkəmli şair Əliağa Kürçaylını “Yazıçı” nəşriyyatına baş redaktor təyin etdilər. O vaxta qədər Əliağa Kürçaylını müxtəlif ədəbi tədbirlərdə, vaxtaşırı şair Qabillə Hüsü Hacıyev küçəsində yanaşı gəzən görmüşdüm. Əliağa Kürçaylı ucaboylu, qartal baxışlı, sağlam vücudlu bir şəxs idi. İş əsnasında onu savadlı, sözübütöv, mövqeyi aydın bir insan kimi tanıyıb sevdik. Müəlliflərin əlyazmaları ilə yaxından tanış olan Əliağa müəllimin ərizələrin üstünə yazdığı dərkənarlar heyrət ediləcək qədər dəqiq və aydın olardı. Bunlar bizim adət etdiyimiz dərkənarlara bənzəmirdi, əlyazmanın məğzini açıqlayan, sabahkı taleyinə aydınlıq gətirən qısa, lakonik fikirlər idi. Azacıq qabağa gedərək özümlə bağlı bir faktı burada xatırlatmaq istəyirəm. Mən 1982-ci ilin tematik planına düşmək üçün ərizəmlə birlikdə əlyazmamı da nəşriyyatın ümumi şöbəsinə təqdim etmişdim – Mustafa Çəmənli imzası ilə. Şöbə əlyazmamı nəşriyyatın direktoru Əjdər Xanbabayevə təqdim edər. Direktor o zaman imzası çox da tanınmayan gənc bir yazarın qovluğundan üç qrankalıq kiçik bir hekayəni oxuyub təsirlənər və hətta baş redaktorun otağına keçib hekayəni ona da oxutdurar. Əliağa Kürçaylı da mənim 1971-ci ildə qəlibçi işlədiyim “Paris Kommunası” adına zavodun həyətində fasilə vaxtı yazdığım o üç qrankalıq “Ləpirlər” hekayəmi bəyənər. Əjdər Xanbabayev bununla da kifayətlənməz, daha yaxından tanıdığı, “Azərnəşr”də bir yerdə işlədiyi İsmayıl Vəliyevi daxili telefonla yanına çağırıb “Ləpirlər” hekayəsinin müəllifini tanıyıb-tanımadığını soruşar. İsmayıl Vəliyev: – Əjdər müəllim, Mustafa Çəmənli bizinən bir yerdə işləyir, – deyər.

– Bəs mən onu niyə tanımıram?

– Siz onu Mustafa Mustafayev kimi tanıyırsınız.

Əjdər müəllim:

– Təvazökarlığa bax ey… – deyir.

Bu xəbəri mənə dördüncü mərtəbədən altıncı mərtəbəyə qalxan, əziz dostum İsmayıl Vəliyev gətirmişdi. İndi bəlkə də bu söylədiklərim çox adi səslənir, o zaman isə ədəbiyyat adamının fikri ciddi qəbul olunurdu və bundan fərəh duyardıq.

Baş redaktor Əliağa Kürçaylının ərizəmin üstündəki dərkənarı isə daha çox uğurlu yolu xatırladırdı. Necə deyərlər, “Ləpirlər” hekayəmin ayağı sayalı oldu, kitabım plana düşdü. Beləliklə, 1982-ci ildə “Mənim dünyamın adamları” adlı ilk hekayələr kitabım on min tirajla nəşr olundu. “Ləpirlər” hekayəm isə sonralar Şahin Fazilin tərcüməsində puşti dilində Əfqanıstanda çıxan bir jurnalda nəşr olunmuşdu.

Baş redaktorun nəsr və poeziya üzrə iki müavini vardı. Yazıçı Vidadi Babanlı nəsr, şair Tofiq Bayram isə poeziya üzrə Əliağa Kürçaylının müavinləri idilər. Vidadi Babanlının “Həyat bizi sınayır” povestini mən hələ onuncu sinif şagirdi olanda oxumuşdum. Daha sonra onun “Vicdan susanda” romanı çap olundu və müəllifinə şöhrət gətirdi. “Yazıçı” nəşriyyatı fəaliyyətə başladığı ildə – 1978-ci ildə onun “Vicdan susanda” romanı 50000 tirajla nəşr olundu. Bir müavin kimi Vidadi Babanlı mənim “Meşə yeri” hekayəmi oxuyub, şəxsi fikrini bildirmişdi.

