Kitobni o'qish: «Xatirələr»

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 13-cü kitab

© Hüseyn Şərif / Xatirələr

© “XAN” nəşriyyatı / Bakı / 2022 / 152səh

Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi

* * *

Ön söz

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı, ədəbi tənqid və tərcümə problemləri ilə yaxından məşğul olan görkəmli ziyalılarımızdan biri də Hüseyn Şərifdir.

Hüseyn Şərif 1909-cu ildə Tiflisdə anadan olmuşdur. Orta təhsilini başa vurduqdan sonra 1924-1929-cu illərdə Tiflis Pedaqoji Texnikumunda oxumuşdur. Yazıçının uşaqlıq və gənclik illəri Tiflisdə yaşayan Azərbaycan ziyalılarının ən fəal dövrünə təsadüf edir. “Şükufə” adlı ilk hekayəsi bu dövrdə Tiflisdə çıxan “Dan ulduzu” jurnalının səhifələrində dərc olunmuşdur. 1930-cu illərin əvvəl-lərində yazıçı bədii yaradıcılığını davam etməklə yanaşı pedaqoji fəaliyyət də göstərirdi.

1934-cü ilin sonundan başlayaraq Bakıya köçən yazıçı burada müxtəlif məsul vəzifələrdə çalışır. Bu vəzifələr isə onu ədəbiyyata, xüsusən də tərcüməçilik sənətinə daha möhkəm bağlayır. O, əsasən rus ədədiyyatından onlarla tərcümələrin müəllifidir. Belə ki, A.N.Radişevin “Peter-burqdan Moskvaya səyahət”, V.T.Korolenkonun “Yurdsuz uşaqlar”, İ.A.Qonçarovun “Oblomov”, K.Markovun “Ata və oğul”, V.A.Aksyonovun “Həmkarlar”, L.Qrosmanın “Dostoyevski”, A.Buninin “Povest və hekayələri”ni, İ.Yefremovun “Dumanlı Andromeda”, A.Rıbakovun “Sürücülər”, F.Dostoyevskinin “İdiot” və başqa əsərləri dilimizə tərcümə etmişdir.

Müxtəlif illərdə Azərbaycan Baş Mətbuat İdarəsinin rəisi, Azərbaycan KPMK Mədəniyyət şöbəsinin müdiri, Respublika Radio Komitəsinin sədri, Azərnəşrdə Tərcümə şöbəsinin müdiri və başqa vəzifələrdə çalışmışdır. 1936-1937-ci illər Hüseyn Şərifin Moskvada “Pravda” adına ikiillik Jurnalistlər İnstitutunda təhsil aldığı müddəti nəzərə almasaq o, ömrünün sonuna – 1989-cu il martın 25-ə kimi daim sənət adamları ilə, xüsusən də ədəbi aləmlə sıx ünsiyyətdə olmuşdur.

Onun 1989-cu ildə nəşr olunan, hazırda sizə təqdim etdiyimiz “Xatirələr” kitabında böyük şəxsiyyətlərdən – Üzeyir Hacıbəyli, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq Məmməd Səid Ordubadi, Süleyman Rəhimov, Mehdi Hüseyn, Cəfər Xəndan, Rəsul Rzayla olan dostluq tarixçəsindən səhifələr və maraqlı məqamlar öz əksini tapmışdır.

Görkəmli ziyalı Hüseyn Şərifin qələmə aldığı xatirələr bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır.

Rövşən Yerfi

Bir neçə söz

Min ildən xeyli artıq tarixə malik zəngin ım elə nümayəndələri, elə böyük xadimləri olmuşdur ki, onların adları yalnız respublikamızda deyil, Azərbaycandan çox-çox uzaqlarda, hətta dünya miqyasında dərin hörmətlə yad edilir.

Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundov, Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Həsən bəy Zərdabi kimi yazıçı, şair və mütəfəkkirlərimiz zərif, ahəngdar doğma dilimizin zənginləşməsinə misilsiz xidmət göstərmişlər.

Klassik ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələrini nəcib ənənələrini davam etdirən müasir yazıçılarımızın əsərləri də xalqa məhəbbət, vətənpərvərlik duyğuları ilə zəngindir. Onlar öz əsərlərində xalqımızın nəcib milli üs, gözəl adətlərini də yaşadırlar!

