Kitobni o'qish: «Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr»

KAMRAN MƏMMƏDOV

AZƏRBAYCAN YAZIÇILARININ

HƏYATINDAN DƏQİQƏLƏR

3

GİRİŞ

Azərbaycan xalqının bədii və ictimai fikir tarixinin yetirdiyi sənətkarlardan bir çoxunun şöhrəti sərhədləri keçmiş və onların əsərləri dünya mədəniyyəti xəzinəsinə daxil olmuşdur. Hər bir xalq öz sənətkarları ilə fəxr etdiyi kimi, onlar haqqında daha geniş məlumat toplamaq, onların gündəlik həyatlarındakı ibrətamiz əhvalatları, qə-ribəlikləri də bilmək istəyir. İngilislərdə Şekspir, Bayron; fransızlarda Volter, Balzak, Düma; ispan-larda Servantes, Lope de Veqa; farslarda Firdovsi, Sədi, Hafiz; şotlandlarda Robert Berns; italyan-larda Bokkaçio, Dante; ruslarda Puşkin, Lermon-tov, Krılov, Lev Tolstoy, hindlilərdə Taqor, ame-rikalılarda Bret Qart, Cek London, gürcülərdə İ.

Çavçavadze, Q. Tabibze, doğma Azərbaycanımız-da M.P. Vaqif, C. Məmmədquluzadə, M.Ə. Sabir, C.Cabbarlı, S.Vurğun və başqaları haqqında məz-munlu lətifələr, maraqlı rəvayətlər yaranmış, hazırcavablığı bildirən atmacaların bir çoxu onlara istinad edilmişdir. Böyük xalq sevgisi ilə bağlı ol-an kəlamların çoxu, doğrudan da, sənətkarların öz həyatlarında olmuş əhvalatlara bağlıdır. Həmin lətifə, atmaca və rəvayətlərdə yazıçının cəhaləti, nadanlığı, kütbeyinliyi ifşa etməsi qısa, bədii 4

ümumiləşdirmələrlə göstərilir, həm də onlardakı humanizm, vətəndaşlıq cəsarəti, özlərinə məxsus orijinal sifətlər, nəcib insani keyfiyyətlər, fərdi xü-susiyyətlər aşkara çıxır.

Bir çox xalqlarda (ingilis, fransız, rus, fars, gürcü və s.) yazıçıların həyatından alınmış ibrətamiz, duzlu-məzəli əhvalatlar kitab şəklində

dəfələrlə can olunmuşdur. Bizim söz ustalarımız haqqında atmaca və rəvayətlər xüsusilə çoxdur.

Onların böyük tərbiyəvi və estetik əhəmiyyətini biz hər gün görürük. Sevimli sənətkarlarımız haqqındakı rəvayət, atmaca və lətifələr yeri düşəndə, məclislərdə və ya adicə söhbətlərdə fikri tamamlamaq üçün bizə kömək edir, müdriklik, hazırca-vablıq, orijanallıq timsalı kimi işlənir.

Bu kitab, bizə belə gəlir ki, klassiklərimi-zin geniş oxucu kütləsinə daha da yaxınlaşma-sına, başqa sözlə desək, sənətkarlarımızın yaradı-cılığının təbliğinə, öyrənilməsinə və sevilməsinə

kömək edəcək.

Kitabın adı təxminidir. Çünki burada ayrı-ayrı görkəmli şəxsiyyətlərin təkcə həyatından, əsərlərinin yaranması tarixindən, yaşadıqları dövrün hadisələri ilə əlaqəsindən danışılmamış, onların söylədikləri ibrətamiz orijinal kəlamlara da yer verilmişdir.

5

“Azərbaycan yazıçılarının həyatından də-qiqələr” adı ilə topladığımız bu materiallar bir ne-çə illik zəhmətin məhsuludur. Azərbaycan ədə-biyyatına aid mənbələrin əksəriyyəti yazıçıların öz əsərlərindən, təzkirələrdən, cünglərdən, tarixi kitablardan, müxtəlif tədqiqat əsərlərindən, mo-noqrafiyalardan, ədəbiyyat tarixlərindən, me-mu-arlarından götürülüb. Başqa sözlə desək, bu kitabın arxasında tarixi sənədlər durur. 1970-ci ildə

olan ilk nəşrindən sonra, bu kitab yenidən işlənmiş variantda oxuculara təqdim olunur. Ancaq yazıçılarımızı (bu da, hələlik yarımçıq iş hesab oluna bilər) əhatə edən əhvalatların toplanması işi genişlənməli, ümumiyyətlə, zəngin tariximi-zin, elmimizin, incəsənət və ədəbiyyatımızın görkəmli şəxsiyyətləri haqqındakı maraqlı, ibrətamiz deyimlər bir yerdə çap olunmalıdır. Bu xeyirxah işdə gənclərimizə ümidimiz daha çoxdur.

6

FƏLƏKİ ŞİRVANİ

1108-1146

Fələki zindanda yazdığı şeirlərini “Həbsiyyə” adlandırıb. Fələkini ürəkdən sevən Xaqani, onun vaxtsız ölümü münasibətilə yazırdı: Fələki doğmuşdu sehrimdən mənim, Olmuşdu göylərin sirrinə agah.

Hayıf ki, tez öldü, çox yaşamadı, Fələkim tez getdi əllərimdən, ah!

Sonralar, Xaqaninin özü də nahaqdan ittiham edilib 1170-ci ildə Şabran qalasına salınır.

Xaqani həbsdə yazdığı şeirləri xətrini çox istədiyi Fələki kimi “Həbsiyyə” adlandırır.

7

ƏFZƏLƏDDİN XAQANİ

1120-1199

Xaqani şeirin, sənətin tərbiyəvi qüdrətinə

inanır, şair haqda deyirdi:

–Hər tərbiyəçi şairliyi bacarmaya bilər, lakin hər şair tərbiyə verməyi də bacarmalıdır.

***

Şair Azərbaycan qadınlarının qara pərdədə keçən həyatını ölümdən pis sayırdı. O, öz fikrini kiçik qızının ölümü münasibətilə yazdığı bir qitədə çox təsirli və mənalı ifadə etmişdir: Yenicə doğulan qızım gördü ki,

Qarşıda gözlənir min bəla, öldü.

Qeybdən gələn o töhfə duydu ki,

8

Dərdlərə olacaq mübtəla, öldü.

O, böyük qızımı pərdədə görcək,

Dedi: – Kifayətdir bu cəfa, öldü.

***

Xaqaninin təlim və tərbiyəsində əmisi Ömər Osman oğlu əsas rol oynamış və ona atalıq qayğısı göstərmişdir. Şair əmisinin çəkdiyi zəh-mətləri yüksək qiymətləndirərək demişdir:

Ömər ibn Osman sayəsində mən,

Yetimlik divinin qaçdım əlindən …

Atam dözməyərək dərdə cahanda,

Sam Zalı atan tək məni atanda,

Əmim Simurq kimi uçub, gələrək

Qanadı altına alaraq, Zal tək

Qaldırdı biliyin Qafına həmən,

Bəsləndim onun öz yuvasında mən!

***

Şair təmiz eşqi başa düşməyənlərə üz tutaraq deyirdi:

– Eşq odunda bişməyən xamdır. Ancaq təmiz eşq sayəsində könül pak və vüqarlı olar.

9

***

Şair ömrünün sonunda öz vətəni Şirvandan Təbrizə köçmək məcburiyyətində qalır.

Şamaxını anaya, Təbrizi isə ataya oxşadır: Anasından küsən körpə bir uşaq

Ata ağuşunda yer tapar ancaq.

***

Yaşadığı dövrün hər cür alçaq işləri, sarayın şairə ədalətsiz münasibəti Xaqanini çox əsəbiləşdirmişdi. O, şairlik ləqəbinə də nifrət edirdi:

İstəmərəm adımı çağıralar Xaqani, Mən yoxsullar şairi, xəlqaniyəm, xəlqani.

***

Xaqaninin həyatının son illəri iztirab içərisində keçmiş, cavan oğlu, qızı və arvadı bir-birinin ardınca vəfat etmişlər. Tamamilə tək qalmış

qoca şair özünə ölüm arzulamışdır:

Hanı ürəyimin məlhəmi- zəhər?

Hanı həyatımı bitirən xəncər?

Hansı dərdi-qəmi unudan ölüm?

Gəlsələr, çəkmərəm belə qəm-kədər.

10

***

Həqiqəti açıq söyləyən şair zülmə nifrət edir, zalim və cahil şahlara kinayə ilə deyirdi:

Məncə, eşşək başına yaraşmayır qızıl tac,

Eşşək üçün yaranıb palan, noxta və ağac.

11

NİZAMİ GƏNCƏVİ

1141-1209

Nizami öz dövrünün “şairlər şahı” Xaqani ilə dost imiş. Xaqaninin vəfatı Nizamiyə ağır təsir etmiş, onun ölümü münasibətilə yanıqlı bir mərsiyə söyləmişdir:

Hey deyirdim ki, Xaqani mənim mərsiyəçim olsun, Təəssüf ki, indi mən Xaqaninin mərsiyəçisi oldum.

***

Nizami çox istədiyi qadını Afaqdan olan Məhəmməd adlı yeganə övladını çox sevmiş, ona həm atalıq, həm də analıq etmişdir. Şairin oğlu gənc yaşlarında şeirə həvəs göstərmişsə də, atası 12

onu öz nəsihətləri ilə bu yoldan saqındırmış, alim və birinci növbədə, həkim olmağa həvəslən-dirmişdir:

Görürəm, şöhrətə ləyaqətin var,

Şeirdə, sənətə məharətin var,

Şairlik eləmə! Dövranə bax ki,

Tərif əvəzinə pislənir şeir.

Şeirdən ucalıq ümma dünyada,

Çünki Nizamilə qurtardı o da.

***

“Xosrov və Şirin” poemasını bitirən şair, o dövrün hökmdarı Qızıl Arslanın dəvətilə onun yanına getmiş, poemanı ona təqdim etmiş, əvə-zində hökmdar ona Həmdünyan kəndini ba-ğış-lamışdır. Nizami ona hədiyyə verilən kənd haqqında şikayətlənmişdir:

Kənd nə kənd, andırır dar bir kürəni, Yarımca ağacdır üzünü, eni.

Gəlirindən artıq onun xərci var, Yarılığa əgər onu abxazlar.

13

***

Müasiri Xaqanidən fərqli olaraq, Nizaminin həyatı sakit və macərasız keçmişdir. Öz dediyi kimi, o heç vaxt başını hökmdarların qılıncı altına verməmişdir. Lakin bununla belə, onun dühası, istedadı qarşısında acizliklərini hiss edən, onu ən güclü rəqib sayan, “süfrəsinin tör-tökün-tüsü” ilə qidalanan, ona quyu qazan “ədəbiyyat oğruları”ndan yaxa qurtara bilməmiş, onlarla gərgin mübarizə şəraitində yaşamışdır. Nizami hələ gəncliyində şeirin şərəfini alçaldan, sənəti pula satan məddah, yaltaq şairləri amansızcasına qırmanclayırdı:

O kəslər ki, qızılçün ölüb əldən gedirlər, Sözüncə sikkəsini qızılla məhv edirlər …

Bir sözlə, bu pulpərəst, küt şairlər ki, vardır, Yüksək yer tutsalar da, ən alçaq adamlardır.

***

Nizami özünə çox tələbkar idi. O, utan-madan, həya etmədən özünü “şair” adlandıran-lara deyirdi:

– Əgər şeirin səni hamıya tanıtdırma-mışsa, heç bir zaman özünü “şair” adlandırma!

14

***

Nizami söz ustasının, sənət aşiqinin vurğunu idi. O, həqiqi şairlər haqqında söyləyirdi: Ərşin bülbülləridir qələm çalan şairlər, Qırğı hey səy etsə də, olmaz bülbülə bənzər…

Səfin önü, arxası o zaman ki, düzəldi, Qabağa peyğəmbərlər, sonra şairlər gəldi…

***

“Xosrov və Şirin” poemasının yaranması haqqında şair deyirdi:

– Elə ki, könlümün gizli səsi mənə kömək-çi oldu, hümmət fəzasından səslənib dedi: Ey Nizami, tələs, gecdir, tez ol. Fələk əhdini pozan, dövran tez keçib gedəndir. Şirin bulaq suyu ilə

yeni bir şirni hazırla, sözə yeni bir xələt geyindir.

***

Nizami “Xosrov və Şirin” poemasına məhəbbətin, eşqin möhtəşəm abidəsi kimi baxırdı.

O, eşqdən alovlanıb, yanan bir aşiq kimi deyirdi:

– Mənim yanımda eşqdən gözəl bir şey yoxdur. Nə qədər ki, sağam, qoy eşqdən başqa işim olmasın. Fələyin eşqdən özgə mehrabı yoxdur. Eşq torpağı olmazsa, yer üzündə su tapıl-15

maz… Göylər eşqdən azad olsaydı, yer üzü abad olmazdı… Eşq dərdindən yaxşı dünyada heç nə

yoxdur, onsuz gül gülməmiş, bulud ağlamamış-dır… Əgər daşın qəlbində eşq varsa, o, gövhəri məşuqə kimi qucaqlayar. əgər maqnitdə eşq olmasaydı, dəmiri o qədər böyük bir şövq ilə özünə

tərəf çəkməzdi. Əgər kəhrəba aşiq olmasaydı, sa-man çöpünü axtarıb tapmazdı … Əgər dərindən düşünsən, bütün kainat eşq üzərində dayan-mışdır …

***

Hökmdar Axsitanın “Leyli və Məcnun”

poemasını Nizamidən qələmə almasını və “bu təzə gəlini fars və ərəb bəzəyi ilə bəzəməsini” ondan tələb etməsi şairi bərk əsəbiləşdirmişdir.

– Şahın halqasının qulağıma taxıldığını gördükdə, qan beynimə vurdu. Nə bu təklifi rədd etməyə cürətim var idi, nə də xəzinəyə yol tapmaq üçün gözüm …

O, şahın təklifini rədd etmək istəyəndə,

“canından əziz tutduğu” oğlu Məhəmmədin xahişini yerə sala bilmir, oğul məhəbbəti ürəyində

məşhur aşiqanə “Leyli və Məcnun” poemasını qəlbinin qanı ilə yazır və başa çatdırır.

16

***

Nizami həyatın mənasını çalışmaqda, ya-ratmaqda, xalqa fayda verməkdə görürdü. O, “İsgəndərnamə” poemasını qələmə alanda, gənc-liyini itirmiş, ömrünün baharı xəzana dönmüş, sərv qəddi bükülmüş, gücü-taqəti tükənmişdi.

Lakin şairin qəlbi hərarətlə döyünür, coşur, yuxu gözünə haram olur. O, qoca vaxtında öz varlığını unutmuş, daha yeni bir əsər yazmaq arzusu ilə

alovlanmışdı:

– Pərvanələr üçün yeni bir şam yan-dır-malı, barlı bir ağacın tumunu sancmalıyam.

Şairin iradəsi qalib gəlir, “İsgəndərnamə”

böyük sənət eşqi ilə yazılır və başa çatdırılır.

Nizami öz ölməzliyinə, əbədi yaşayacağına möhkəm inanırdı:

Yüz il sonra desən: Haradadır, o?

Hər yerdən səs gələr: buradadır, o!

17

***

Ölü siçan kimi suyun axını ilə axanlara, insanlıq şərəfini ləkələyən alçaqlara müraciətlə, Nizami deyirdi:

Neçin alçaqlara boyun əyirsən?

Oyuncaq olursan namərdlərə sən?

Nə üçün boynuna min yük alırsan?

Zalımın zülmündən razı qalırsan?

Qəlbi yumşaqlığı bir dəfə unut,

Çiynini dağ kimi ucalıqla tut! …

Acizlik ürəyi ağrıdır, bilsən,

Bir alçaqlıq olar, hər zülmə dözsən.

Tikan tək çiynində tut yarağını, O vaxt qucaqlarsan gül budağını.

18

QİVAMİ

MÜTƏRRİZİ GƏNCƏVİ

XII əsr

Mütərrizini təzkirəçilər ya Nizaminin qardaşı, ya da onun əmisi oğlu kimi yazır. Şair çö-rəkçi olması və şairliyi ilə fəxr edirmiş: Şairlikdə yoxdur mislimi görən,

Çörəkçilikdə də hələ təkəm mən.

Dövrünün narazılıq edən, “bir quşam, dünyadır mənimçün qəfəs” deyən şair gördüklə-rinə acı-acı gülürdü:

Əcəb zəmanədir, türfə xəlayiq,

Cəhalət meyindən tapılmaz ayıq,

Nə adil bir şah var, nə doğru hakim, Nə dindar zahid var, nə təmiz alim.

19

MƏHSƏTİ XANIM GƏNCƏVİ

XII əsr

Yoxsul qızı olan, gözəl musiqiçi və şairə kimi tanınan Məhsətinin Gəncə xətibinin oğlu Əmir Əhmədlə sevgi münasibətləri haqqında çoxlu rəvayətlər yaranmışdır. Məhsəti xanım rübai ustası kimi daha çox şöhrət qazanmış, Ömər Xəyyam-dan təsirlənmişdir. Şairənin hər bir rübaisi oxucu-nu fikir dəryasında üzdürür. Məsələn: Bu dünya bir qızıl kuzəyə bənzər, Suyu gah şirindir, gah da ki zəhər Çox da öyünmə ki, uzundur ömür,

Əcəl köhlənində hazırdır yəhər!

20

Hünərin səfası acıdır, müdam,

Odur ki, hünəri içmir bir adam,

Alçaq adamların cəhalət odu

Hünəri küləyə vermişdir tamam.

ƏVHƏDƏDDİN ƏVHƏDİ

127…-1338

Rəvayətə görə, bir məclisdə eşqbazlığı ey-ib bilənlərə Əvhədi demişdir:

– Eşqbazlığı heç də özümüzə eyib hesab etmi-rik, bu yolda bizdən əvvəlkilər də çalışmışlar, biz də çalışırıq.

***

Əvhədi səyahəti çox sevirmiş. Ömrünün çoxunu da səyahətdə keçirmişdir. Onun nə üçün səyahət etdiyini xəbər alanda şair demişdir: 21

– Səyahət kamilliyə dəlalət edir. Özün ki, bir şey bilmədiyini hiss edirsən, səfərə çıxıb bütün dünyanı gəzməlisən. Mən də elə. Bir şey bil-diyimi hiss edincəyə qədər gəzəcəyəm …

***

Doğma vətəni hədsiz məhəbbətlə sevən Əvhədi, uzun illər qürbətdə yaşamış və peşman olmuşdu. O demişdir:

– Mən kiməm?

Özü-özünə cavab vermişdir:

– Mən behiştdən qaçıb cəhənnəmə girmiş, yolunu azmış, karvandan geriyə qalmış, səbəbsiz çöllərə düşmüş, fədakarlıq və mərdlik vaxtı baca-rıqsızlıq göstərmiş bir şəxsəm.

Şair səhvini düzəltmiş, tezliklə vətəni Az-ərbaycana qayıtmışdır.

22

SEYİD İMAMƏDDİN NƏSİMİ

1369-1417

Hələb şəhərində Nəsiminin çox istədiyi şagirdlərindən biri onun qəzəlinin ucadan, avazla oxuyurmuş. Eşidənlər gəncdən:

– Bu qəzəl kimindir? – soruşduqda gənc:

– Mənim şeirimdir, – cavabını verir. Gənci tutub qətl etmək istəyəndə Nəsimi özünü hadisə

yerinə çatdırır və deyir:

– Şeir mənimdir. O gənc mənim xatirim üçün qəzəli özünə isnad vermişdir.

Gənci buraxıb Nəsimini tuturlar və dərisi-nin soyulmasına hökm verirlər. Dərisi soyulanda qanı axan şairin rəngi saralır. Onu ələ salmaq məqsədilə:

23

– Şair, bərk dayan, bəs rəngin nə üçün saralır? – deyə ondan sual etdikdə, Nəsimi qürurla cavab verir:

– Bəli, rəngim saralır. Mən əbədiyyət üfiq-lərində doğmuş eşq günəşiyəm. Günəş qürub edəndə saralar.