Tofiq Bayramla nəşriyyatda tez-tez görüşsək də, nədənsə onu həmişə xitabət kürsüsündə, gur səslə şeirlər söyləyən tribun şair kimi xatırlayıram:

Mən vuruşardım yenə vicdanını satanla,

Hər rütbəli nadanla, maskalı şarlatanla.

Məni boğan bir alçaq, tərif söyləsə əgər,

Ona aman versəniz, ruhum vulkan püskürər.

Tabutuma dəyməsin bir iblisin əlləri,

Canfəşanlıq etsə də, onu qaytarın geri.

Lakin bir bunu deyin: yalanlara dözmədi,

Cabbarlının, Müşfiqin halal mükafatını

Ləkəli əllərilə alanlara dözmədi.

Tofiq Bayram baş redaktorun müavini vəzifəsində hardasa bir il işlədi. Bir müddət sonra bu vəzifəyə şair Məmməd İsmayıl təyin olundu. Məmməd İsmayıl “Yazıçı” nəşriyyatına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasından gəlmişdi. Bədii ədəbiyyat şöbəsinə Mustafa İsgəndərzadə, ədəbiyyatşünaslıq, tənqid və publisistika şöbəsinə Zəkiyyə Qiyasbəyli, bədii tərcümə redaksiyasına Vilayət Rüstəmzadə, incəsənət şöbəsinə Sabir Rüstəmxanlı, korrektura şöbəsinə Mahnur Muradova, bədii tərtibat şöbəsinə Fədlun Əfəndiyev rəhbərlik edirdi.

Korrektura şöbəsinin müdiri Mahnur Muradova çox təcrübəli korrektor idi. Adamla söhbət edə-edə qarşısındakı mətndəki səhvi dərhal görür və xətt çəkərək səhifənin kənarlarında düzəlişlər edirdi. Mən bütöv bir səhifəni az qala bir baxışla oxumaq qabiliyyətini bir də yazıçı Cəmil Əlibəyovda görmüşdüm. Bu cür müsbət keyfiyyətlər uzun illərin təcrübəsinin nəticəsiydi.

Nəşriyyatda işlədiyim ilk çağlar idi. Bir gün korrektura şöbəsinin müdiri yazıçı Ənvər Yusifoğlunun “Düşmənimin düşməni” romanının tikilmiş blokunu mənə verdi ki, kontrol oxuyum. Roman on beş min tirajla çap olunmuşdu, sadəcə olaraq üz qabığına yerləşdirilməmişdi. Əsəri oxuyanda gözdən qaçmış qırxa qədər orfoqrafik səhv tapdım. Tapdığım səhvin biri o zaman üçün bağışlanmazdı. Romanda təxminən belə bir cümlə vardı ki, qardaşlar dava başlayana qədər çaylaqda işləyirdilər. İşləyirdilər sözündə “l” hərfi düşmüşdü.

Mən düzəlişlərimi şöbə müdirinə, o da direktora vermişdi. Hətta düzəlişləri kitabın başqa blokuna da köçürtdürüb Mətbuat Komitəsinə göndərmişdilər. O zaman mən adi hesab etdiyim bu işə belə ciddi yanaşılacağını əvvəlcədən bilməmişdim. Sonda belə qərara gəlindi ki, “işəyirdilər” sözünün “ə” hərfi qaralansın ki, oxucu oxuya bilməsin. Beləcə on beş min nüsxə kitabda nəşriyyatın və “Qızıl Şərq” mətbəəsinin kollektivi “düzəliş” etmişdi. Bu hadisə mənim yadıma jurnalistika fakültəsində oxuduğum dövrdə tələbələr arasında danışılan bir əhvalatı saldı. Söyləyirdilər ki, Məmməd Səid Ordubadi hansısa qəzetin redaktoru imiş. Qəzetdə bir tikiş fabrikinin işindən söhbət gedirmiş. Diqqətsizlik üzündən “tikiş” sözü təhrif olunur. Neçə min tirajla çap olunmuş qəzeti nə köşklərdən, nə də abunəçilərdən geri almaq mümkün olası iş deyildi. Belə halda ən yaxşısı susmaq olsa da, redaksiya qaş qayırdığı yerdə, vurub göz də çıxarmışdı. Sabahkı nömrədə düzəliş vermişdi ki, bəs, hörmətli oxucular, dünən qəzetimizdə “tikiş” əvəzinə filan söz gedib, xahiş edirik onu bu cür oxuyun. Beləliklə yanlış, həm də dodaqqaçıran söz daha da tirajlanmışdı.

Bunları yazmaqda məqsədim bəzən bir sözün, hərfin, vergülün necə bir yanlışlığa gətirib çıxartdığını göstərməkdir. Kitab uzunömürlüdür, müasirlərimizin gələcək nəsillərə ərməğanıdır. Yanlış sözlər, düzgün olmayan fikirlər, mühakimələr bumeranq kimi qayıdıb müəllifə, naşirə, bəzən isə millətə dəyir. Böyük Məhəmməd Füzuli yazırdı ki:

Söz mənadan asılıdır, məna sözdən hər zaman,

Bir-birindən asılıdır necə ki, cismilə can.

Buna görə nəşriyyatlarda redaktə və korrekturaya çox dəyər verilirdi. Bu şərəfli və ağır işdə hər adam sona qədər duruş gətirə bilməz. Ancaq kitabı, kitabçılığı sevən, saatlarla oturmağı, gözləri qıyılana qədər əlyazmaları oxumağı bacaranlar, müəlliflərlə işləməyə hövsələsi olanlar nəşriyyatlarda şərəflə qocala bilərlər.

* * *

1979-cu ildə bizim sevimli baş redaktorumuz ağır xəstələndi – xərçəngə mübtəla oldu. Adam inana bilmirdi ki, xəstəlik az bir vaxtda ucaboylu, sağlam bədənli, gözəl vücudlu, qartal baxışlı baş redaktorumuzu – Əliağa Kürçaylını sınıxdırıb haldan salar. İlk vaxtlar xəstəlik hələ onu yatağa sala bilməmişdi. Bir gün işin axırına yaxın daxili telefon zəng çaldı. Götürdüm:

– Eşidirəm, Əliağa müəllim.

– Nəşriyyatda kuryerlərdən kim var?

– Heç kəs yoxdu, Əliağa müəllim, nə lazımdır?

– Yazıçılar İttifaqına kitab göndərəcəkdim.

– Mən apararam, Əliağa müəllim, – deyib tez dördüncü mərtəbəyə düşüb onun otağına getdim. Bilirdim ki, onun “Bütövlük” kitabını Dövlət Mükafatına təqdim ediblər.

Əliağa müəllim iri zərfə qoyulmuş “Bütövlük” kitabını mənə verdi və “Sənə əziyyət verirəm” deməyi də unutmadı.

– Nə əziyyət, Əliağa müəllim, çox xoşdu, – dedim, – inşallah, Dövlət mükafatı da alacaqsınız!

Heç nə demədi. Mehriban baxışları üzümə dikildi. Bu sətirləri yazan zaman onun mənə zillənmiş baxışlarını indi də hiss edirəm. Onun mənalı və kədərli baxışları əcəlin lap yaxında olduğundan soraq verirdi. O anda belə istedadlı, sağlam bir şairin qəfil ağır xəstəliyə düçar olmağına təəssüflənirdim. Əlbəttə, Əliağa müəllim ürəyimdən nələr keçdiyindən xəbərsiz idi. Yəqin ki, yaddaşımda müğənni Flora Kərimovanın ifasında səslənən mahnısından da! Axı bəstəkar Emin Sabitoğlunun “Belə ola həmişə” mahnısının mətni ona aid idi.

Pəncərəmə uzanan

Yaşıl-yaşıl əldimi?

Yarpaqlar ilk baharın

Salamına gəldimi?

Seyr elə bu lövhəni,

Doğrudan gözəldimi?

Dayanmışıq səninlə

Qoşa, üzü günəşə,

Belə ola həmişə!

Nəsə, Əliağa müəllimin kitabını aparıb Yazıçılar İttifaqına verdim. Bir müddətdən sonra Əliağa müəllim işə çıxmadı. Yəqin ki, yaddaşımızda əvvəlki görkəmində qalmaq üçün işə gəlmədi daha. O gündən otağına nə girən oldu, nə də çıxan. 1980-ci il fevralın 11-də Əliağa müəllimin vəfatı xəbərini eşitdik. Ancaq necə deyərlər, bu acı xəbərin sazağı ötüb keçməmiş onun sevimli qızı Ülkərin özünə qəsd etdiyi xəbərini eşitdik. Bu, çox sarsıdıcı bir xəbər idi. Ülkər özünü dənizə atmışdı. Bu özünəqıyma ataya olan övlad məhəbbətinin son həddiydi. Ülkər xanım istedadlı bir gənc idi. Ədəbi yaradıcılıqla məşğul olurdu. Dövri mətbuatda hekayələri çap olunurdu. Heyf ki, ömrü yarıda qırıldı.

* * *

Əliağa Kürçaylının dəfnindən bir müddət sonra incəsənət redaksiyasının müdiri Sabir Rüstəmxanlı “Yazıçı” nəşriyyatına baş redaktor təyin olundu. Sabir Rüstəmxanlı o zaman artıq istedadlı şair və publisist kimi tanınırdı. “Yazıçı”ya “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetindən gəlmişdi. Lenin komsomolu mükafatı laureatı, filologiya elmləri namizədiydi. Ən əsası, həssas, səmimi, qətiyyətli, qərəzsiz yoldaş idi. Adətən bu cür xasiyyətli adamlarla işləmək çox asan olur. Mən uzun illər onunla bir yerdə işlədim, onda kimsəyə qarşı ədəbi qısqanclıq görmədim.

Sabir Rüstəmxanlı baş redaktor olandan bir qədər sonra nəşriyyatda struktur dəyişiklikləri oldu. Baş redaktorun müavinləri vəzifəsi ixtisar olundu, İncəsənət redaksiyası “İşıq” nəşriyyatının tabeliyinə verildi. İncəsənət şöbəsi əvəzinə klassik ədəbiyyat və folklor şöbəsi yaradıldı və ədəbiyyatşünaslıq, tənqid və publisistika redaksiyasında redaktor işləyən İsmayıl Vəliyev bu redaksiyaya müdir təyin olundu. Çox keçmədən məni də bu redaksiyaya redaktor keçirdilər.

İsmayıl Vəliyevlə də işləmək çox asan idi. Onu istedadlı, zəhmətkeş, savadlı bir gənc kimi hələ jurnalistika fakültəsində oxuduğu çağdan tanıyırdım. Bir müddət onunla yataqxanada da qalmışdıq. Doğrusu, yarım saat da olsa vaxt tapıb gündə yaradıcılıqla məşğul olmaq vərdişini də onun sayəsində qazanmışdım. Vaxtını boş-boş işlərə sərf edənlərdən deyildi. Daim öz üzərində çalışardı. Şeirlər, uşaqlar üçün hekayələr, məqalə və oçerklər yazırdı. Dissertant idi. “Ədəbi portret: onun funksiyası və tipologiyası” adlı elmi iş üzərində işləyirdi. Nəşriyyat işini yaxşı bilən İsmayıl Vəliyevin sonralar “Redaktənin əsasları” adlı dərslik yazması heç də təsadüfi deyildi.

* * *

1980-ci ildə Yasamal rayonunda birinci katib vəzifəsində işləyən Nazim Sadiq oğlu İbrahimov Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat, Poliqrafiya və Kitab Ticarəti Komitəsinə sədr təyin edildi. Düzü, bu təyinat nəşriyyat sistemində, ədəbiyyat və mətbuat aləmində, küncdə-bucaqda heç də birmənalı qarşılanmadı, hətta Yazıçılar İttifaqının 1981-ci il 12-13 iyun ayında keçmiş Dzerjinski klubunda keçirilən 7-ci qurultayında xitabət kürsüsündə bu təyinat məsələsini qabardanlar da oldu. Lakin çox keçmədi Nazim İbrahimov özünün fitri qabiliyyəti, böyük təşkilatçılıq bacarığı ilə sübut etdi ki, Mətbuat Komitəsinin sədri kimi heç də təsadüfi adam deyil. Əsas məsələ odur ki, qolunu çırmayıb can-dildən işləyəsən. Nazim İbrahimov Mətbuat Komitəsinə sədr təyinatından bir müddət sonra kollektivlə görüşmək üçün bizim “Yazıçı” nəşriyyatına da gəlmişdi. Biz hamımız dördüncü mərtəbədə direktorun otağına yığışmışdıq. Sədrimiz çox yaraşıqlı, qədd-qamətli bir kişiydi. Yer darısqal olduğundan çoxumuz ayaq üstəydik, bəziləri isə hətta içəri keçə bilməyib, gedişatı açıq qapının kandarından izləyirdi. Hansısa bayram ərəfəsi olduğu üçün kollektivimizin bəzi əməkdaşları, o cümlədən mənim də əməyim qiymətləndirilmişdi. Nazim müəllim mənə Mətbuat Komitəsinin fəxri fərmanını təqdim edəndə nə üçünsə:

– İnşallah, əlim yüngül olar, – dedi.

Onun bu sözünü alqışladılar. İclasdan sonra yoldaşlarım yarıciddi, yarızarafat dedilər ki, deyəsən, səni sədrə tapşırıblar, yəqin irəli çəkəcəklər.

Nazim İbrahimov Mətbuat Komitəsinin sədri işlədiyi müddətdə (1980–1989) kifayət qədər unudulmaz işlər gördü. O, ilk növbədə altıncı mikrorayonda komitənin tabeliyində olan işçilər üçün doqquzmərtəbəli bina, müasir tipli yataqxana, uşaq bağçası tikdirdi. Bununla da bir çox adamı, o cümlədən məni də yataqxana küncündən, kirəkeşlikdən qurtardı. İnsan üçün isti evdən gözəl nə var ki… Məncə, evin varsa, hər şeyin var. Əlbəttə, bu sözlərin gözü doymayanlara aidiyyəti yoxdur. Məhz Nazim İbrahimovun təşəbbüsü ilə “Gənclik” nəşriyyatında 50 cildlik Dünya Uşaq Ədəbiyyatı Kitabxanası, “Yazıçı” nəşriyyatında 100 cildlik Dünya Ədəbiyyatı Kitabxanası, 12 cildlik Azərbaycan Ədəbiyyatı İnciləri seriyalarından kitablar, Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”si, L.N.Tolstoyun on dörd cildliyi nəşr olunmağa başladı. Nazim müəllim “Azərbaycan” nəşriyyatının Baş direktoru olduğu illərdə “Bakı”, “Zərifə Əliyeva”, “Bəxtiyar Vahabzadə”, “Üzeyir Hacıbəyov ensiklopediyası” (1996) kimi dəyərli albom-kitabların yazılmasının və çap olunmasının memarı oldu. Mənim üçün çox xoşdur ki, “Üzeyir Hacıbəyov ensiklopediyası” kitabının çoxsaylı müəlliflərindən biri də mənəm.

Bu ərəfədə nəşriyyata tanınmış simalardan da işə götürülənlər vardı. Seyfəddin Dağlı, Vaqif Səmədoğlu, Həmid Qasımzadə, Ağasəfa Yəhyayev, Oqtay Salamzadə və başqaları müxtəlif vəzifələrə işə götürülmüşdülər. Seyfəddin Dağlı ilə Vaqif Səmədoğlu mənimlə bir redaksiyada çalışırdılar. Bu adamlar dünyagörmüş, həyat təcrübəsi olan şəxslər idi. Onların adi məişət söhbətləri də maraqlıydı.

Seyfəddin Dağlı “Kirpi” kimi məşhur satirik jurnalın baş redaktoru olmuşdu. Mən onun Cəfər Cabbarlıya həsr etdiyi “Bahar oğlu” romanını məktəbli ikən oxumuşdum, “Kəcil qapısı” romanını da həmçinin. “Mənziliniz mübarək” pyesinin tamaşasına isə Azdramanın səhnəsində baxmışdım… Otaq darısqal olduğundan Seyfəddin Dağlı ilə Vaqif Səmədoğlu əlyazmaları evdə redaktə edirdilər. Bununla belə vaxtaşırı nəşriyyata gəlirdilər. Vaqif Səmədoğlu mənim uşaqlıqdan çox sevdiyim böyük şairimiz Səməd Vurğunun oğluydu. Şeirləri üslub və mövzu baxımından atasının poetik irsindən tam fərqliydi. Atasının sağlığında lap uşaq yaşlarından evlərində kimləri görməmişdi. Dövrünün bütün görkəmli ədəbiyyat və sənət adamları onların qonağı olmuşdu. Özünün dediyi kimi, biz Abdulla Şaiqin “Ala-bula boz keçi”sini dərslik kitablarından oxuyanda, Vaqif uşaq vaxtı yaxın qohumları olan Abdulla Şaiqin dizləri üstündə oturub bu şeirləri onun öz dilindən eşitmişdi. Əlbəttə, belə bir mühitdə böyüyüb tərbiyə almaq yaradıcı adam üçün xoşbəxtlikdir. Vaqif Səmədoğlu azad və sərbəst bir adamdı. Cibində daim meşin cildli bloknot, karandaş və pozan olardı. O, nəşriyyatın partiya iclaslarında belə, söz alıb danışmaz, bloknotunu çıxarıb nəsə yazar, nəyisə pozar, belə demək olarsa, partiyanın qərar və qətnamələrini unudub öz yaradıcılığı ilə məşğul olardı. Mən bir dəfə ondan iclas vaxtlarında nə yazdığını soruşdum. Cavabında dedi ki, ağlıma gələn misraları, qafiyələri qeyd edirəm, sonra bunları şeirə çevirirəm. Vaqif Səmədoğlu daim yazırdı, amma qətiyyən çap etdirməyə, kitabını nəşriyyatlardan birinin tematik planına saldırmağa can atmırdı. Bu da onda, çap olunmasa belə, istedadlı bir şair kimi heç zaman unudulmayacağına dərin inamdan doğurdu. Həm də qlavlitin mənasız sorğu-sualına cavab verməyə həvəsi yox idi. Doğrusu, Vaqif yaradıcılıqdan, şeirlərinin dəyərindən, yaxud da başqa bir şairin yaradıcılığı barədə, demək olar, danışmazdı. Ancaq o, nədən danışsaydı, maraqlıydı. Bir dəfə atasının 1952-ci ildə ölkə rəhbəri Mir Cəfər Bağırovun qəzəbinə tuş gəldiyini, buna görə də ev dustağı olduğunu bizə danışdı. Hətta Qazaxıstana sürgün olacaqları günü gözlədiklərini söylədi. Deyirdi ki, Səməd Vurğun özünü və ailəsini bu sürgündən xilas etmək üçün ev dustağı olan dövrdə “Za-manın bayraqdarı” poemasını yazmışdı. Vaqif heç kəsin qarasına söylənmədən onu da xatırlayırdı ki, o ağır gündə qorxudan qapılarını döyən də yoxmuş. Amma bir gün Xan Şuşinski böyük bir qazanda plov bişirtdirib, aşqarası ilə bir yerdə onlara göndəribmiş.

Yazıçı Manaf Süleymanov isə qəzəbə gəlmiş Səməd Vurğunla Mir Cəfər Bağırovun o ağır günlərdəki görüşünü belə xatırlayır: “… Mərkəzi Komitədə xüsusi şöbədə işləyən instruktor nəql edirdi ki, ÇEKA-dan xüsusi bir qovluq gətirdilər ki, bunu verərsiz kişiyə. Banderol bir neçə yerdən surquclanıb möhürlənmişdi. Novikova gəlib apardı.

Neçə gün sonra mən Bağırovun kabinetində mühüm bir işi yoxlaya-yoxlaya sənədləyirdim. Mir Cəfər arabir yaxınlaşıb sənədlərə, akt və kağızlardakı imzalara nəzər yetirirdi.

Xəbər verdilər ki, Səməd Vurğun gəlib. Mir Cəfər dedi: – Buraxın içəri.

Səməd kabinetə girdi. Mir Cəfər onunla görüşdü və soruşdu:

– Niyə yeni bir şey yazmırsan…

Səməd qollarını açdı:

– Vallah, ilham gəlmir, adamın əlləri…

– Əlləri işlətmək lazımdır, – Bağırov onun sözünü kəsdi, xəbər aldı, – niyə sən özünə Vurğun təxəllüsü götürmüsən, başqa ad qəhət idi?

Səməd soruşdu:

– Yoldaş Bağırov, icazə verirsiz hər şeyi olduğu kimi danışım?

– Danış, danış.

Səməd eşq macərasını nəql etməyə başladı. Mən də kağızlara baxa-baxa qulaq asırdım.

Mir Cəfər birdən səsini ucaltdı:

– Bəs deyirlər sən Vurğun təxəllüsünü simvolik götürmüsən. Əslində, türklərə, Türkiyəyə vurğunsan.

– Yalan deyirlər. İftiradır.

Xeyli söhbətdən və izahatdan sonra Bağırov dedi:

– Get ağlını yığ başına, yaz, – əli ilə stol üstündəki qovluğa işarə etdi, – bu, sənin haqqında yığılan materialdır. Hər şey hazır idi, mənim imzalamağım qalmışdı. Qol çəkmədim. Qərara gəldim əvvəl səninlə danışım. Get, yaz, yarat” (N.Cəfərov. “Dolan kəfkirim dolan”, B., “Yazıçı”, 1993, səh. 117–118).

Həyatın çox ibrətli, həm də qəribə təsadüfünə bax ki, Səməd Vurğun dəfn edilən gün bütün qəzetlər elan vermişdi ki, Sovetlər İttifaqı hərbi tribunalının hökmü icra edilib: “Bağırov Mir Cəfər Abbas oğlu güllələnib”.

Deyilənə görə, M.C.Bağırov güllələnəndə qışqırıb: “Daloy intriqa, dazdravstvuyet kommunizm!”

Vaqif Səmədoğlu foto azarkeşiydi. Yanında həmişə fotoaparat olardı. Nə zaman nəşriyyata gəlsəydi, otağa daxil olan kimi heç bir poza verdirmədən, çox vaxt elə iş prosesində şəklimizi çəkərdi. Əgər bu gün onun çəkdiyi şəkillər aşkarlansa, Allah bilir sayı neçə min olar və Allah bilir, onun fotoaparatlarında kimlərin şəkli yoxdur. Əslində, bu şəkillərin özü də əyani tarixdir.

Biz kənddən çıxmış gənclərdə hələ üzünü görməyib, xasiyyətinə bələd olmadığımız, amma məktəb və kənd kitabxanalarından əsərlərini əldə edib acgözlüklə oxuduğumuz yazıçılara, şairlərə qəribə bir heyranlıq, vurğunluq vardı. Biz kənd uşaqları təbiətlə təmasda, ünsiyyətdə böyümüşdük. Sadəlik və sadəlövhlük ruhumuza hopmuşdu. Bəzən, bəlkə də çox vaxt, yaradıcılıqla şəxsiyyətin üst-üstə düşməməsini ağlımıza belə gətirmirdik. Biz yaradıcı adamları ideallaşdırırdıq və ideal görmək istəyirdik.

Görkəmli Kolumbiya yazıçısı Qabriel Qarsiya Markes belə bir fikir söyləyib ki, külək olmasaydı, dünyada çox şey dəyişərdi, amma ədəbiyyat olmasaydı, heç nə. Doğrusu, mən böyük yazıçının bu fikri ilə qətiyyən razılaşa bilmərəm. Allah bilir Markes bu fikrini kefinin hansı vaxtında deyib. Yox, böyük yazıçı məni bağışlasın, ədəbiyyat olmasaydı, insanda bəşəri duyğular, ali hislər, yüksək mənəviyyat, kamillik, fəzilət və s. dəyərlər olmazdı. Çox şeylərdən, çox-çox mənəvi dəyərlərdən uzaq düşər, qəlbi, ruhu yoxsul insan sürüsü olardıq. Şəxsən bir insan olaraq məndə nə müsbət keyfiyyət varsa, öncə valideynlərimə, qan yaddaşıma və yazarlarımıza, musiqimizə borcluyam. Mən Vətəni geniş anlamda Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeirini oxuyub əzbərləyəndən sonra sevmişəm.

El bilir ki, sən mənimsən,

Yurdum, yuvam məskənimsən.

Anam, doğma vətənimsən.

Ayrılarmı könül candan,

Azərbaycan, Azərbaycan?!

Elə bir azərbaycanlı olarmı ki, “Azərbaycan” şeirini oxuyanda qəlbi coşmasın?!

Vətən əcdadımızın mədfənidir,

Vətən – övladımızın məskənidr.

Vətəni sevməyən insan olmaz,

Olsa, ol şəxsdə vicdan olmaz.

– söyləyən Abbas Səhhətin bu əbədi vəsiyyətini hansı azər-türk övladı unudar?! Sovet dövründə, İranla Şimali Azərbaycan arasında quş da uça bilmədiyi bir vaxtda Mirzə İbrahimovun “Gələcək gün”ü, Məmməd Səid Ordubadinin “Dumanlı Təbriz”i, Pənahi Makulunun “Səttar xan”ı, Süleyman Rüstəmin cənub şeirləri – məşhur “Təbriz”im şeiri, Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poeması və s. əsərlər olmasaydı, Cənub həsrətiylə yanardıqmı? O taydakı şəhərlərimizdə, kəndlərimizdə yaşayan dili bir, qanı bir soydaşlarımızdan xəbərimiz olardımı? Qətiyyən! İndi yüz minlərlə soydaşımızın Təbriz stadionunda al bayrağımıza sarınıb, “Qarabağ bizimdi, bizim olacaq!” – deyə hayqırması bu ayrılıq həsrətimizin əks-sədasıdır.

İndi Allahımın lütfü ilə mən gəlib elə bir nəşriyyata düşmüşdüm ki, adını eşitdiyim, kitablarını oxuyub zövq aldığım sənətkarların bir çoxunu canlı görür, ünsiyyətdə olur, əsərlərinin əlyazmasını redaktə edir, fikir bölüşür, mübahisə edir, bəziləri ilə də çiyin-çiyinə işləyirdim. Mən həyatda olmayan hər hansı müəllifin əsərini oxuyanda redaktor kimi, bir növ özümü onun mənəvi vəkili, varisi hesab edirdim, bu gün də belədir. Əlimi ürəyimin üstünə qoyub inamla deyə bilərəm ki, onların əsərlərinə kiçicik bir xətər toxunmasına belə heç vaxt yol verməmişəm, əksinə, daha nəfis, qüsursuz çıxmasına çalışmışam. Çünki redaktoru olduğum hər bir dəyərli kitaba bu günümüzün həqiqətlərini, müasirlərimizin duyğu-düşüncəsini, dünyagörüşümüzü və i. və s. keyfiyyətləri gələcəyə daşıyan və səhifələrində yaşadan əvəzsiz xəzinə kimi baxmışam. Xalq yaxşı deyib ki, qələm yazanı qılınc poza bilməz. Bunu anlayanlar üçün nəşriyyatda işləmək məsuliyyətli və şərəfli işdir.

Mən burada uzun illər ərzində korrektoru, redaktoru olduğum bütün kitablar və onların müəllifləri barədə yazmayacağam. Olub-olmuşların hamısını yada salıb qələmə almaq elə də asan iş deyildir. İkinci bir tərəfdən, hər şey haqqında danışmağa dəyməz.

Nəşriyyatın rəhbərliyi əməkdaşlarından kimin nəyə qadir olduğunu özü üçün çox tez müəyyənləşdirirdi. Mənim də ədəbiyyata, incəsənətə, musiqiyə, teatra məhəbbətli olduğum çox tez üzə çıxmışdı. İlk müstəqil redaktə işlərimdən biri Azərbaycan teatrı tarixində müstəsna xidmətləri olan A.A.Tuqanovun “Teatr xatirələri” olmuşdu. Azərbaycan Teatr Cəmiyyətinin sifarişi ilə nəşr olunan bu kiçik həcmli, amma olduqca dəyərli kitabı nəşriyyatın korrektura şöbəsinin müdiri Mahnur Muradova tərcümə etmişdi. Bu kitabda görkəmli rejissorun xatirələrindən ayrı-ayrı fraqmentlər tərcümə olunmuşdu. Bu xatirələrdə A.A.Tuqanov Azərbaycana gəlişindən, böyük dramaturqumuz Cəfər Cabbarlı ilə dostluğundan, onun pyeslərinin səhnə təcəssümündən və başqa hadisə və əhvalatlardan söhbət açır.