Kitobni o'qish: «Radetski Marşı»
HAQQINDA
Moses Cozef Rot 1894-cü il sentyabrın 2-də odun və buğda taciri Naxum Rotun oğlu kimi Qaliçyanın Brodi şəhərində dünyaya gəlib. Qaliçya o zamanlar Avstriya-Macarıstan imperiyasına daxil idi. Cozef Rot anasıyla atası haqqında sonralar bu sözləri deyəcəkdi: “Anam güclü-qüvvətli, slavyan təbiətli yəhudi qadın idi, tez-tez Ukrayna mahnıları oxuyardı, çünki çox bədbəxt idi… Heç vaxt pulu və əri olmadı. Atam anamı günlərin bir günündə, ehtimalla sadəcə məni dünyaya gətirmək üçün Qərbə apardı və Katovitsdə yox olub bir daha ortaya çıxmadı. Atam qəribə bir adam imiş, güvən hissi təlqin etməyən bir avstriyalıymış; əlində-ovcunda olanları israfçılıqla göyə sovurur və böyük bir ehtimalla çox içirdi, mən on altı yaşıma çatanda dəlilik tutmasından öldü. Mənə miras olaraq melanxoliyasını qoyub getdi”.
Liseyi bitirdikdən sonra 1913-cü ildə Lemberq Universitetində bir il alman dili üzrə filologiya fakültəsində oxuyan Rot daha sonra Vyana Universitetinə köçürülüb.
1916-cı ilin avqustunda əsgərliyə çağırılır, lakin cəbhəyə göndərilməyib mətbuat xidmətində işə cəlb edilir. Birinci Dünya müharibəsindən sonra təhsilini davam etdirməyən Rot jurnalistliyə başlayıb ilk növbədə Vyanada, 1920-ci ildən etibarən də Berlində müxtəlif qəzetlərdə işləyir. 1922-ci ildə vyanalı Frederik Reyxler ilə evlənir və 1923-cü ildə arvadıyla birlikdə Vyanaya qayıdır. 1925-ci ildə “Frankfurter Zeitung”un incəsənət üzrə müxbiri kimi Parisə göndərilir.
Frederik 1928-ci ildə şizofreniya diaqnozuyla ruhi-əsəb klinikasına yatırdılır. Bu vəziyyətdən çox təsirlənən Cozef Rotun spirtli içkiyə düşkünlüyü ehtimalla bu illərdə başlamış olmalıydı.
1929-cu ildə “Frankfurter Zeitung”dan çıxan Cozef Rot Münhen qəzetlərindən birində işləməyə başlayır. 1933-cü ildə Almaniyada nasistlərin iqtidara gəlməsindən sonra о zamanlar birlikdə yaşadığı həyat yoldaşı Andrea Manqa Bell ilə birlikdə Parisə köçür və orada müxtəlif qəzet və jurnallar üçün məqalələr yazaraq həyatına davam edir.
Cozef Rot təkcə 20-ci illərin ən tanınmış jurnalistlərin-dən biri olmaqla kifayətlənməyib, eyni zamanda Avstriya-Macarıstan imperiyasının süqutunun yazarı olaraq ədəbiyyat tarixinə adını yazdırıb. Romanlarında vətənlərini, şəxsiyyətlərini və yollarını itirən insanların başına gələnlərdən yazıb.
Cozef Rotda həyatının son illərində spirtli içkidən asılılıq yaranmışdı, 1939-cu il mayın 27-də Parisdə səfalət içərisində zökəmdən ölüb və Cimetiere Thiais qəbiristanlığında dəfn edilib.
Əlinizdəki roman Cozef Rotun şah əsəri sayılır. Nüfuzlu və qocaman ədəbiyyat tənqidçisi Marsel Reyx-Raniski “Radetski marşı”nı almanca yazılmış ən önəmli iyirmi romandan biri kimi dəyərləndirir.
Cozef Rotun romanına adını verdiyi “Radetski” marşı 1848-ci ildə ata İohann Ştraus tərəfindən Cozef Venzel qraf Radetski von Radetsin şərəfinə hərbi marş kimi bəstələyib. Avstriyalı general Cozef Venzel qraf Radetski von Radets (1766 -1845) 1813-cü ildə Napoleona qarşı aparılan Leypsiq meydan müharibəsində koalisiya qüvvələrinin qələbəsində önəmli rol oynayan tarixi bir fiqurdur.
“Radetski marşı” çoxmillətli Avstriya-Macarıstan imperiyasının qarşısıalınmaz süqutunu qeyri-adi dərəcədə gözəl bir dillə ifadə edən kədərli bir əhvalatdır. Cozef Rot “Radetski marşı”nda imperiya ənənələrinin necə yerlə yeksan olduğunu dörd nəsli əhatə edən bir ailə dramı çərçivəsində nağıl edir. Baron Cozef Trotta von Sipolje köhnə cəmiyyətin bir ayağını, yəni ordunu, oğlu Frans isə bölgə qubernatoru olaraq digər daşıyıcı ayağı, yəni dövlət bürokratiyasını simvollaşdırır. Nəvə leytenant Karl Cozef köhnə sistemin və babasının himayəsini hər zaman üzərində hiss etməsinə rəğmən özünü artıq onunla eyniləşdirə bilmir və addım-addım sona – həm özünün, həm də imperiyanın sonuna yaxınlaşır.
Cozef Rot bütün bu prosesi bir az hüznlü, bir az ironiya ilə, amma hər şeydən əvvəl dastanvarı bir dillə ifadə edir. Romanı Marsel Reyx-Raniskinin fikrincə, almanca yazılmış ən önəmli iyirmi əsərdən biri edən özəllik də elə bu dastanvarı ifadə tərzidir. Bir imperiyanın süqutu hər halda heç bir zaman bu cür gözəl çatdırılmayıb.
BIRINCI HISSƏ
I
Trottalar gənc bir ailə idi. Əcdadları zadəganlıq titulunu Solferino müharibəsində almışdı. Sloven idi. Çıxdığı kəndin adı olan Sipolje zadəganlıq titulu oldu. Özəl bir hərəkətə imza atması üçün tale onu seçmişdi. Lakin daha sonralar unudulmaq üçün nə lazımdırsa etdi. Solferino müharibəsində piyada leytenantı olaraq bir dəstəyə rəhbərlik edirdi. Vuruşma yarım saatdan bəri davam edir, üç addım önündəki əsgərlərinin ağ kürəklərini görürdü. Dəstəsinin ilk sırası diz çökmüşdü, ikinci sıra isə möhkəm dayanırdı. Hamısı şən və qələbəyə əmin idi. Dünəndən bəri müharibə meydanında olan imperatorun hesabına və şərəfinə doyunca yemək yeyib konyak içmişdilər. Sıradakı əsgərlərdən bəzən yıxılanlar olurdu. Trotta açılan hər boşluğu dərhal doldurur, ölü və yaralıların yetim qalmış tüfəngləriylə atəş açırdı. Seyrəkləşən sıranı iti göz və qulaqlarının köməyilə gah sıxlaşdırır, gah yenə geniş sahəyə yayır, tüfənglərin partıltısının arasında kapitanın nadir, aydın əmrlərini qaçırmırdı. İti gözləri düşmən səflərinin önündəki boz-mavi dumanı dəlib keçir, nişan almadan qətiyyən atəş açmır, hər atəşi hədəfi tapırdı. Əsgərlər onun əlini və baxışlarını görür, səsini eşidirdi və hər kəs özünü təhlükəsizlikdə hiss edirdi.
Düşmən duruxdu. Cəbhənin göz işlədikcə uzanan sırası boyunca "Atəşi kəs!" əmri eşidildi. Hələ də tək-tük hərbi taqqıltılar gəlir, gecikmiş və təkəm-seyrək atəş səsləri eşidilirdi. Cəbhələrin arasındakı boz-mavi duman bir az incəldi. Hər kəs özünü birdən çox yaxında bir fırtına vəd edən, önü buludlarla örtülü, qurğuşun rəngli günorta günəşinin altında gördü. Leytenant ilə əsgərlərin arasında Baş Qərargahdan iki zabitin müşayiətiylə imperator peyda oldu və yanındakı zabitlərdən birinin uzatdığı durbini gözlərinə sarı apardı. Trotta bunun hansı mənaya gəldiyini bilirdi: Düşmən geri çəkilsə belə, arxa-arxaya gələn qoşunlar avstriyalılara mütləq üzlərini çevirmiş halda dayanmaqda idilər, bir durbini gözlərinə tutan hər kəs yaxşı bir hədəf meydana gətirir. Eynilə bu anda gənc imperatorun meydana gətirdiyi kimi… Trotta ürəyinin daraldığını hiss etdi. Özünü, alayı, bütün ordunu, dövləti, hətta bütün dünyanı yox edəcək böyük, təsəvvür edilməsi imkansız olan bir fəlakətdən duyduğu qorxu bütün bədənini qovuraraq bürüdü. Dizləri titrəyirdi. Cəbhənin aşağı rütbəli zabitlərinin, Baş Qərargahın heç bir ağrı-acılı cəbhə təcrübəsi görməmiş yüksək rütbəli cənablarına qarşı duyduğu əbədi qərəz leytenantı adını alayın tarixinə silinməz bir şəkildə yazdıran o hərəkətə doğru itələdi. Leytenant imperatorun çiyinlərindən tutaraq yerə doğru basdı. Hər halda bir az daha çox güc sərf etmişdi. İmperator dərhal yıxıldı. Müşayiətçi zabitlər özlərini onun üzərinə atdılar. Tam o anda imperatorun ürəyini hədəfə alan güllə leytenantın sol çiyninə dəydi. İmperator dikələrkən leytenant yerə sərildi. Bütün cəbhə boyunca yuxudan oyanan ürkək tüfənglərin qarmaqarışıq, nizamsız səsləri eşidilirdi. Səbirsiz müşayiətçi zabitlərin təhlükəli bölgəni dərhal tərk etməsi üçün xəbərdar etdiyi imperator hər şeyə baxmayaraq leytenantın üzərinə doğru əyilib cavabdehlik daşıdığını nəzərə alaraq artıq heç bir şey eşitməyən huşsuz leytenantdan adını soruşdu. Alayın həkimi, təcili yardım ehtiyat zabiti və bir xərək daşıyan iki sanitar başlarını yerə əymiş vəziyyətdə qaçaraq yaxınlaşdılar. Baş Qərargah zabitləri imperatoru yerə doğru çəkdikdən sonra özləri də yerə uzandılar. İmperator təngnəfəs olan alay həkiminə: "Leytenanta baxın" – deyə qışqırdı.
Bu vaxt atəş yenə səngimişdi. Leytenantın köməkçisi dəstənin qabağına keçib aydın bir səslə komandirliyi təhvil aldığını deyərkən, Frans Cozeflə müşayiətçiləri dikəldilər; təcili yardıma gələnlər leytenantı xərəyə ehtiyatla bağladılar; sonra birlikdə qar kimi ağ bir lentin üzərini örtdüyü xəstəxanaya getdilər.
Trottanın sol körpücük sümüyü parçalanmışdı. Sol kürək sümüyünün altına batıb qalan güllə Baş komandanın hüzurunda və hiss etdiyi ağrılara görə yenidən özünə gələn yaralının qışqırıqları altında çıxardıldı.
Trotta dörd həftə sonra yaxşılaşdı. Cənubi Macarıstandakı qarnizonuna dönərkən artıq bir kapitan rütbəsiylə nişanların ən yüksəyi Mariya Tereza nişanından əlavə bir də zadəganlıq titulu da vardı. Adı bundan belə kapitan Cozef Trotta von Sipolje idi.
Sanki həyatı bir emalatxanada emal edilərək başqasına aid yeni bir həyatla dəyişdirilibmiş kimi hər axşam yatmazdan əvvəl və hər səhər qalxdıqdan sonra yeni rütbəsini və yeni zadəgan titulunu öz-özünə təkrarlayır, güzgünün qarşısına keçib üzünün köhnə şəklini qoruduğuna əmin olurdu. Yeni zadəgan kapitan Trotta yoldaşlarının talenin onlarla özünün arasına birdən-birə qoyduğu bu məsafəni aşmaq üçün göstərdikləri bacarıqsız səmimiyyət səyləriylə özünün əbəs halda təbii davranma cəhdləri arasında ruhi tarazlığını itirirmiş kimi olur, özünü həyatının sonuna qədər ayağındakı yad çəkmələr, iynələyici sözlər və ürkək baxışların müşayiət etdiyi sürüşkən bır yerdə yeriməyə məhkum edilibmiş kimi hiss edirdi. Babası kiçik bir kəndli, atası isə əvvəllər mühasiblik giziri, sonralar da imperiyanın cənub sərhədində vəzifəli bir jandarm baş çavuşu idi. Bosniyalı qaçaqçılarla girişdiyi bir toqquşma vaxtı bir gözünü itirdikdən sonra əsgərlikdən əlil olaraq təqaüdə çıxınca, Laksenburq qalasının park gözətçisi kimi yaşamağa başlayır, qazlara yem verir, kolluqları kəsir, yazda qızılakasiyaları, daha sonra da qara gəndalaşları yad əllərdən qoruyur və ilıq gecələrdə evsiz-eşiksiz aşiq cütləri gözlərdən uzaq, qaranlıq oturacaqlardan qovurdu. Sıravi bir piyada leytenantı rütbəsi ehtiyatda olan zabitin oğlu üçün həm təbii, həm də münasib görünürdü. Lakin imperiyanın lütf edib bəxş etdiyi az qala ürküdücü dərəcədə yad olan bir ehtişam içərisində qızıl bir buludun üzərindəymiş kimi gəzən rütbə sahibi zadəgan kapitan öz atasından birdən-birə uzaqlaşmışdı və yaşlı kişiyə qarşı hiss etdiyi bu ölçülü sevgi ata ilə oğul arasında köhnə vaxtlara görə yeni bir davranış və əlaqə formasını vacib edirmiş kimi görünürdü. Kapitan atasını beş ildən bəri görməmişdi, amma hər iki həftədən bir dəyişməz növbə qaydasına uyğun olaraq növbətçiləri təftiş edib keşik dəyişikliklərini qeydə aldıqdan və "Xüsusi hadisələr" sütununa belə bir şeyin ehtimal daxilində olduğunu belə rədd edən qəti və açıq bir "Yoxdur" yazdıqdan sonra yaşlı kişiyə qısa bir məktub yazmışdı. Məktublar vəzifə kağızları və icazə sənədləri kimi bir-birinə bənzəyirdi; sarımtıl böyük bir kağıza yazılırdı və üstdən dörd barmaq, yandan isə iki barmaq məsafəyə oturdulan "Əziz ata" müraciətiylə başlayıb, məktubu yazanın sağlamlığının yerində olduğunu bildirən qısa bir girişdən sonra məktubu alanın sağlamlığının da yaxşı olduğu ümidi dilə gətirilir və müraciətə çarpaz şəkildə sağ alt küncdə yer tutan "Sadiq və minnətdar oğlunuz leytenant Cozef Trotta" cümləsiylə son verilirdi. Yaxşı, bəs indi məktubların bütün hərbçi həyatı üçün planlaşdırılan standart forması necə dəyişdiriləcəkdi? Normalara uyğun cümlələrin arasına kapitanın özünün belə hələ tamamilə qəbul edə bilmədiyi fərqli şəraitin fərqli xəbərləri hələ də yeni rütbə sayəsində köhnə növbələrin etibarsız olduğu nəzərə alındıqda necə sığdırılacaqdı? Kapitan Trotta sağlamlığına yenidən qovuşduqdan sonra o sakit günün axşamında yazışma öhdəçiliyini yerinə yetirmək üçün əsgərlərin bıçaqlarıyla darıxmaqdan hər yerini cızıqlarla, çərtmələrlə doldurduğu masanın arxasında oturunca heç bir zaman "Əziz ata" müraciətindən o tərəfə keçə bilməyəcəyini qəbul etməyə məcbur oldu. Səmərəsiz qələmini mürəkkəbqabına söykədi, sakit işıqdan ani, sevindirici bir fikir gözləyirmiş kimi şamın üzərindən kiçik bir parça qopararaq yavaşca xatirələrə dalıb getdi; uşaqlığı, kəndi, anası və hərbi məktəblə bağlı xatirələrə geri döndü. Kiçik cisimlərin mavi boyalı divarlarda əks olunan böyük kölgələrinə, qapının yanındakı qarmaqdan asılmış qılıncının yüngülcə əyilmiş şəkildə parlayan xəttinə, qılınc qulpunun qınına keçirilmiş tünd rəngli boyunluğa baxdı. Çöldə heç dayanmadan yağan yağışın tənəkəylə örtülmüş pəncərə pərvazına dəyərkən çıxardığı təbil səsini dinləyib, nəhayət, bir neçə gün ərzində nəzərdə tutulduğu kimi təşəkkürlərini bildirmək üçün imperatorun hüzuruna qəbul edildikdən dərhal sonra gələcək həftə atasını ziyarət etməyə qərar verərək yerindən dikəldi.
Bir həftə sonra sənədlərdən oxunan on-on iki sualın imperiyanın lütfünə hörmətin tələb etdiyi kimi farağat vəziyyətində “Əmrinizlə, əlahəzrət" şəklində mülayim, amma qəti bir tüfəng atəşi kimi cavablandığı təxminən on dəqiqə çəkən hüzura qəbuldan dərhal sonra faytonla atasının yanına, Laksenburqa doğru yola düzəldi. Atası üçün ayrılan evin mətbəxində qarşılaşdılar; rahat geyimli yaşlı kişi önündə buğlanan, gözəl ətirli bir fincan qəhvəylə üzərində qırmızı kənarlı tünd mavi bir örtük olan boş masada otururdu. Vişnə ağacından düzəldilmiş qırmızı-qəhvəyi çəlik tutacağından masaya asılmış, ağır-ağır yellənirdi. İçində keyfiyyətsiz tütün olan büzüşmüş, qabarıq bir dəri kisə yarıaçıq halda ağ gildən hazırlanmış sarımtıl bir tənbəkinin yanında dururdu. Tənbəkinin rəngi yaşlı kişinin qalın ağ bığına uyğun idi. Kapitan Cozef Trotta von Sipolje dövlət mülkü olan bu kasıb məhrəmlik içərisində parıltılı sinə qurşağı, ətrafa özünə xas qaraya çalan günəş şüaları yayan cilalanmış dəbilqəsi, işım-işım işıldayan boyanmış mərasim çəkmələri, parlaq mahmızları, pencəyində iki sıra halında göz qamaşdıran düymələri və Mariya Tereza nişanının bəxş etdiyi fövqəltəbii gücüylə hərbi bir tanrı kimi dayanmaqda idi. Oğul atasının qarşısında bax beləcə dayanırdı; ata yavaşca ayağa qalxdı, oğlunu qarşılayarkən göstərdiyi yavaş hərəkətlərlə sanki oğlunun ehtişamını tarazlamaq istəyirmiş kimi idi. Kapitan Trotta atasının əlini öpdü, sonra başını əyərək atasının onun alnından və yanağından öpməsinə icazə verdi. Yaşlı kişi:
–Otur, – dedi. Kapitan əynindəki geyimin bir qismini açaraq oturdu. – Təbrik edirəm, – atası sloven əsgərlərinin sərt alman ləhcəsi və quru bir səs tonuyla dedi. Samitləri çaxan şimşəklər kimi önə çıxarır, sözlərin son hecalarını vurğulayırdı. Oğlunun indi yalnız bir neçə söz anlamasına və tək bir söz belə danışa bilməməsinə baxmayaraq, hələ beş il əvvəl onunla slovencə danışmışdı. Kapitan ilk slovencə sözü itirilmiş, uzaq bir xatirə kimi salamlamaq üçün atasının dodaqlarına bütün diqqətini verərkən, atası üçün ana dilinin istifadəsi taleyin və imperatorun lütfü vasitəsilə ondan uzaqlaşmış oğluna qarşı təhlükəli bir səmimiyyət kimi görünmüşdü.
–Təbriklər, təbrik edirəm, – deyə baş çavuş gurultulu səslə təkrarladı. – Mənim zamanımda bu işlər bu qədər tez olmazdı! Mənim zamanımda hələ Radetskinin özü başçımız idi.
“Doğrudan da əldən heç bir şey gəlmir”, – deyə kapitan Trotta düşündü. Atasıyla özü arasında rütbələrdən yaranan dağ kimi bir maneə vardı. Ailəvi birgə yaşayışlarından yerdə qalan son qırıntıları təsdiqləmək üçün soruşdu:
–Arağınız varmı, atacan?
İçdilər, stəkanlarını toqquşdurub yenə içdilər; yaşlı ata hər dəfə stəkanı başına çəkdikdən sonra inləyir, bitmək bilməyən öskürək tutmaları içərisində itib gedir, üzü gömgöy olur, tüpürür, sonra yavaş-yavaş sakitləşib öz hərbi xidmət zamanından qalan adi əhvalatlar danışırdı; bunları danışmaqda məqsədi, heç şübhəsiz, oğlunun ləyaqətini və karyerasını kiçiltmək idi. Nəhayət, kapitan dikəldi, atasının əlini öpdü, yaşlı kişinin onun alnından və yanaqlarından öpməsinə icazə verdi, qılıncını taxdı, dəbilqəsini başına keçirdi və getdi; atasını bu həyatda son dəfə gördüyünə əmin idi.
Bu qarşılaşma həqiqətən də son qarşılaşmaları olmuşdu. Oğul yaşlı kişiyə vərdiş etdiyi məktublarını yazmağa davam etdi, bunun xaricində ata ilə oğul arasında gözlə görünən bir əlaqə yox idi; kapitan Trotta kəndli sloven əcdadlarının keçmişindən qopmuşdu. Onunla birlikdə yeni bir soy başladı. İllər dinc, sakit təkərlər kimi bir-birinin ardınca diyirlənib getdi. Trotta ictimai mövqeyinə uyğun olaraq polkovnikin artıq çox gənc olmayan varlı bacısı qızıyla – Qərbi Bohemada vəzifədə olan kapitanın qızıyla – evləndi və bir oğlu oldu. Kiçik qarnizondakı hərbi varlığının monotonluğundan xoşlanmağı öyrəndi, hər səhər at belində təlim sahəsinə gedir, günortadan sonra çayxanada notariusla şahmat oynayırdı; beləcə rütbəsinə, cəmiyyətdəki mövqeyinə, zadəganlığına və şöhrətinə uyğunlaşdı. Hər il keçirilən manevrlərdə ortaya qoyduğu kimi orta səviyyəli hərbi qabiliyyəti vardı, yaxşı bir ər idi, qadınlara şübhəylə yaxınlaşar, qumardan uzaq durardı; tərs idi, amma vəzifəsində ədalətli idi, hər cür yalanın, kişicəsinə olmayan rəftarlarla davranışların, ürəksiz qorunma axtarışlarının, qeybət mahiyyətində olan təriflərlə ehtiraslı asılılıqların hiddətli bir düşməni idi. Qovluğundakı hal və gediş sənədi qədər sadə və ləkəsiz idi; ancaq sadəcə hərdənbir onu əsir alan qəzəb bir insan sərrafının kapitan Trottanın ruhunda da firtınaların, adsız əcdadların məchul səslərinin yatdığı qaranlıq uçurumların olduğunu sezməsinə səbəb ola bilərdi.
Kapitan Trotta kitab oxumazdı; yavaş-yavaş qələm, kağız, taxta, silgi, xətkeş və vurma cədvəliylə məşğul olmağa məcbur olan, çox yaxında da qaçılmaz bir şəkildə kitabların içində vurnuxması gözlənilən kiçik oğlunun halına gizlincə acıyırdı. Oğlunun da hərbçi olacağına əmin idi və hər hansı bir Trottanın (o gündən etibarən ailə tamamilə yox olana qədər) hərbi peşədən fərqli bir işlə məşğul ola biləcəyini təsəvvürünə gətirə bilmirdi. Əgər iki, üç və ya dörd oğlu belə olsaydı hamısı hərbçi olardı, ancaq arvadı zəif idi; həkimlərə, sanatoriyada müalicəyə ehtiyacı vardı, hamiləliklər onun üçün təhlükəli idi. Kapitan Trotta o zamanlar hələ belə düşünürdü. Yeni bir müharibədən bəhs edilirdi; Trotta isə hər zaman hazır idi. Bəli, bir müharibə əsnasında ölməsi üçün təyin edildiyinə demək olar ki, əmin idi. Sarsılmaz saflığı müharibə meydanındakı ölümü hərbi hörmət-izzətin zəruri bir nəticəsi kimi görürdü. Bu inamı arvadının təhsilə olan güclü marağı səbəbiylə bir xüsusi müəllim vasitəsilə məktəbin əziyyətlərini çox erkən görməyə başlayan beş yaşlı oğlunun ilk oxu kitabını bir gün həyəcansız bir maraqla əlinə aldığı saata qədər davam etdi. Qafiyəli səhər duasını oxuyub xatırladı; dua on illərdir eyni idi. Sonra “Dörd mövsüm"ü, "Tülkü ilə dovşan”ı, "Heyvanların kralı"nı oxudu. “İçindəkilər” siyahısını açıb özüylə əlaqədarmış kimi görünən oxu kitabındakı yazının başlığını gördü; başlıq belə idi: "Birinci Frans Cozef Solferino müharibəsində". Trotta yazını oxuduqda oturmağa məcbur oldu. "İmperatorumuz və kralımız Birinci Frans Cozef Solferino müharibəsində böyük bir təhlükəylə qarşılaşdı" – cümləsiylə başlayırdı. Trottadan da bəhs edilirdi. Amma necə təhrif edilərək! "İmperator toqquşmanın coşqunluğu içərisində çox önə atılmış, birdən-birə düşmən atlıları tərəfindən mühasirəyə alındığını görmüşdü" – yazılırdı. "Bax təhlükənin zirvəyə çıxdığı o anda gənc bir leytenant tər içində olan qırmızı atının üzərində qılıncını yelləyərək çıxıb gəldi. Aman! Qılıncını düşmən atlılarının başlarına, ənsələrinə necə də endirirdi!" Davamında da: "Düşmənlərdən birinin mizrağı gənc qəhrəmanın sinəsinə batdı, lakin rəqiblərin çoxu artıq yerə sərilmişdi. Qorxusuz gənc imperator qılıncı əlində getdikcə zəifləyən hücumlara asanlıqla sinə gərə bildi. Bütün düşmən süvari qoşunu əsir alındı. Cəngavər Cozef von Trotta adlı gənc leytenant vətənimizin qəhrəman oğullarına layiq gördüyü ən yüksək nişanı – Mariya-Tereza nişanını aldı".
Kapitan Trotta əlində oxu kitabıyla arvadının ilıq günortadan sonra məşğuliyyət tapdığı evin arxasındakı kiçik meyvə bağçasına gedərək solğun dodaqlarının arasından çıxan pıçıltılı bir səslə biabırçı yazıdan xəbəri olub-olmadığını soruşdu. Arvadı gülümsəyərək "bəli" mənasında başını tərpətdi.
–Bunlar yalandır, – deyə kapitan əlindəki kitabı yaş torpağa atıb qışqırdı. Arvadı mülayim bir səslə cavab verdi:
–Uşaqlar üçün yazılıb.
Kapitan geri döndü. Hirsindən titrəyirdi, lap bir kolluğun fırtınadan titrədiyi kimi. Sürətlə evə girdi, ürəyi döyünürdü. Şahmat saatı gəlmişdi. Qılıncını qarmaqdan götürüb hirsli, sərt bir hərəkətlə belinə bağladıqdan sonra əsəbi, uzun addımlarla evi tərk etdi. Onu bu halda görən hər kəs bir bölük düşməni haqlamaq üçün hərəkətə keçdiyini güman edərdi. Çayxanada bir söz danışmadan sərt, qısa saçlarının altındakı solğun alnında dörd dərin üfüqi xətlə iki şahmat partiyasını bitirdikdən sonra əsəbi bir əl hərəkətiylə taxtanın üzərindəki daşları yana süpürərək qarşısında oturan oyun yoldaşına dedi:
–Sizinlə bir şey barədə məsləhətləşməliyəm. – Səssizlik. – Məndən sui-istifadə edildi,– deyə davam etdi. Notariusun gözlüyünün parlayan şüşələrinə baxıb bir müddət sonra yerinə görə münasib sözləri tapa bilmədiyini hiss etdi. Oxu kitabını özüylə gətirməliydi. O üz qarası cisim əlinin altında olsaydı dərdini daha asanlıqla açıqlaya bilərdi.
–Nə kimi bir sui-istifadə? – deyə notarius soruşdu. Kapitan Trotta sözə "Mən heç bir zaman süvari olmamışam" şəklində başlamağın doğru olacağını düşündü, halbuki bu şəkildə başa düşülməsinin mümkün olmayacağını dərk edə bilirdi.
–Bu utanmaz yazarlar isə imperatoru xilas etmək üçün kürəyi tər içində olan qırmızı bir at üzərində dördnala çıxıb gəldiyimi yazır.
Notarius kapitanı başa düşdü. Oxu kitabındakı yazıdan oğulları da məktəbə getdikləri üçün xəbərdardı.
–Bu mövzunu şişirdirsiniz, hörmətli kapitan, – dedi. – Bunun uşaqlar üçün yazıldığını unutmayın!
Trotta notariusa dəhşət dolu gözlərlə baxdı; o anda bütün dünyanın, oxu kitablarının yazarlarının, notariusun, arvadının, oğlunun və xüsusi müəllimin ona qarşı birləşdiyini düşündü.
–Bütün tarixi hərəkətlər təhsil daxilində fərqli bir şəkildə ifadə edilir. Qənaətimə görə, doğrusu da budur. Uşaqların anlaya biləcəkləri, unutmayacaqları nümunələrə ehtiyacı vardır. Əsl həqiqəti daha sonra öyrənərlər!
–Hesab! – deyə kapitan dikələrək səsləndi. Qışlaya getdi, növbətçi zabit leytenant Amerlinqi ehtiyat zabitin otağında gənc bir xanımla günah işləyərkən yaxaladı, növbətçiləri şəxsən təftiş etdi, baş çavuşu çağırdı, növbətçi baş gizirin hesabatını istədi, bölüyü toplanışa çağırıb həyətdə tüfəng təlimləri verilməsini əmr etdi. Hər kəs təəccüb içərisində qorxudan titrəyərək əmrlərə itaət etdi. Hər dəstədə bir neçə əsgər əksik idi və əksiklər tapılmırdı. Kapitan Trotta adların oxunmasını əmr etdi və leytenanta dedi:
–Əksik olan əsgərlər sabah özlərini müdafiə etsinlər.
Bölük təngnəfəs halda tüfəng təlimləri keçirdi. Hərbi vasitələr tıqqıldayır, qayışlar havada uçuşur, isti əllər soyuq lülələrin üzərində şappıldayır, heybətli qundaqlar ağır və yumşaq torpağın üzərinə sərt bir şəkildə endirilirdi. Kapitan "Doldur!" əmrini verdi. Hava təlim güllələrinin boğuq partlayışlarıyla titrədi. Kapitan "Yarım saat salamlama təlimi" əmrini verdi. On dəqiqə sonra əmri dəyişdirdi: "Dua üçün diz çök!" Sərt dizlərin torpağa, çaqıl daşlarına, quma dəyərkən çıxardığı boğuq səsi eşidincə sakitləşdi. Hələ də kapitan və bölüyünün komandiri idi. O məlun yazarlara hədlərini göstərəcəkdi.
O gün kazinoya getmədi, yemək də yemədən yatdı, ağır bir yuxuya getdi. Ertəsi gün səhər zabit toplanışında polkovnikə qısa, lakin qəti cümlələrlə şikayətini dilə gətirdi. Bundan sonra həqiqətlərin cəngavəri kapitan Cozef von Trotta-Sipoljenin əziyyəti başladı. Müharibə Nazirliyindən şikayətin Mədəniyyət və Tədris planı Nazirliyinə göndərildiyini bildirən cavabın gəlməsi həftələr çəkdi. Günlərin birində nazirin cavabı çatana qədər də bir neçə həftə keçdi. Nazirin cavabında belə deyilirdi:
"Çox möhtərəm hörmətli kapitan!
Zati-alinizin Avstriya Xalq və Yurddaş Məktəbləri üçün 21 iyul 1864-cü il tarixli qanuna görə hazırlanan, professor Veydner ilə Serdon tərəfindən hazırlanan oxu kitablarındakı on beş nömrəli yazı ilə bağlı dilə gətirmiş olduğu şikayət ilə əlaqədar olaraq hörmətli tədris planı naziri zati-alinizin diqqətini hörmətlə və icazənizlə tarixi əhəmiyyət daşıyan, xüsusilə də Əlahəzrət imperator Frans Cozefin şəxsən özüylə və Ali Sülalənin digər üzvləriylə oxu kitabındakı yazıların 21 mart 1840-cı il tarixli fərmana uyğun olaraq şagirdlərin dərketmə qabiliyyətinə uyğun şəkildə hazırlanması, pedaqoji hədəfləri nəzərdə saxlamağın lazım olduğuna çəkmək istəməkdədir. Zati-aliniz tərəfindən sözügedən şikayətdə ifadə olunan on beş nömrəli yazı zati-aliləri hörmətli Mədəniyyət Naziri tərəfindən şəxsən araşdırılmış, məktəb istifadəsi üçün münasib hesab edilmişdir. Həm ali, həm də orta məktəb müəssisələrinin məqsədi bir tərəfdən imperiyanın şagirdlərinə ordu mənsublarının qəhrəmancasına davranışlarını, böyüyən nəsillərin məsum xarakterinə, xəyal gücünə, vətənpərvərlik duyğularına uyğun olaraq, sözügedən hadisələrin həqiqiliyini dəyişdirmədən göstərməkdə ikən, digər yandan da bu hadisələrin çatdırılmasını vətənpərvərlik hissləriylə xəyal gücünü coşduracaq elementlərdən məhrum etməməyə diqqət göstərməkdədir. Zati-alinizdən bu və buna bənzər düşüncələri nəzərə alaraq şikayətinizi geri götürməyinizi hörmətlə xahiş edirəm".
Yazı mədəniyyət və tədris planı naziri tərəfindən imzalanmışdı. Polkovnik yazını kapitan Trottaya "Məsələni çox uzatma!" sözləriylə çatdırdı.
Trotta yazını götürdükdən sonra səssiz qaldı. Bir həftə sonra nəzərdə tutulan iyerarxik qaydaya uyğun olaraq Əlahəzrətin hüzuruna qəbulunu ərz etdi; üç həftə sonra sarayda Baş Komandanın qarşısında dayanırdı.
–Baxın, əziz Trotta, – imperator dedi. – Məsələ xoş deyil. Lakin hər ikimiz də çox yaxşı göstərilirik. Məsələni uzatmaqdan əl çəkin.
Kapitan cavabında dedi:
–Əlahəzrət, yalan danışılır.
–Çox yalan danışılır, – deyə imperator təsdiqlədi.
Kapitan özünü məcbur edərək dedi:
– Mən deyə bilmərəm, əlahəzrət.
İmperator kapitana yaxınlaşdı. Boyu Trottanın boyundan çox uzun deyildi. Göz-gözə gəldilər.
Frans Cozef:
–Nazirlərim nə etməli olduqlarını bilirlər, – deyə sözə başladı. – Onlara güvənməliyəm. Anlayırsınızmı, əziz kapitan Trotta? – Kiçik bir ara verdikdən sonra davam etdi. – Hər şey yoluna girəcək. Görəcəksiniz!
Qəbul sona çatmışdı.
Trottanın atası hələ də həyatda idi. Lakin Trotta Laksenburqa getmədi. Qarnizona geri dönüb ordudan təqaüdə çıxmaq istədiyini bildirdi.
Trotta mayor rütbəsiylə təqaüdə çıxdı. Bohemaya, qayınatasının kiçik malikanəsinə köçdü. İmperatorun lütfü onu tərk etməmişdi. Bir neçə həftə sonra imperatorun həyatını qurtaran adamın oğlunun təhsili üçün xüsusi kassasından beş min qulden köçürdüyü xəbərini aldı. Eyni zamanda, kapitan da baron olmuşdu.
Sipolje baronu Cozef Trotta imperatorun ərməğanlarını sanki təhqir edilirmiş kimi sınıq bir ürəklə qəbul etdi. Prussiya səfərinə onsuz çıxıldı və məğlubiyyətlə başa çatdı. Atəş püskürdü. Hələ indidən gicgahları çallaşmağa, baxışları donuqlaşmağa, addımları yavaşlamağa, əli gücsüzləşməyə, ağzı susqunlaşmağa başlamışdı. Ən gözəl yaşlarında olmasına baxmayaraq sürətlə yaşlanırmış kimi görünürdü. İmperatora, fəzilətə, doğruya, haqqa olan sadə inamın hökm sürdüyü cənnətdən qovulmuş, dözümlülük və susqunluğun zənciriylə bağlanılmışdı, dünyanın yaranmasının, qanunların gücünün, əlahəzrətlərin görkəminin təməlində hiyləgərliyin olduğunu artıq anlamışdı. İmperatorun istəyi nəticəsində on beş nömrəli yazı imperiyanın məktəb kitablarından çıxardıldı. Trotta adı sadəcə bölüyün qeydlərində qaldı. Mayor gizlicə qurtarılmış bir cismin yaşayanların işıqlı dünyasına göndərdiyi müvəqqəti kölgə kimi erkən tükənən şöhrətinin adsız sahibi olaraq həyatını davam etdirməyə davam etdi. Baron Trotta qayınatasının malikanəsində bağ qayçısını götürüb atasının Laksenburq köşkünün parkında etdiyi kimi kolluqları düzəldir, çəmənliyi biçir, yazda qızılakasiyaları, daha sonra isə qara gəndəlaşları yad əllərdən qoruyur, hasarın ensiz taxtalarını yeniləriylə dəyişdirir, alətləri təmir edir, öz əlləriylə atların qantarlarını taxıb yəhərləyir, qapılarla keçidlərin paslanmış kilidlərini yeniləyir, günlərcə meşədə qalır, kiçik ov heyvanlarını ovlayır, meşəbəyinin evində gecələyir; toyuq, gübrə və biçin, meyvə, divar çiçəkləri, təsərrüfat işçiləri və arabaçılarla məşğul olurdu. Bazarlığı şübhəylə dolu bir xəsisliklə edir, keçəyə bənzəyən dəri kisəsinin içindən iti barmaqlarıyla metal pulları çəkib çıxardıqdan sonra kisəni yenidən sinəsində gizləyirdi. Kiçik bir sloven kəndlisi olmuşdu. Hələ də arabir köhnə hirs-hikkəsi geri gəlir, o zaman da fırtınaya tutulan kolluq kimi qəzəbindən titrəyirdi.
İşçiləri və atları vurur, özünün təmir etdiyi qapıları çırpır, günəmuzd işçiləri ölümlə, yox etməklə hədələyir, günorta yeməyində önündəki qabı nifrətlə itələyir, yemək yeməyi rədd edib donquldanırdı. Onunla eyni damın altında, amma ayrı otaqlarda xəstə və gücsüz arvadından əlavə, atasıyla təkcə yemək masasında qarşılaşan və hər hansı bir tərif və ya tənqidə səbəb olmadan ildə iki dəfə qiymət cədvəlini verən oğluyla və təqaüdçü maaşını sevinc içində xərcləyən, gənc qızlardan xoşlanan, həftələrcə şəhərdə yaşayan, kürəkənindən qorxan qayınatasıyla qalırdı. Baron Trotta kiçik, yaşlı bir sloven kəndlisi idi. Atasına hələ də ayda iki dəfə axşamdan xeyli keçmiş titrək şam işığında sarımtıl, böyük bir kağıza məktub yazır, üstdən dörd, yandan isə iki barmaq məsafə buraxaraq "Əziz ata" müraciətiylə başlayırdı. Məktubuna çox nadir hallarda cavab alırdı.
Baron bəzən atasını ziyarət etməyi, əlbəttə, düşünürdü. Yoxsulluq içində yaşayan baş çavuşun, tel-tel tökülən pis tütünün, ev istehsalı olan arağın həsrətini çoxdandır çəkirdi, amma buna bənzər bir vəziyyətdə atasının, babasının, ulu babasının da çəkinəcəyi kimi xərclərdən çəkinirdi. Laksenburq köşkündəki şikəst təqaüdçüylə illər əvvəl kiçik evin mavi boyalı mətbəxində yeni qazanılmış zadəgan görkəmində birlikdə araq içdikləri zamana görə özünü indi ona daha yaxın hiss edirdi. Arvadıyla öz mənşəyi haqqında heç danışmazdı. Əsil-nəcabətli məmur ailəsindən gələn arvadının dünyasının bir sloven baş çavuşun dünyasından çox fərqli olduğunu bilir, bu səbəblə atasını dəvət etmirdi.
Baron mart ayının işıqlı bir günündə sərt buzun üzəriylə təsərrüfat müdirinin yanına gedərkən bir işçi Laksenburq köşkündən gələn məktub gətirdi. Atası ölmüş, səksən bir yaşında yuxusunda dünyadan köçmüşdü. Baron Trotta sadəcə bu sözləri dedi:
–Arvadımın yanına get, çamadanım hazırlansın, axşam Vyanaya gedirəm.
Sonra müdirin evinə girdi, əkinin nə vəziyyətdə olduğunu soruşdu, üç yeni marka sifarişinin verilməsi, bazar ertəsi günü baytarın çağırılması, mamaçanın dərhal hamilə xidmətçinin yanına göndərilməsi təlimatını verib evdən çıxarkən:
