Kitobni o'qish: «Xatirələrim»

"Xatirə Ədəbiyyatı" silsiləsindən 14-cü kitab

© Əliağa Şıxlinski / Xatirələrim

© "XAN" nəşriyyatı / Bakı / 2022 / 308 səh

Üz qabığının müəllifi / Teymur Fərzi

Qeyd və izahlar Şəmistan Nəzirlinindir

* * *

Əlirğr Şıxlinski

Müqəddimə

Bu maraqlı "Xatirələrim" in müəllifi, keçmiş rus ordusu general-leytenantı Əliağa Şıxlinskinin adı böyük şöhrət və yüksək nüfuz qazanmışdır. Bu ad yalnız rus topçuları arasında deyil, həm də rus ordusunun geniş dairələrində, 1914-1918-ci illərdəki I Dünya Müharibəsi, 1904-1905-ci illərdəki Rus-Yapon Müharibəsi və xüsusilə Port-Artur epopeyası iştirakçıları arasında son dərəcə geniş hörmət və dərin məhəbbət tapmışdır. Əliağanın özü isə bilavasitə bu epopeyanın qəhrəmanı idi.

Əliağanın adı köhnə rus topçularının yeganə sağ qalan nümayəndəsi kimi mənim üçün olduqca əziz və qiymətlidir; mən ona həmişə səmimi hörmət və məhəbbət bəsləmiş, onunla 1906-1917-ci illərdə keçmiş Topçu zabitləri məktəbində və topçu general-müfəttişi nəzdində birlikdə işləmişəm.

Əliağa Şıxlinski öz doğma topçuluq sənətimizə həmişə faydalı olmağa səmimiyyət və məhəbbətlə can atan, bütün varlığını, bilik və qüvvəsini onun inkişafına, mükəmməlləşməsinə, döyüş hazırlığına və bu sahənin fəaliyyətində məharət qazanmasına həsr etmiş rus topçularının ən parlaq nümayəndələrindən biri idi. Bundan başqa, Əliağa yalnız topçuluqdakı yeni müvəffəqiyyətlərdən xəbərdar olmaq üçün deyil, həm də irəlini görmək – həmişə qabaqda olmaq üçün topçuluğun taktika və texnika sahəsindəki nailiyyətlərini yorulmadan, ciddi və diqqətlə izləyərdi. O, irəlidə getmək arzusuna həyatının son günlərinə qədər sadiq qalmışdır. Əliağa ölümündən bir az əvvəl deyib yazdırdığı "Xatir ələrim" də göstərir ki, "indi bu qədər taqətsiz olmasaydım, qulaqlarım və gözlərim gücdən düşüb, ürəyim də zəifləməsəydi, mən "İrəli! Daim irəli!" – şüarı altında işləyə bilərdim".

Təbiət Əliağaya böyük bir ağıl, hərbi məharət istedadı, mərdlik, nəcib sifətlər, vətənin müdafiəsi üçün çox faydalı olan müstəsna bir qabiliyyət vermişdi.

Əliağanın "Xatirələrim" də yazdığı kimi, keçmiş olduğu təlim – xidmətin parlaq bir yol olduğunu, özü dediyi kimi, onun "gəhgir bir at kimi irəli atılmasına" baxmayaraq, ali akademik hərbi təhsil görmədiyi halda, "akademiyasız da həyatda öz mövqeyini tapdığını" təsdiq etməyi özümə borc bilirəm. O, köhnə rus topçuları içərisində rus ordusu həyatında ən yüksək yerlərdən birini tuturdu.

Hərbi işə bəslədiyi məhəbbət, göstərdiyi fədakarlıq, topçuluğu dərindən bilmək, xüsusilə bu sahədə yaradıcılıq istedadı – bütün bunlar Əliağa Şıxlinskiyə xidmət sahəsində sürətlə irəliləməyə və köhnə rus ordusunun topçu komandirləri arasında görkəmli yer tutmağa imkan vermişdi. Əliağa nizami hazırlığın məsul rəhbəri və topçuluğun şanlı, görkəmli komandiri idi. Əliağanın yetişdirdiyi və onu özlərinə nümunə bilən rus topçuları 1914-1917-ci illərdə Avstriya-Almaniya qoşunları ilə döyüşlərdə misilsiz topçuluq məharəti, böyük mərdlik və igidlik göstərmişdilər.

Əliağa Şıxlinski vəfat etdi. O, bizim şanlı Qızıl Ordu topçuları sırasında yoxdur, lakin köhnə rus ordusunun döyüş ənənələrində onun yaratmış olduğu böyük işlərin hamısı yaşayır və yaşayacaqdır. Bu ənənələrin ən yaxşı cəhətlərini bizim şanlı sovet topçuları mənimsəmiş və ona sadiq olmuşlar. Rus topçularının keçmiş qəhrəmanlıqlarından ruhlanan topçularımız alman faşizmi barbarlarına qarşı Böyük Vətən Müharibəsi günlərində düşməni amansız hala məhv edib, öz atəşlərilə vətənimizin şərəf və istiqlaliyyətini qorumaqda şanlı Qızıl Orduya böyük yardım göstərirlər.

Əliağa Şıxlinskinin "Xatirələrim"i müəllifin qısa müqəddiməsindən, yeddi fəsil və bir neçə sətir nəticələrdən ibarətdir. Fəsillər bunlardır:

1) Ailə və məktəb;

2) Zabitlik xidmətinin ilk on üç ili;

3) Uzaq Şərqdə xidmətim və Çin səfəri;

4) Rus-Yapon Müharibəsində iştirakım;

5) Yapon müharibəsindən I Dünya Müharibəsinə qədər;

6) I Dünya Müharibəsində iştirakım;

7) Azərbaycanda xidmətim.

Əliağa Şıxlinski igidliyi ilə məşhur qədim bir nəsildəndir. Əliağa, Şıxlinskilər içərisində qoçaqlığı ilə böyük ad-san qazanan, elmlərə o qədər də əhəmiyyət verməyən, lakin savadlı bir adam olan az torpaqlı mülkədar İsmayıl-ağa Əliqazax oğlu Şıxlinskinin ailəsində doğulmuşdur. Əliağa Şıxlinskiyə babalarından rəşadət və igidlik kimi sifətlər miras qalmışdır. O, bütün nəsli içərisində Avropa üsulu ilə ümumi təhsil görmüş ilk adam olmuşdur. Əliağa ömür boyu təhsilini müstəqil surətdə artırmağa və təkmilləşdirməyə çalışmışdır. O, 1863-cü ildə anadan olmuş və səksən il ömür sürmüşdür.

Əliağa Tiflisdə gimnaziyaya girdiyi ilk gündən elmləri mənimsəməkdə böyük səy göstərmiş, ikiillik kursu yeddi ay ərzində başa çatdıran yeganə şagird olmuşdur. Hətta o, 1876-cı ildə daxil olduğu kadet korpusunu 1883-cü ildə qurtarıncaya qədər birinciliyi əldən verməmişdir. Peterburqda Mixaylov topçuluq məktəbində Əliağa dərslərdə müvəffəqiyyətinə görə ilk üç əlaçı şagirddən biri olaraq diqqəti cəlb etmişdir. Bu məktəbdə Əliağa o zamanın məşhur professorları mexanik Kirpiçev, texnoloq Qodolin, ballistik Mayevski, kimyaçı Fyodorov, fizik Usov və başqalarının şagirdi olmaq kimi bir xoşbəxtliyə qovuşmuş və onların sayəsində geniş məlumat əldə etmişdir. Əliağa öz topçuluq təhsilini daha da mükəmməlləşdirmək üçün ehtimal nəzəriyyəsinin topçuluqda tətbiqi kursunu müstəqil surətdə məşhur professor N. A. Zabudskinin qeydləri üzrə öyrənmişdir. Öz ümumi hərbi təhsil səviyyəsini yüksəltmək məqsədilə o, baş qərargah və hərbi-mühəndis akademiyalarında professor Kuropatkinin, professor Draqomirovun və Kyuyinin Rus-Osmanlı Müharibəsində general Skobelevin dəstələrinin, rus topçuluğunda altıdüymə səhra toplarının tətbiqi, qala qarnizonunun miqdarı və sair məsələlərə dair mühazirələrini dinləmişdir.

Əliağa topçuluq məktəbini 1886-cı ildə mükafatla bitirərək, o zaman Qafqazda olan 39-cu topçu briqadasına podporuçik rütbəsilə xidmətə təyin edilmişdir.

General Əliağanın rus topçuluğunda, xüsusilə Rus-Yapon və Dünya müharibələrində iştirak etməsinə dair xatirələri Sovet İttifaqının geniş oxucu kütləsi üçün çox maraqlıdır. Müəllifin həmyerliləri öz Əliağa Şıxlinskisi ilə haqlı olaraq iftixar edə bilərlər. Bu xatirələr təkcə azərbaycanlılar üçün deyil, eyni zamanda Qızıl Ordunun bütün zabit heyət və ilk növbədə, topçular üçün olduqca ibrətlidir.

Əliağanın topçuluqda keçdiyi şanlı xidmət yolu Qızıl Ordunun topçuları və bütün hərbi xidmətçiləri üçün bir örnək olmalıdır; bu yolun tarixilə tanışlığın həm tərbiyəvi, həm də hərbi təhsil baxımından böyük əhəmiyyəti vardır.

Port-Artur¹ epopeyasına aid xatirələri oxuduqda, qala müdafiəçilərinin qəhrəmanlıq və rəşadətlərindən insanın qəlbi qürur hissilə coşur. Bu müdafiəçilər arasında müəllifin özü ilk üç nəfərdən (Kondratenko, Şıxlinski, Qobyato) biri idi. Port-Arturun müdafiəçisi olmaq etibarilə Əliağamn qəhrəmanlığı öz vətəninin şərəf və azadlığını müdafiə edən hər bir şəxs üçün əsas nümunədir. Əliağa döyüşdə ağır yaralansa da, əsgəri vəzifəsinə axıra qədər sadiq qalır. O, yalnız onu əvəz etməyə gələn podporuçik Mixaylova hansı topu hansı tərəfə atəş açdığına, hər top üçün süni hədəf nöqtəsinin harada olduğuna, bucaq ölçənin vəziyyətinə və sairəyə dair ətraflı göstəriş verdikdən sonra mövqeyini tərk edir; yaponların mərmilərindən, "dolu kimi yağan" tüfəng və pulemyot gülləsindən böyük tələfat vermək, patron azlığından düşmən toplarının atəşinə məruz qalmaq və Stesselin Port-Arturu yaponlara təslim etmək qərarı nəticəsində əsgərlər arasında əmələ gələn "ruh düşkünlüyünü" aradan qaldırıb onlara ürək-dirək vermək üçün Əliağa düşmənin şiddətli atəşi altında toplara bir-bir baş çəkir, əsgərlərlə zarafat edir; ona vətənə qayıtmaq icazəsi verilirsə də, ancaq o, yaponlara qarşı müharibədə iştirak etməyəcəyinə dair dilindən kağız verməkdən imtina edir, yaponlarla yenə müharibə etmək üçün Əliağa Mancuriya ordusuna təyin olunmasına çalışır və i.a.

Yapon müharibəsi qurtardıqdan sonra Əliağa topçu zabitlərin atəş məktəbi kursuna göndərilir və xidmət kitabçasında qeyd edilir. Lakin xəstələnib iki ay dərslərdən qaldığına baxmayaraq o, məktəbi "əla bitirir, müvəffəqiyyətlərinə görə padşahın iltifatına nail olur". Hərtərəfli hərbi biliyə malik, təcrübəli nizam-döyüşçü topçu Əliağa topçu zabitləri məktəbinə illər uzunu rəhbərlik edir. Dünya müharibəsindən əvvəl (1915-ci ildə) iki il məktəbin rəis müavini vəzifəsində çalışır, halbuki, qanuna görə, bu vəzifələrə yalnız topçu akademiyasını bitirmiş və bir ildən az olmayaraq batareya komandiri olmuş qərargah zabitləri (podpolkovnik və polkovniklər) təyin edilirdi; Əliağa isə akademiya bitirməmiş və batareyaya komandirlik etməmişdi. 1905-ci ildən 1914-cü ilə kimi olan dövrdə mən hər il topçu general-müfəttişi taktika dərsləri vermək və qrupların təcrübi atışlarına taktika cəhətindən rəhbərlik etmək üçün topçu zabitləri məktəbinə göndərilirdim. Onun işilə yaxşı tanış olduğuma görə təsdiq edə bilərəm ki, Əliağa Şıxlinski məktəbin ali akademik topçuluq təhsili görmüş bütün ştatlı rəhbərləri arasında ən görkəmlisi və ən istedadlısı idi.

Əliağa müstəsna dərəcədə qabiliyyətli bir topçu olduğu üçün polkovnik rütbəsi aldıqdan dörd il sonra, 1912-ci ildə general-mayor rütbəsinə qaldırıldı, bu isə mövcud qaydalardan kənar bir işdi; qaydaya görə, polkovnikin rütbəsində qalmaq müddəti 10 il idi, yalnız müstəsna hallarda, o da çox zaman himayəçiliklə, görkəmli polkovniklərə altı-səkkiz ildən sonra general rütbəsi verilərdi.

I Dünya Müharibəsinin lap əvvəlində – 1914-cü ilin avqustunda Ə.Şıxlinski almanların paytaxta hücum üçün Baltik sahillərinə qoşun çıxarmaları ehtimalına qarşı Petroqradın topçu müdafiəsi rəisi edilmişdi. Əliağanm təklifinə görə, mən könüllü məsləhətçi oluruq müdafiə xəttinin təyini zamanı onunla bərabər gedirdim. Onu isə o zaman Sveaborq qalasının qurudan müdafiə xəttinin təyini üçün Finlandiyaya göndərmişdilər. Hər iki məsuliyyətli vəzifəni Əliağa öz bilik və yorulmaz səyi sayəsində ən qısa bir müddətdə yerinə yetirmişdi. Bundan başqa, onun təşəbbüsü ilə paytaxtın ətrafında təyyarələrə qarşı müdafiə xətti təşkil edilmiş, burada Rozenberq sistemli xüsusi tipdə platformalar üzərində 1900-cü il nümunəli üçdüymə toplar qurulmuşdu.

Əliağa 1915-ci ilin yanvarında ağır topların şəxsi heyətinin döyüş hazırlığına rəhbərlik etmək üçün Şimal-Qərb cəbhəsi qərargahına çağırılmışdı. O vaxtdan başlamış Rusiya cəbhəsində dünya müharibəsi qurtarana qədər Əliağa döyüşən orduların topçuluq işlərində məsul vəzifələrdə – Şimal-Qərb cəbhəsi baş komandiri nəzdində və 1915-ci ilin noyabrından ali baş komandanı (o zaman II Nikolay özü idi) nəzdində topçu tapşırıq generalı, Qərb cəbhəsi topçu müfəttişi olmuşdur. Nəhayət, 1917-ci ilin sentyabrında Əliağa 10-cu ordunun komandanı təyin edildi. O, yalnız topçuluqda deyil, eyni zamanda ümum-qoşun baş komandanlığı xətti üzrə də yüksək vəzifə tutmağa qabil və layiq görüldü.

Əliağa Ali Baş komandanı nəzdində topçu tapşırıq generalı vəzifəsində çalışarkən Ali Baş komandan qərargah rəisi general M. V. Alekseyevin bir çox məsuliyyətli tapşırıqlarını yerinə yetirmişdir, o cümlədən köhnə sistemli qala toplarından ağır topçu hissələrinin təşkili Əliağa Şıxlinskinin təşəbbüsü ilə başlanmışdı. Çox vaxt o, öz arzusuna görə səhra topçu general müfəttişinin tapşırıqları üzrə işlərdi ki, bu idarənin də rəisi mən idim. Əliağa ilə birlikdə yorulmadan ciddi-cəhd ilə çalışardıq. Biz əsasən toplardan döyüşdə istifadə məsələləri ilə məşğul olardıq. Lakin Əliağa nizam və təcrübəli bir döyüş adamı olmaq etibarilə həmişə bilavasitə qoşunların yanında, ön xətlərdə, döyüş meydanlarında olmağa, topçuları hazırlamaq, topların döyüş əməliyyatını müşahidə və onlara rəhbərlik etməyə can atardı. O, cürbəcür göstəriş, təlimat, cədvəllər və s. (1910-cu il nümunəli altı düymə toplar batareyasının işinə dair təlimat, topların qonşu qoşun hissələrilə onların arasındakı bitişmə yerlərini müdafiə üçün qarşılıqlı əməliyyatın təşkilinə aid göstərişlər, maneə atəşi aparılmasına dair təlimat, topların rəqəm məlumatına dair cədvəllər və s.) tərtibi üzərində də az iş görməmişdir. O, topçulara təyyarələrin qarşılıqlı əməliyyat təlimi məktəbini təşkil etmiş, 1916-cı ildə Krevo yaxınlıqlarında alman mövqelərinin yarılması əməliyyatını, Qərb cəbhəsinin 10-cu ordu cəbhəsində 1917-ci il iyul əməliyyatının və s. topçuluq cəhətindən hazırlanmasına rəhbərlik işində bilavasitə iştirak etmişdir. Əliağa Şıxlinskini həmişə ön mövqelərdə görmək olardı, o, topçu hissələrinin yerlərini yoxlayır, topları daha düzgün yerləşdirmək üçün göstərişlər verir, onların döyüş əməliyyatını izləyir və onlara rəhbərlik edirdi.

Su ilə dolu səngərləri gəzməsi, rütubətli yerlərdə dolaşması nəticəsində Əliağa şiddətli şəkildə xəstələnir. O, xəstələndiyinə görə ehtiyata keçirilməsini və müalicə üçün Qafqaza göndərilməsini xahiş edir. Əliağa yazır: "İndiki vəziyyətdə mən vəzifəmi vicdanla yerinə yetirə bilmərəm, vicdan isə mənim həmişə cəbhədə, əsgərlər arasında olmağımı tələb edir". O, 1917-ci il noyabr ayının sonlarında Qafqaza gedir, onun ehtiyata keçirilməsi əmri isə həmin il dekabrın 2(15)-də verilir.

İnqilabdan sonra Əliağa sözsüz olaraq üsyan etmiş xalq tərəfinə keçir. Biz onunla bir çox cəhətdən həmrəy idik; Sovet hakimiyyətini qəbul edərkən mənim kimi, Əliağanın da rəhbər tutduğu vətəndaşlıq borcu ideyasının: "İçərisindən çıxdığım xalqıma və onun özü üçün seçmiş olduğu hökumətə həmişə sədaqətlə xidmət etmişəm, edirəm və edəcəyəm" qənaətindən ibarət olduğunu söyləsəm, zənnimcə, yanılmaram.

Əliağa Şıxlinski içərisindən çıxdığı Azərbaycan xalqına bütün varlığı ilə sadiq olub, onu sonsuz dərəcədə sevib, eyni zamanda bütün Rusiyanın və bütün Sovetlər ölkəsinin də qızğın bir vətənpərvəri kimi həmişə vətən yolunda canından keçməyə hazır idi. O, hər vaxt millətçilik təəssübündən tamamilə uzaq olub, öz yoldaşlarına və əməkdaşları olan əsgər və zabitlərə, milliyyət və din fərqinə baxmayaraq, eyni münasibət bəslərdi. O, çar hökumətinin rus sektantlarını və yəhudiləri ordu sıralarında xidmət etməyə layiq bilməyib, hərbi xidmət əvəzinə pul ilə vergi almaq istədiyi zaman onları necə müdafiə etdiyini xatırlayır.

Əliağa çox tələbkar və zabitəli bir komandir olmaqla bərabər, həm də ədalətli, xeyirxah, özünə tabe olanların qeydinə qalan bir adam idi. Onlar Əliağaya hörmət edər və onu son dərəcə sevərdilər. Mən ümumi yoldaşlarımızdan və Ə.Şıxlinskiyə tabe olanlardan elə bir adam tanımıram ki, onun barəsində pis fikir söyləmiş olsun. Onunla əsgərlər arasında "qalın divar" yox idi. O, heç bir zaman onların insanlıq heysiyyətini alçaltmaz, zabitlərdən heç birinə də belə etməyə icazə verməzdi. O, əsgərlərlə açıq və mehriban ürəklə rəftar edərdi. Onlardan çoxu xidmətdən çıxıb getdikdən sonra öz vətənlərindən ona təşəkkür məktubları yazardılar. Döyüş zamanı o, öz əsgərləri üçün rəşadət və qəhrəmanlıq nümunəsi olardı, çətin döyüş şəraitində onlara ürək-dirək verib ruhlandırmağı bacarardı.

Şəxsi həyatında Əliağa sonsuz məhəbbətlə arvadını sevən sədaqətli bir ər idi. Onun övladı yox idi. İçki və qumara nifrət edərdi, heç vaxt spirtli içki içməzdi, pul ilə kart və sair oyun oynamazdı. O, çox mehriban və qonaq-pərəst bir adam idi, yoldaşlarını tez-tez ləzzətli plova qonaq edər, bunu da həmişə özü bişirərdi.

Əliağa heç zaman mənsəb dalınca düşməmişdir, onun heç bir himayəçisi olmamışdı. Xidmətdə irəli getmək üçün o, heç bir intriqaya əl atmamışdı: mənsəb özü onun ayağına gəlmiş və əgər köhnə ordunun topçulu-ğunda yüksək vəzifə qazanmışsa, bu cəhətdən o, tamamilə özünə borcludur.

Əliağa "Xatirələrim" də deyir ki, mən öz keçmişimə sakit bir vicdanla nəzər salır və müasirlərimin gözlərinə cürətlə baxıram. Bu, doğrudan da, belədir.

Oktyabr inqilabından sonra 1918-ci ildən həyatının son günlərinə – 1943-cü ilin avqust ayına qədər Əliağa Şıxlinski pozulmuş səhhətinin imkan verdiyi dərəcədə öz vətəni olan Azərbaycanda işləmişdir. Bu müddətdən iki ili – 1920-1922-ci illərdə o, Moskvada Qızıl Ordunun Topçuluq Müfəttişi İdarəsində Topçuluq nizamnaməsi komissiyası heyətində çalışmış, həmçinin, Ali Topçuluq Məktəbində ordu topçu müfəttişləri də daxil olmaqla baş komanda heyəti şöbəsində dərs vermişdir. Əsrin təxminən dörddə birini təşkil edən bu müddətdə Əliağa, ümumiyyətlə, Qızıl Ordu kadrları və xüsusilə topçular yetişdirmək, bunların inkişaf və təhsili işində çox fayda vermişdir. O, müxtəlif hərbi məsələlərə, başlıca olaraq topçuluğa dair bir çox məruzələr etmişdir. Əliağamn sədr müavini olduğu Bakı qarnizonu hərbi-elmi cəmiyyətində etdiyi aşağıdakı məruzələr xüsusilə maraqlıdır:

1) "Gələcək müharibələrdə toplar";

2) "Polk topları haqqında";

3) "Topçuların piyada və suvarilərlə qarşılıqlı əməliyyatı";

4) "Topların dağlıq yerlərdə əməliyyatı".

Əliağamn 1924-cü ildə Styopin diviziyası topçuları üçün etdiyi "Dağlıq yerlərdə top atəşinin xüsusiyyətlərinə dair" məruzəsi topçulardan ötrü olduqca maraqlıdır. Bütün bu məruzələri Qızıl Ordu topçuları üçün çap etmək faydalı olardı.

Əliağa Şıxlinski taktika sahəsində dərin nəzəri və əməli bilikli sayca çox olmayan rus topçularından biri olub, bu məlumatı təcrübədə, xüsusilə döyüş təcrübəsində tətbiq etmək sahəsində nadir bir istedada malik idi.

Müharibədə vəziyyət son dərəcədə dəyişkən olub, döyüş taktikası çoxməchullu bir tənlik halını alır ki, bunu bir çox yolla həll etmək olar. Belə məsələni düzgün həll etmək üçün vəziyyəti müəyyənləşdirmək məharəti tələb olunur. Yalnız bilik kifayət deyil, "yalnız şablon deyil, yaradıcılıq da lazımdır. Bizim topçular isə bunu başa düşmürdülər". Əliağa öz "Xatirələrim" də belə yazmışdır. Keçmiş topçu zabitləri məktəbində uzun illər boyu taktika dərsini apardığım zaman döyüşdə topçulardan müvəffəqiyyətlə istifadə edə bilmək üçün taktika məharətinin də, atəş məharətindən artıq olmasa da, onun qədər zəruri olduğuna köhnə topçuları asanlıqla inandıra bilmirdim. Topçu zabitləri məktəbinin rəhbərləri arasında Əliağa bu cəhətdən mənim ən sədaqətli məsləkdaşım idi və döyüş meydanlarında məharətli döyüş əməliyyatı keçirən rus topçuları üzərində onun haqqı böyükdür.

Ə.Şıxlinski məktəbdə öz kursantlarından taktikanı yaxşı bilməyi tələb edir, onlarda bunu təcrübədə həyata keçirmək bacarığını inkişaf etdirir, həmişə topçu atəşinin taktika ilə nəinki əlaqədar, tamamilə ondan asılı olduğunu təkidlə söyləyirdi. O, xüsusilə göstərirdi ki, topçu atəşi taktikanın qarşıya qoyduğu məsələni həll etmək deməkdir və atəşin mənası da, qoşunların döyüş müvəffəqiyyəti də topçu atəşinin bu məsələni düzgün həll etməsindən asılıdır. Bu xüsusda Əliağa belə deyir: "Topçu atəşi nə qədər sərrast olursa-olsun, döyüşün müəyyən mərhələ-sindəki taktik vəziyyətlə əlaqədar deyilsə, onun heç bir qiyməti yoxdur". O, "Topların da piyada ilə birgə və ya onun ardınca hücuma keçməsini" və ümumi qoşun komandirinin ön qoşun hissələrinin toqquşması barəsində ilk məlumat alındıqdan sonra deyil, "ön xəttə mümkün qədər tez getməsini" tələb edirdi. O, "Xatir ələrim" də yeri gələndə bu sözləri də yazdırmışdır: "Mən özüm həmişə piyadanın düşmən keşikçilərilə atışması başlar-başlamaz, ön xəttə gedərdim və mənim köhnə dostum, indi hərbi elmlər doktoru, professor Yevgeni Zaxaroviç Barsukov həddindən artıq cəldlik göstərdiyimə görə, həmişə məni qınardı". Yadıma gəlir ki, mən "həmişə" deyil, arabir Əliağanı mənim fikrimcə artıq olan qızğınlıqdan, "daima irəli can atmaq" ehtirasından çəkindirməyə çalışardım. Bircə dəfə onu məzəmmət etmişəm ki, o da özü xatırladığı kimi, taktika məqsədilə açılan praktik atəş vaxtı onun kəşfiyyatçılarla birlikdə təpədə (Luqa şəhəri yanındakı təlim meydanında "Şıxlinski təpəsi") hədəflərlə işarə edilmiş düşmən mövqelərinə yaxın olan müşahidə məntəqəsinə çaparaq öz kursantlarının şrapnel atəşi altına düşdüyü zaman olmuşdur.

Topçu zabitləri məktəbində olduğu zaman Əliağa kursantlar üçün müxtəlif məsələlərə dair bir çox konspekt, təlimat və s. tərtib etmişdir (öz mühazirələrinin sadə konspektini, topçu manevrlərinin təşkilinə, topların öz qoşunlarının başı üzərindən atəş açması, polk və batalyon toplarına dair təlimatlar, hava hədəflərinə atəş açmaq qaydaları və s.).

1914–1918-ci illərdəki dünya müharibəsi zamanı Ə.Şıxlinski son dərəcə çox iş görmüşdür: onun hərbi və xü-susilə döyüş meydanlarında səmərəli, olduqca faydalı, fə-dakaranə fəaliyyəti müharibə tarixi səhifələrində qeyd ediləcəkdir. Əliağa Şıxlinskinin 1917-ci ildə qərb cəbhəsi topçu müfəttişi sifətilə 10-cu rus ordusu cəbhəsində iyul əməliyyatı hazırlanmasına və həyata keçirilməsinə topçuluq cəhətindən rəhbərlik etdiyi zaman verdiyi sərəncamlardan burada misallar göstərəcəyəm:

Əliağa göstərirdi:

a) "piyada öz qüdrətli köməkçisi (yəni toplar) ilə hər cür əlaqə saxlamalıdır, bunsuz toplar ona kömək edə bilməz, möhkəm əlaqə yalnız qarşılıqlı surətdə işləməklə əldə edilə bilər, bu isə döyüşdə piyadaya çox böyük kömək edər və topçuları döyüşdən sonra onlara edilən çox da yerli olmayan məzəmmətlərdən qurtarar";

b) "batareya, divizion və topçu qruplarının ön hissələri də daxil olmaqla piyada ilə əlaqəsini möhkəmləndirməli";

c) "artıq hər bir diviziyada qərarlaşdırılmış olan topların irəli çəkilməsi planını kiçik piyada rəislərinə xəbər verərək, topların keçəcəyi rayonları onlara bildirməli";

ç) "topların əməliyyat planında döyüş əməliyyatının müxtəlif mərhələlərində batareyaların bir-birinin ardınca görəcəyi işlər və onların qəti vəzifələri, gecə açılacaq topçu atəşinin mahiyyəti və məqsədləri göstərilməli, düşmən toplarına qarşı qrupları qüvvətləndirəcək dağıdıcı batareyalar ayrılmalı, həmçinin əvvəlcə müşahidəçilərlə rabitə-çilərin, sonra isə irəliləyən piyadanı himayə edəcək batareyaların irəli çəkilməsi qaydaları göstərilməlidir";

d) "düşmən toplarına qarşı qrupların topları öz vəzifələrini ifa etməkdən azad olduqları vaxtlarda düşmən istehkamlarını dağıtmaqda iştirak etməli və onların müşahidə məntəqələrindən görünən hədəfləri məhv etməlidir";

e) "dağıdıcı toplar düşmənin bütün mövqe xəttinə deyil, yalnız müəyyən məntəqələrə atəş açmalıdır" və i. a.

Əliağa Şıxlinski göstərirdi ki, topçu hazırlığı müddətini qısaltmaq üçün atəşin sürətini deyil, topların sayını artırmaq lazımdır, çünki top çox atıldıqca çox tez də xarab olar.

1917-ci ilin 30 iyulunda Şıxlinski 10-cu ordu topçu müfəttişinə yazmışdı ki, hücuma atəş hazırlığı və hücum günlərində həm əməliyyatdan çox əvvəl, həm də əməliyyat zamanı mən zərbəçi korpusların qərargahlarını, müşahidə məntəqələrini gəzib topların hazırlıq işləri, əməliyyat planları və döyüş fəaliyyətilə yerində tanış oldum. Mən hər bir yerdə yorulmadan səmərəli iş aparıldığını, hərəkatın diqqətlə düşünülmüş planının tərtib edildiyini və onun məharətlə yerinə yetirildiyini gördüm… Toplar 10-cu ordunun son əməliyyatında görkəmli rol oynamışdır. Onun gözəl hazırlıq işləri parlaq müvəffəqiyyətlər qazandı və əgər düşmən üzərində tam qələbə ilə nəticələnmədisə, bunun səbəbi qətiyyən topçulardan asılı deyildi.

Qərb cəbhəsinin baş komandanı Əliağa Şıxlinski rəhbərliyi altındakı 10-cu ordu topçularının əməliyyatı haqqında belə yazmışdı:

"Topçu hazırlığı başlandı, müharibənin üç ili ərzində mən topçuların bu qədər gözəl bir əməliyyatını görməmişdim. Qoşunların ruhu yüksəlməyə başladı. Hətta topçulara çox böyük tələblər verən piyada da razı qalmışdı. 38-ci korpusda piyada topçu hazırlığını tamamilə bitirmiş hesab edib, hətta onu davam etdirmək təklifindən əl çəkdi… Hissələr hücuma keçdilər, onlar batareyalarına çatdılar, düşmən toplarının nişangahlarını götürüb gətirdilər…"

Əliağa Şıxlinskinin "Xatirələrim" i son dərəcə maraqlı və ibrətlidir. Bunu böyük vətənimizin geniş oxucu dairələrinə tövsiyə etməli, Qızıl Ordunun komanda heyəti onunla tanış olmalı, topçular isə onu öyrənməlidirlər.

Əliağanın aldığı hərbi tərbiyə, təhsil, rus ordusunda xidməti, şanlı döyüş fəaliyyəti və keçdiyi yol elə bir həyat nümunəsidir ki, öz Vətəninin şərəf və namusu, azadlıq və istiqlaliyyətini qorumaq kimi müqəddəs bir vəzifəyə layiq olmaq istəyən hər bir kəs ondan nümunə götürməlidir.

Yevgeni Barsukov,

Dövlət mükafatı laureatı, general-mayor, hərb elmləri doktoru, professor

Moskva, noyabr 1943-cü il