Bununla belə, sənətkarlarımız heç vaxt milli udçərçivəsində qapanıb qalmamışlar. Onlar başqa xalqların da mədəniyyət və ədəbiyyat abidələrinə hörmətlə yanaşmış, xalqımıza xas olan dostluq, beynəlmiləlçilik kimi nəcib xüsusiyyətləri tərənnüm etmişlər.

Bu cəhətlər xüsusilə Cəfər Cabbarlının, Məmməd Səid Ordubadinin, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Səməd Vurğunun, Mehdi Hüseynin, Rəsul Rzanın, Süleyman iməsərlərində daha qabarıq şəkildə əks etdirilmişdir.

Təbiidir ki, adı yaşadan, onu qeyb olmağa qoymayan insanın cəmiyyət, xalq üçün faydalı işi, əməlləri, təmiz mənəviyyatı, bəşəri keyfiyyətləridir!..

Mən öz xatirələrimdə çoxusu ilə yaxın dost olduğum yazıçı və şairlərimizin məhz daxili, dərin aləmini, nctərzini, duyğularını, həyata baxışlarını, nifrət və sevinclərini əks etdirməyə çalışmışam.

Bu çox çətin və mürəkkəb məsələdir. Böyük yytələb edən bir vəzifədir… Eyni zamanda şərəfli işdir!

Axı Hüseyn Cavid kimi dahi şair və dramaturq, Mikayıl Müşfiq (görün özünə necə əbədi təxəllüs seçib Müşfiq, yəni şəfqətli, mərhəmətli, mehriban, ürəyiyumşaq) imincə ruhlu, misli bərabəri olmayan bir şair haqqında xatirə yazmaq heç də asan məsələ deyildir!

Elə sənətkarlar ki, onların haqqında bizi uzun ddsusmağa məcbur ediblər. Cavid kimi pak və işıqlı bir simaya (doğma xalqını candan artıq sevən bir şəxsiyyətə) natəmiz və cinsi murdar satqınlar “xalq düşməni” adı vermişdilər. Hüseyn Cavid —“xalq düşməni”… Bundan da dəhşətli qəddarlıq olarmı?

29 yaşlı Mikayıl da bədxahların və fitnəkarların onun istedadını gözü götürməyənlərin fitvası ilə “xalq düşməni” adı ilə məhv edildi!

Onlara gec də olsa bəraət veriləndən sonra danışmaq və yazmaq imkanı yarandı…

Mənim vəzifəmi müəyyən dərəcədə yüngülləşdirən – istər Cavid əfəndi, istərsə də Müşfiqlə yaxın dostluğum olmuşdur.

Bu cür sənətkarlar haqqında xatirə yazmaq, onların necə insan olduqlarını geniş oxucu kütlələrinə tanıtdırmaq mənim üçün böyük xoşbəxtlikdir.

Ümumiyyətlə isə deməliyəm ki, bu məcmuəyə daxil edilmiş bütün xatirələrim yazıçı dostlarımla şəxsi görüşlərimin, söhbətlərimin, ünsiyyətimin bəhrəsidir.

Buna nə dərəcədə müvəffəq ola bildiyimi əlbəttə ki oxucular deməlidir. Son söz onlarındır!

Yeri gəldikcə sülh üçün çapala

Ömrü keşməkeşlər, ağır məhrumiyyətlər içində çmqüdrətli sənətkarlarımız Hüseyn Cavidlə uzun dddostluq etmişəm. Onunla çox görüşlərim, söhbətlərim olub. Müxtəlif mövzularda, müxtəlif məsələlərə dair… Səmimi və açıq söhbətlər… Şəxsiyyətə pərəstişin törətdiyi anvə qudurğanlığın müdhiş günlərində onun məktublarını, kağızlarını saxlaya bilmədim.

Mən bu yazımda böyük sənətkarımızın, ustadımızın ömrünün bəzi səhifələrini əks etdirməyə çalışmışam.

Bu sətirləri yazanda “Literaturnaya qazeta”nın 19 avqust 1987-ci il tarixli nömrəsində görkəmli yazıçı Anatoli Rıbakovun böyük minnətdarlıq duyğusu ilə oxuduğum “Зарубки на сердце” (Qəlbə vurulan yaralar), sərlövhəli çıxışının, oxucularla söhbətini xatırladım.

Dərin ürək ağrısı ilə yazılmış bu çıxış, oxuculardan çoxu kimi, 1930-cu illərdə baş vermiş şəxsiyyətə pərəstişin dəhşətli günlərinin xatirəsini mənim də qəlbimdə canlandırdı… Yazıçının çıxışının bir yerində belə bir parça var:

“Ölkədə özbaşınalıq və qanunsuzluqların mümkün olması şəraitini məgər Stalin yaratmışdımı? Stalin şəxsiy-yətinə pərəstiş həm çox böyük insan tələfatına, həm də iqtisadi itkilərə səbəb olmuşdu, lakin ən dəhşətli cəhət ənitkidir. İnsan həyatı qiymətdən salınanda cəmiyyətdə insanpərvərlik məfhumu aradan qalxır, mənəvi meyarlar heç dərəcəsinə endirilir, psixoloji mühit dəyişir. Hamının əvəzinə bir nəfər düşünəndə – adamların özləri daha düşünmürlər. Bir nəfər hamının əvəzinə həll edəndə adamlar müstəqil surətdə həll etməkdən əl çəkirlər… lkaz qala hər bir iş Stalin yoldaşın təşəbbüsü elan edi-ləndə – sadə adamlara nə qalırdı, onların təşəbbüsü necə olurdu?”

Mən bu qorxunc günlərdə baş verən çox hadisənin canlı şahidi olmuşam. Qabaqcıl ziyalılarımızın böyük bir qismi, geniş məlumatlı, savadlı, mədəni, rövşənfikir nümayəndələrini “xalq düşməni” adlandıraraq mühakiməsiz-filansız məhv edirdilər.

Bizim Cavid əfəndimizi də elə bu cür məhv etdilər.

Ona hamı Cavid əfəndi deyərdi. O zaman hörmətli şəxsiyyətlərə ancaq belə müraciət edirdilər.

Cavid əfəndi gözəl müsahib, söhbət sevən insan idi. Tündməcazlığı, əsəbiliyi, inadcıllığı da vardı… Bəzən söhbətimiz tündləşərdi. O, əsəbləşsə də heç vaxt müvazinətini, təmkinini itirməzdi. Elə hallar da olurdu ki, uzun-uzadı fikrə dalar, dinib-danışmazdı.

Cavid əfəndi incə, zərif ruhlu şair idi; o, gözəllik aşiqi idi, bütün varlığı ilə ədəbiyyata – şeirə, dramaturgiyaya bağlıydı, maraq dairəsi olduqca geniş idi…

Əlbəttə ki, heç xoşlamadığı, bütün varlığını sarsıdan şeylər də var idi ki, onlar böyük sənətkarlarımızı həmişə əsəbiləşdirirdi. O vaxt bu cəhəti yaxşı başa düşməyən (yaxud da başa düşmək istəməyən!), əməlli-başlı dərk etmə-yən ziyalılar da az deyildi – çoxları Cavid yaradıcılığı haqqında, necə deyərlər, tamamilə süni surətdə lmyanlış təsəvvürün təsirinə qul kimi qapılmışdılar. Bu əsassız, yanlış təsəvvür gənclərə də təlqin edilir, öz müəy-yən təsirini göstərirdi. Caviddən guya müasir həyatı tərənnüm edən əsərlər yazmağı tələb edirdilər…

Axı Cavidin əsərləri bəşəri duyğuları tərənnüm edir, zülmə, istibdada, dini xurafata, şahlara, “ulu xaqanlara”, “çılğın dərəbəylərə” qarşı mübarizəyə çağırır, humanizmi, ədaləti, xalqlar dostluğunu təbliğ edirdi, buna görə də müasir idi və daimi müasir olaraq yaşayacaqdır.

Lakin həqiqəti deməyə heç kəsin cəsarəti çatmırdı.

(“Xalq düşməni” damğası dəhşətli damğa idi. Döşünü qabağa verib, bu damğaya qarşı çıxmaq hər oğulun hünəri deyildi!.)

Ona görə də yazıçıların, ədəbiyyatşünasların bir smqovrula-qovrula susur, cınqırını da çıxara bilmirdi. Bir qismi də ümumi “axına” qoşulub, Cavid yaradıcılığı haqqında insafsızcasına mühakimə yürüdürdü.

Bu cür təsəvvürün nəticəsi idi ki Hüseyn Cavidin sədaqətli pərəstişkarları da bəzən, qeyri-iradi olaraq səhvlərə yol verirdilər… Bir misal:

“CAVİD QIRILAR, ƏYİLMƏZ”

1935-ci il SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialının salonunda geniş iclas çağırılmışdı. Söhbət “atinkişaf yolları”ndan gedirdi. Mən birinci cərgədə əyləşmişdim.

Məruzəçi keçmiş maarif komissarı Mustafa Quliyev idi. O, vəziyyəti əsasən düzgün təhlil edirdi. Quliyevin mülahizələri tənqid hədəfləri iradları tutarlı idi.

Yaxşı yadımdadır, Mustafa Quliyev məruzəsinin sonunda, Cavid yaradıcılığı haqqında danışanda sözünü belə bitirdi: “Üçüncü zəng çalınıb, Cavid əfəndi, tren yola düşür, gecikərsiz minməyə tələsin”.

Məruzəçi Cavid əfəndini guya ki, müasir mövzuya dəvət edirdi.

Cavid qələminin qüdrətinə yaxşı bələd olan Mustafa Quliyev öz məruzəsində sənətkarın istedadına yüksək qiymət vermişdi. Eyni zamanda “müasir həyatla” ql məsələsini irəli sürürdü. Lakin məsələnin qoyuluşu böyük sənətkarımızı, haqlı olaraq, təmin etmirdi. O şəkildə ki, Cavid əfəndidən tələb edirdilər, ona bu tələb-karlıq əcaib görünürdü, çox pis təsir bağışlayırdı. Elə uxqeyd etdiyim yanlış təsəvvürün təsiri idi ki, mən Cavid əfəndiyə dedim:

– Ay Cavid Əfəndi, axı belə olmaz, sən çox da sol getmə, inadkarlıq eləmə, sən gəl daşı ətəyindən tök! Mustafa Quliyevin, sənin bəyəndiyin məlumatlı ziyalılardan olan bu adamın müddəalarında müəyyən həqiqət də var, axı mən görürəm, sənin söhbətlərindən, suallarından hiss etmişəm ki, nəsə hazırlayırsan, müasir mövzuda, gənclərin həyatından nəsə yazacaqsan, hələ bəlkə, – buna mənim heç şübhəm yoxdur, – qeydlərin, yaddaşların da vardır. Sən elə bilirsən mən bunu hiss etməmişəm, lap yaxşı hiss etmişəm, Cavid əfəndi var, bilirəm ki var.

Cavid əfəndi xəfifcə gülümsədi:

– Nə bilim sən nə hiss edibsən?.. – Yenə gülümsədi.

– Hiss etmişəm, Cavid əfəndi var, yazacaqsan, axı bunu məndən gizlətməyin nə mənası? Mənlə hər barədə açıq danışırsan, amma bunu etiraf etmək istəmirsən. Bir halda ki, belədir, yəni demək istəyirəm ki, bir halda ki yazacaqsan, – çox ehtiyatla əlavə etdim, – nə üçün Mustafa Quliyevin müəyyən mülahizəsi ilə razılaşmayasan?

Elə bunu eşitməyə bənd idi. Cavid əfəndi çəliyini qəzəblə yerə çırpıb qışqırdı:

– Cavid qırılar, əyilməz!

Lakin çox təəssüf ki, Cavid əfəndinin müasir həyat haqqındakı düşüncə və təsəvvüründən çox az adam agah idi. Onun müasir həyata nə cür münasibət bəslədiyini, gənclərin düşüncə və amalları ilə nə qədər dərindən maraqlandığını çox az adam bilirdi. Mən inanmışdım və unzərrə qədər də şübhəm yox idi ki, ona ikinci il də aman versəydilər, Cavid əfəndi müasir gənclərin həyatından bəhs edən gözəl bir əsər yazacaqdı. Onun qüdrətli qələmi buna qadir idi. Lakin nə etməli aman vermədilər…

Yenə də təkrar edirəm: belə müqəddəs bir insanı, gözəl, ziyalı bir sənətkarı “xalq düşməni” adı ilə məhv etdilər… Özü də doğma xalqını bütün varlığı ilə sevən, onun misilsiz pərəstişkarı olan bir şəxsiyyəti…

Bir haşiyə.

Mənim Cavid haqqındakı xatirələrimdən müəyyən qismini yazıçı dostlarımdan birinə oxuyanda qabarıq bir ifadəyə xüsusi diqqət yetirmişdi. Həmin ifadə haqqında öz irad və mülahizəsini dəqiq şəkildə nəzərimə çatdırdı. Dostum tamamilə haqlı olaraq mənə dedi: “Hüseyn müəllim, dahi şairimiz “Daşı ətəyindən töksəydi”, Cavid olmazdı!”

Bu mənim yuxarıda Cavid əfəndiyə dediyim sözlərə işarə idi. Məhz elədir! Daşı ətəyindən töksəydi, Cavid olmazdı! Mütəfəkkir sənətkarımızın xasiyyətindəki bir-iki cəhəti də qeyd etmək istəyirəm. Məncə, çox zəruri cəhəti.

Cavid əfəndinin qətiyyən xoşlamadığı məsələlərdən biri də yerliçilik söhbəti idi. Vay o gündən ki, kim isə onun yanında şəkili, bakılı, qarabağlı, naxçıvanlı, yaxud başqa yerli söhbəti edəydi. Yaxşı yadımdadır, bir dəfə dostlarımdan biri Cavid əfəndinin iştirak etdiyi mötəbər məclisdə kiminsə kölgəsini qılınclayanda belə dedi: “Əşi, ondan nə gözləyirsən, ey, filan yerli deyil? Onların hamısı belə adamdır”.

Bu söhbət Cavidi lap bərk əsəbiləşdirdi. Lakin böyük sənətkar təmkinini itirmədən çeşməyini düzəltdi, üzünü dostuma tutub həmin rayona pərvəriş taparaq yaşamış bir neçə adlısanlı adamın adını çəkdi.

– Bunları tanıyırsanmı?

– Bəli, Cavid əfəndi, tanıyıram.

– Bəs nə üçün o yerin bütün camaatına qara yaxırsan, heç utanırsan?

Dostum lap özünü itirdi, alnını tər basdı. Ayağa lxkor-peşman halda Cavid əfəndidən dönə-dönə üzr st.

Cavid əfəndi bircə bunu dedi:

– Belə sözləri heç vaxt dilinə gətirməyəsən! Onların hamısı bizim namuslu, qeyrətli xalqımızın öz vətənini, xalqını dərin məhəbbətlə sevən istedadlı oğullarıdır.

Cavid yaradıcılığının pərəstişkarları olduqca çox idi. Cavan, qoca, qadın, kişi – hamı ona hörmət edir, əsərlərini minnətdarlıq duyğusu ilə qarşılayırdılar. Onun st gənclər arasında daha çox idi.

Cavidi tamaşaçılara, oxuculara sevdirən nə idi? Heç tərəddüd etmədən, cəsarətlə deməliyəm ki, böyük istedadı, əsərlərindəki zəngin şeiriyyət, yüksək bəşəri duyğu, misilsiz insanpərvərlik, nəhayət, dərin səmimiyyəti. Ümumiyyətlə demək lazımdır ki, səmimiyyət mücəssəməsi idi. Şəxsən mən onu ancaq belə bir insan kimi tanımışdım. Görkəmli mütəfəkkir şair olduqca sadə bir insan idi. O, böyüklə böyük idi, kiçiklə kiçik…

Cavid əfəndi ilə zarafatımız da az olmurdu. Mən ona yüngülvari sataşmağı xoşlayırdım. Bir dəfə xanımların çox olduğu bir məclisdə qonaqlar dağılışanda mən ağyeriyib Cavid əfəndinin paltosunu tutdum. Geyindirə-geyindirə ona dedim: