Kitobni o'qish: «Türkçülüyün tarixi»

Yusif Akçura

Türkçülüyün tarixi

Türkçülük fikri,

Türkçülük cərəyanı,

Türk ocaqları

Qızım Ülgən və oğlum Tuğrula

I

Bir məsələ

“Türk milliyyəti” fikri türklər arasında nə vaxt və harada formalaşmağa başlayıb? Baxın, bu, cavabı çox da asan olmayan tarixi məsələdir.¹ Ən vacib məsələnin həlli yolunda işə başlamamışdan əvvəl, istifadə etdiyimiz iki anlayışda – “türklər” və “milliyyət fikri” mövhumlarında nəzərdə tutduğumuz mənaları dəqiqləşdirməliyik.

Türkün tərifi

“Türklər” deyəndə etnoqrafiya, filologiya və tarix araşdırmaçılarının bəzən “türk-tatar”, bəzən də “türk-tatar-moğol” adıyla yad etdiyi bir irqdən gələn, adətləri, dilləri bir-birinə çox yaxın, tarixən həyatları bir-birinə qarışmış olan qövm və qəbilələrin məcmusunu nəzərdə tuturuq. Bu baxımdan bəzi iranlı, avropalı müəlliflərin və onlarla eyni mövqedə olan bir sıra Osmanlı müəllifinin “Tatar” dediyi kazanlılar, azərbaycanlılar və s. ilə birgə, qırğızlar, yakutlar da “Türklər” mövhumuna aiddir.

Milliyyət fikri

Hər qövm, hətta qəbilə həmişə başqa qövm və qəbilələrə baxanda öz fərqini hiss etmiş və əksərən onlara qarşı öz üstünlüyünü iddia etməyə çalışmışdır. Zənnimcə, bu hiss və iddia milliyyət fikrinin instinktiv təzahür qanunudur. Türk qövm və qəbilələrində bu hiss və iddianın həmişə mövcud olduğunu qəti çəkinmədən təsdiq edə bilərik.²

Amma söhbətimizin mövzusu olan “milliyyət fikri“ bu hiss və iddianın xeyli inkişaf etmiş mərhələsinə aiddir. Qəbilə və qövmiyyət hissinin milliyyət fikri dərəcəsinə yüksəlməsi şərqdə deyil, qərbdə meydana gəlib. Avropa qövmləri bir çox amillərin təsiri altında, xüsusilə XV əsrdən etibarən milliyyət mövzusunda işləyərək, nəhayət, XIX əsrin ortalarında bu gün anladığımız mənada milliyyət fikrini təyin ediblər. İndi milliyyət fikrinin, başqa cür desək, milliyyət prinsipinin məzmunu budur: “Bir milləti təşkil edən fərdlər birləşib, müstəqil dövlət quraraq yaşamaq haqqına sahibdir”. Bu cümlənin tam anlaşılması üçün “millət“ kəlməsində ifadə olunan anlayışı yaxşı bilmək lazımdır.

“Millət”in tərifi

“Millət” nədir? Gerçək həyatda millətlərin mövcud olmasına baxmayaraq, millətin tərifini vermək o qədər də asan deyil. Millətlərin gerçək həyata təşəkkülündə olduğu kimi, nəzəriyyədəki tərifinə də siyasi mənfəətlərin müdaxilə və təsri olmuşdur. Bu gün “millət“in tamamilə elmə əsaslanan tərifini verə bilmərik. “Millət”in bir neçə müxtəlif tərifi var. Vəhdətdə olan hər millət mövcud şərtlərə və hədəfə aldığı məqsədə görə, “millət“i təsvir edə bilir: məsələn, almanlar və slavyanlar irq və dili (yəni tarixi məcburiyyəti), fransızlar arzu və iradəni (yəni fərdi azadlığı), italyanlar ərazi və dili (yəni coğrafi və tarixi məcburiyyəti), millətin meydana gəlməsində və inkişaf etməsində ən əsaslı amil kimi götürürlər. İmkan dairəsində obyektiv qalmaq arzusuyla biz milləti belə təsvir etmək istəyirik:

“Millət – irq və dilin bir olduğuna görə ictimai vicdanla birləşmiş insan cəmiyyətidir”.

Millətə bu cür tərif verəndə, müxtəlif tərifləri bir-biriylə az-çox uyğunlaşdırmış və “milliyyət fikri“nin nədən ibarət olduğuna aydınlıq gətirmiş oluruq.

Bu şəkildə mənasını təyin etdiyimiz “milliyyət fikri” bir az əvvəl hüdud və mahiyyətini izah etdiyimiz türklərin arasına nə vaxt, harada və necə nüfuz edib?

Milliyyət fikrinin türklər arasında meydana çıxması

Fikir Avropadan gəldiyinə görə, Avropa ilə ən çox təmas və münasibəti olan, Avropa mədəniyyətindən yararlanmağa başlayan türk tayfalarının başqalarından əvvəl bu fikirlə tanış olmaları mümkündür. Bu şərtlərə ən çox uyğun gələn Türk qövmləri – əvvəllər Osmanlı türkləri adlanan Qərb türkləri ilə Krım türkləri və Şimal türklərinin İdil hövzəsində yaşayan hissələriylə Qafqazda yaşayan Azəri türkləridir. Həqiqətən də, XIX əsrin sonlarında türklərin bu dörd toplumunun hamısında milliyyət fikrinin təzahür edərək yayıldığını görürük.

Milliyyət fikrinin ortaya çıxması

Görəsən, milliyyət fikri Qərb, Azəri, Krım və Şimal türklərindən hansında daha əvvəl yaranıb? Bu sualın cavabını araşdırmadan əvvəl, bir qövmdə milliyyət fikrinin varlığını göstərən zehni fəaliyyətləri müəyyən etməyə çalışaq. Milliyyət fikrinin nüfuzu altına girməyə başlayan bir qövm dərhal bu fikri gerçək həyatda tamamilə təsdiqləməyə cəhd etməz və ya buna çalışmaz; məqsədinə çatana qədər keçiləcək xeyli mərhələnin, ediləcək çox işin olduğunu nəzərdən qaçırmaz. Milliyyət fikri aşılanmış bir qövm, öz milliyyətiylə bağlı mədəni hadisə və faktlara böyük dəyər verməyə başlayar. Mədəni hadisənin ən vacib faktoru dildir. Öz dilinin ciddi tədqiqatıyla məşğul olan, istiqlal və inkişafına çalışan cəmiyyətlərdə milliyyət fikrinin var olduğu, heç olmasa, milliyyət hissinin güclü olduğu qənaətinə gələ bilərik. Dilin ciddi tədqiqatı orta əsrlərdəki kimi, qrammatika və frazeologiya alimləri səviyyəsində yalnız fikir yürütməklə məhdudlaşmamalı, müasir filologiya elminin üsullarının tətbiqinə qədər getməlidir: yəni dil tədqiqatı qövmün mənşələrini araşdırmaya sövq edir. Filoloji üsulla qövmün ən qədim həyat şərtləri, mədəni hadisə və faktları kəşf olunar. Filoloji və tarixi araşdırmalar etnoqrafik və arxeoloji tədqiqatlar tələb edir. Bu məlumatlar sayəsində qövmün bütün keçmişi ilk dövrələrinə qədər işıqlanar, onun maddi və mənəvi kodu aydın olar. Eyni zamanda, həmin qövmə aid coğrafi, demoqrafik, etnoqrafik və iqtisadi məlumatlar bazası yaranar. Bütün bu məlumatlar sayəsində qövmün tarixi xəzinələri, iqtisadi gücü, mədəniyyət səviyyəsi öyrənilər. Beləliklə də, qövmün xüsusiyyəti, mənliyi, şəxsiyyəti təyin olunar. Əgər bu xüsusiyyət milliyyət fikrinin xeyrinə müsbət şərtlər irəli sürsə, o fikir mütləq reallaşar; əks halda, şərait şərtlərin meydana gəlməsini gözləyər və milliyyət fikrini irəli sürənlərlə qövmün başçıları bu şəraitin yaranmasına çalışar.

Yuxarıdakı izahata görə, türk qövmlərindən hansında əvvəlcə milliyyət fikrinin təzahür etdiyini təyin edə bilmək üçün, bu qövmlərdən hansının dilinə, mədəniyyətinə, tarixinə və s. aid tədqiqata təqvim etibarilə daha əvvəl başlanıldığını müəyyənləşdirmək lazımdır. Bununla bağlı əlimdə bir qədər vəsait var, amma bunların məsələni qəti surətdə həll etməyə yetərli olmadığını etiraf edirəm. Nəticələrimi mövcud vəsaitlərə görə çıxarıram. Məncə, yanlış hökmlər məchul vəsaitlərə istinadən təshih edilsə, milli tariximizə xidmət edilmiş olar.

Qərb türklərinin Avropa ilə münasibətləri

Qərb, yəni Səlcuq və Osmanlı türklərinin Avropa qövmləriylə münasibətləri çox qədimlərə dirənir. Avropa mədəniyyəti və fikirlərinin Qərb türklərinə təsir və nüfuzu yalnız XVIII əsrin ortalarından etibarən hiss olunmağa başlayır. Bu, nəhayət, İslam mədəniyyətiylə Avropa mədəniyyəti arasındakı tarazlığın ancaq XVII əsrin əvvəlindən etibarən İslam mədəniyyətinin zərərinə pozulmasıyla izah oluna bilər. Qərb türklərinin əksəriyyəti XIX əsrdə belə, Avropa mədəniyyətinin üstünlüyünü tamamilə qəbul etməmişdi. Osmanlı dövlətinin mühafizə və idarəsini boynuna götürənlər XVIII əsrin ortalarından başlayaraq Avropa mədəniyyətinin, heç olmasa, maddi mədəniyyətinin inkişafını dəlillər qarşısında təsdiq və qəbul etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Maddi mədəniyyətin mənəvi mədəniyyətlə möhkəm əlaqəsi də çox keçmədən sezilməyə başladı. XIX əsrin ortalarına doğru Osmanlı dövlətini idarə edənlər təkcə maddi mədəniyyətin texniki cəhətlərini öyrənmək üçün deyil, Avropa mədəniyyətinin digər qisimlərindən də istifadə etmək üçün bəzi Osmanlı gənclərini Fransaya, İngiltərəyə göndərməyə başladılar. II Mahmud dövründə başlayan bu hərəkat xələflərinin zamanında da artan xətlə davam etdi. Avropada fürsət bilib Osmanlı vilayətlərinə, xüsusilə Osmanlı paytaxtına gələn və İslamiyyəti qəbul edərək dövlət məmurluğunda xeyli yüksək vəzifələrə qalxan bir sıra əcnəbilərə Osmanlı tarixinin istənilən dövründə təsadüf etmək olar; bunların içində qiymətli adamlar da çox idi. XIX əsrin ortalarında Lehistan qiyamının səbəb olduğu Avstriya-Macarıstan xaosu mühacirlərin miqdarını artırır, yüksək ictimai təbəqələrə məxsus ciddi elm və sənət adamları Osmanlı ərazisinə keçirdi. Osmanlı münəvvərləri bunlarla tanış olur, danışır, dil öyrənirdilər. Bu tanışlıqlar da Avropa mədəniyyətinə meylləri artırırdı. Bir sıra gəncin Avropaya gedib-gəlməsi, bəzi mühacirlərin Osmanlı zabit və məmurları arasına girməsi osmanlıların oxuyub-yazan, üləma, əsgər və məmur təbəqələri arasında Avropa fikirlərinin yayılmasını sürətləndirirdi. Yenə o dövrdə Tibb məktəbi, Mühəndislik məktəbi, Hərbi məktəb, nəhayət, Qalatasaray açılır və Avropadan müəllimlər gətirilirdi.

Avropa fikrinin Osmanlı türkləri, daha doğrusu, müsəlman osmanlılar arasında yayılmasında qeyri-müsəlman Osmanlı təbəəsinin təsirləri olduğunu zənn edirəm. Məsələn, köhnə Osmanlı təşkilatında yüksək mənsəblərə sahib olan Fənərli bəylər XVIII, bəlkə də, XVII əsrdən bəri Avropa mədəniyyətinə vurğun idilər. Divani-Sultan tərcümanlığının, Eflak və Boğdan bəyliklərinin əmiri sayılan bu rum zadəganları dövlət idarəçiləriylə, hökumətlə təmasda olarkən rical³ və məmurundan gözü açıq, bacarıqlı olanlar bu ünsiyyətdən təsirlənməyə bilməzdilər.

Bəli, belə müxtəlif yollarla Avropa mədəniyyəti, Avropa fikri müsəlman osmanlılar arasına nüfuz etməyə başladı.

XIX əsrin birinci yarısı Avropada yeni fikirlərin yarandığı və o ideyaların hərəkətə keçməsi üçün millətlərin, zümrələrin vuruşduğu bir dövrdür: əsrin əvvəllərində Fransa İnqilabı, Napoleon İmperatorluğu bütün Avropanı qarışdırmışdı. Milliyyət fikrinə söykənən almanlar, italyanlar, ispanlar Napoleon hakimiyyətinin son dövrlərində İmperatora qarşı milli qiyamlar hazırlamış və tətbiq etmişdilər. Milliyyət fikrinin tarix, hüquq və ədəbiyyat cəbhələrində çox ciddi çalışan almanlar, italyanlar və slavyanlar – alman, italyan, avstriya və slavyan birliklərini hazırlayırdılar.

Hürriyyətçilik, populizm və sosial təlimlər ideyaları da bu yarım əsrdə yaxşıya doğru irəliləmişdi. Əsrin ortasına doğru, xüsusilə mərkəzi Avropada Osmanlı İmperiyasının qədim qonşusu Habsburqlar ölkəsində bu cür müxtəlif fikirlərin təsdiqlənməsi arzusundan doğan böyük bir qasırğa qopmuşdu.

Osmanlı İmperiyası idarəçilərinin, ziyalıların bu hadisə və faktları eşitməmiş, öyrənməmiş və bunların səbəblərini araşdırmamış olması qəbul edilə bilməz. Çünki o dövrdə Avstriya-Macarıstanda baş verən üsyanlar Osmanlının hüdudlarına qədər irəliləmiş, Eflak və Boğdan iğtişaşı, Mora üsyanı, Serb hərəkatı hələ səngimək bilmirdi.

Bunlarla yanaşı, çox qəribədir ki, Tənzimat dövrünə qədər Osmanlı yazılı əsərləri içində Osmanlı dövlətinin həyat və gələcəyi ilə əlaqədar bu mühüm hadisələrin səbəblərini izah edən və bu dövlətin əsas ünsürlərini araşdırmağa çalışan heç bir əsərə rast gəlməmişəm.

“Tənzimat” və “Yeni osmanlılar”

Tənzimat dövründəki bəzi işlərlə bir sıra yazılı mənbələr Avropada yaranan hüquqi, siyasi, ictimai fikirlərin nəhayətdə müsəlman osmanlılara gəlib çatdığını göstərir. Ümumiyyətlə, türklərin milli psixologiyasını tədqiq etmək iddiasında olanlar bu qövmün fikirlərdən çox, fəaliyyətə qiymət verdiyini bəyan edir. Bu hökm elə də yanlış deyil: həqiqətən, türklərin nəzəriyyə və fikir işləriylə məşğul olub baş yormaqdansa, başqalarının nəzəri düşüncələrindən çıxan əməli nəticələri tətbiq edərək işi asanlaşdırmağı seçdiklərini təsdiq edən tarixi faktlar çoxdur. Bəhs etdiyimiz sahədə də eyni psixoloji vəziyyətin təzahürlərini görürük: Avropa fikirləri oxunub-araşdırılıb, o əsaslara görə, Osmanlı ictimai heyətinin tədqiqi ilə əldə ediləcək əsl nəticə düşünülmədən, yəni nəzəriyyə və fikirlər vadisində baş yormadan Osmanlı heyəti ictimaiyyəsinə yuxarıdan və aşağıdan, yəni hökumət idarəsini əldə tutan dövlət idarəçilərini bəyənməyən münəvvərlər tərəfindən tətbiqə cəhd edildi ki, bunun yuxarıdan başlayanı “Tənzimat”, aşağıdan gələni “Yeni osmanlılar” hərəkatı adını aldı. Hər iki hərəkatda fəaliyyət fikirdən çoxdur; hər iki hərəkatın fikiriyyatına dair ciddi əsərlər axtarıb tapmaq çox çətindir.

1865-ci ildə, yəni Əbdüləzizin taxta çıxmasından 4 il sonra yaranan “Yeni osmanlılar” cəmiyyətinin ilk yığıncağının təfərrüatlarını şəxsən cəmiyyətə daxil mənbələrindən öyrənən Əbuzziya Tofiq bəy “Yeni Osmanlı Tarixi” adlı əsərində belə yazır: “İlk yığıncağa cəmiyyətin qurucularından Sübhi Paşazadə Ayətullah bəy⁴ “Karbonari” cəmiyyətiylə Lehistan gizli cəmiyyətinə aid iki mühüm kitabı özüylə götürüb gəlir. Yığıncaqda şair Namiq Kamal da iştirak edirmiş. Ayətullahın gətirdiyi kitabları oxuyaraq, inqilabçılıq cəmiyyətinin təşkilinə təşəbbüs haqqında müzakirə aparır. “Yeni osmanlılar” cəmiyyətinin üzvü Əbuzziya bəy ilk yığıncaq haqqında danışdıqdan sonra bu sözləri yazır:

“Bu altı nəfər vətənpərvərin Karbonari proqramını, Sardunya kimi kiçik bir dövləti İtaliya kimi bir dövlət halına gətirən “Kömürçü”adlı gənc fədakarların əzmli təşəbbüslərini və yüksək səviyyəli fəaliyyətlərini oxuduqca, kim bilir onlar necə də qeyrətin coşqun aslanı və hürriyyətin dopdolu şən bir sərxoşu halına gəlirdilər!”…]

Bu toplantını təsvir edən Əbuzziya bəyin sadə təsvirində çox açıq görmək olur ki, bu azadlıqpərvər, idealist aristokrat balalarının o zamanlar Avropanı baş-ayaq çevirən fikir cərəyanları və həmin fikirlərin əməli sahədəki təzahürləri haqqında o qədər güclü məlumatları yoxdur; öz ölkələrinin vəziyyət və hadisələrini təhlil edib görəcək dərəcədə nəzəri hazırlıqları da yoxdur. Nə özləri, nə də onlardan əvvəl gələnlər Osmanlı ictimai quruluşunu tədqiqi üçün Avropanın fikri əsaslarını öyrənərək, Avropanın tədqiq üsullarını istifadə edərək bir fikirlərin toplusu, bir ideologiya hazırlamayıblar. Düşünürmüşlər ki, “Karbonari” cəmiyyəti nizamnaməsini tərcümə etmək və ona görə fəaliyyətə keçməklə hər şey bitir, istənilən faydalar əldə edilir!

Fransız siyasi müəlliflərdən olan Engelhard “Türkiyə və Tənzimat” adlı əsərində “Yeni osmanlılar”a (fransızca ”La Jeune Turquie” – “Gənc Türkiyə”)⁵ dair məlumat verərkən, bu siyasi cərəyanın proqramı sayılan tunisli Xeyrəddin Paşanın 1868-ci ildə nəşr edilmiş “Reformes nécessaires aux Etats musulmans” (“Müsəlman hökumətlər üçün ən lazımlı islahatlar”) adlı risaləsini qısaca təhlil edir. Bu risalədə Osmanlı dövləti təbəəsi din və müxtəlif millətlərdən ibarət İslam sultanlığı kimi təsvir olunub. Tunisli Paşanın ictihadına görə, bu səltənətin islahını tələb edən tədbirlərin əsası Sultan Süleyman Qanuninin “siyasi qanunlarının genişləndirilməsi və cəmiyyətin islah edilməsi” qanununa gedib çıxır. Osmanlı dövlətinin bu qədim qanunlar toplusu tətbiq olunsa, elmli zümrənin və hökumət rəhbərlərinin siyasi vəzifəsi “Avropanın qanuni hökumətlərindəki vəzifələrinin eynisi” olar.

Engelhard zənn edir ki, Xeyrəddin Paşanın ortaya atdığı fikirlər o ərəfədə müsəlmanlar arasında təşkilatlanmaqda olan maksat⁶ və gizli bir siyasi cəmiyyət – “Gənc Türkiyə”nin fikirlərinin mənbəyidir. Mən Engelhardın yanıldığı qənaətindəyəm. Əbdüləziz dövrü “Gənc osmanlılar”ının proqramı, Xeyrəddin Paşanın risaləsində rast gəlinən dəqiqlik və aşkarlığa malik deyildi; bu naməlumluq “Gənc osmanlılar” hərəkatının Osmanlı dövlətinin son təcəllisi olan “İttihad və Tərəqqi” dövründə də davam etdi. “Yeni osmanlılar”ın arasında Sultan Süleymanın XVI əsrdən qalma qanunnaməsini genişləndirib, dövrə uyğunlaşdırmaqla XIX əsrin ikinci yarısında tətbiq etmək istəyənlər olsa da, əksəriyyət daha radikal yollarla getməyin tərəfdarı idi: Əbuzziya bəyin “Yeni Osmanlılar Tarixi”ndə yazılanlara əsasən, Namiq Kamal və ya Ayətullah kimi gənc münəvvərlərin əsl ilham mənbəyi Süleymanın qanunnaməsi yox, Avropa dövlətlərində tətbiqini gördükləri və ya eşitdikləri qanunlar toplusu idi. Bununla yanaşı, iki ayrı-ayrı inkişaf dövrünün məhsulu olan hüquqi və siyasi instansiyaları başqa sahələrə tətbiq etməkdən da tamamilə vaz keçə bilmirdilər. Bu baxımdan “Yeni osmanlılar”ın sırf hüquqi dünyagörüşünə, işlənmiş bir ideologiyaya, nizamnaməyə malik olduğu iddia edilə bilməz.

“Gənc Türkiyə”yə baxanda “Tənzimat”ın fikir məsələləriylə bir az çox məşğul olunub. Əcnəbi dövlətlərinin təzyiqindən yaranan zərurətlərə qarşı Osmanlı dövləti idarəçiləri tərəfindən tətbiq oluna bilən konkret siyasi, administrativ və iqtisadi tədbirlərin cəmi Osmanlı tarixində “Tənzimat” adlanır. “Tənzimat”ın diqqətəçarpan xüsusiyyəti “təqlid”dir; “Tənzimat”la Avropa təqlid edilirdi:

“Gəmi kapitanı Xəlil Paşa 1830-cu ildə bu sözləri söyləmişdi: ”Rusiyadan qayıdıram. Geri dönüşümdə bu qənaətə gəldim ki, əgər Avropaya təqlidə yubanarıqsa, bizim üçün Asiyaya dönmək məcburiyyətindən başqa bir yol qalmayacaqdır.”⁷

“Tənzimat”da təqlid olunan şey – əsaslardan və üsullardan çox, əməli nəticələr idi. “Tənzimat” Nizamı-Cədidin davamıdır: Nizamı-Cədid Avropanın silahlarını satın alır, Avropasayağı əsgər paltarları tikdirir, Avropanın hərbi nizamnamələrini tərcümə etdirib tətbiqə çalışırdı. “Tənzimat” da Avropa paltarını hər kəsə geydirdi, cəza və ticarət qanunlarını tərcümə etdirdi, Avropa dövlətlərinin maliyyə və administrativ təşkilatını təqlidlə məşğul oldu. “Tənzimat” cərəyanı sonra bir az da dərinləşərək düşünmək, düşüncəsini ifadə etmək və yazmaq kimi təsirləri də icra etdi. Bu fakt – müsəlman Osmanlı cəmiyyətində dünyagörüşünün dəyişməyə başlaması demək idi. “Türkiyə və Tənzimat”ın müəllifi deyir ki, “Tənzimatda ümumi məqsəd – İslami cəmiyyət quruluşunu əsrlərcə mənən və siyasi cəhətcə ayrı yaşadığı xristian cəmiyyət quruluşuna yaxınlaşdırmaq idi”. Bu məqsədin zahiri və mexaniki tərəfi ümumilikdə itaətə alışmış müsəlman Osmanlı təbəəsi üzərinə yavaş-yavaş tətbiq olundu, lakin dərin düşüncə və vicdani sahələrdə uğur yalnız fikri təcrübənin təsiriylə əldə edilə bilərdi. Bu ideologiya nöqsanının mənfi nəticələri yaxın vaxtlara qədər müşahidə olunurdu.

“Yeni osmanlılar” hərəkatı nəzəri olaraq “Tənzimat”ı tamamlayır. “Yeni osmanlılar” “Tənzimat”ın idarə hüququ ilə əlaqədar tədbir və qanunlardan çox da irəli getmək istəməyən ehtiyatlı addımlarını cəsarətlə təməl hüquq sahəsinə keçirərək hökmdarın və hökumətin hüquq və səlahiyyətini məhdudlaşdırmaq, əvəzində əhalinin hüquq və azadlığını genişləndirmək məqsədi daşıyırdılar. “Yeni osmanlılar” bir cəhətcə “Tənzimat”çıların radikalları idi, lakin bu radikallıq bəzən dağıdıcı idealizmlə də qarışırdı. “Tənzimat”çılar hərdən “Yeni osmanlılar”la toqquşurdular. İxtilaflarının əsl ağırlıq mərkəzi – hökumət və hökmdarın hüquq və səlahiyyəti ilə “millət”in hüquq və azadlığının bərabərləşdirilməsi məsələsi idi.

“Yeni osmanlılar”ın siyasi ədəbiyyatında “vətən”, “millət”, “hüquq” və “azadlıq” sözləri təkrarlanır, “Tənzimat”ın rəsmi vəsiqələrində isə mənşə etibarilə qərbdən gəlmə bu sözlərin çox istifadə edilməsindən çəkinirdilər.

“Tənzimat”çılarla “Yeni osmanlılar”da milliyyət məfhumu

“Tənzimat”çılar və “Yeni osmanlılar”ın lüğətində “millət” kəlməsinin mənası çox açıq deyildi. Hərçənd, bu ifadəni fransızcanın “La Nation”u qarşılığında istifadə edirlər, lakin birləşmiş fransız milləti ilə Osmanlı dövlətinin təbəəsi olan müxtəlif qövmlər milliyyət nöqteyi-nəzərindən çox fərqli olduğuna diqqət yetirməmiş kimi görünürlər. Yuxarıda söylədiyimiz kimi, Avropadakı fikir və hərəkatlar araşdırılıb Osmanlı ictimaiyyətinə təqdim edilmədiyindən, Osmanlıda da “milliyyət məsələsi” tam təhlil edilib işıqlandırılmamış, “millət” ifadəsinə dəqiq mövhum kimi yanaşılmamışdır. “Tənzimat” və “Yeni osmanlılıq” fikrinin yaxşı işlənmədiyinə aşkar bir dəlil də “millət”in tərifsiz qalmasıdır.

“Millət” anlayışının nəzəri tərifinə girişməyin Osmanlı ictimaiyyətinin fəaliyyətdə parçalanmasına gətirib çıxaracağından “Tənzimat”çı və “Yeni osmanlılar”ın şüurlu olaraq çəkindikləri iddia oluna bilər. Və yaxud Osmanlı ictimaiyyətini gerçəkdə olmuş və mövcud bir millət kimi təsəvvür edərək, “millət” anlayışını da o faktı ifadə etmək üçün istifadə etdikləri deyilə bilər. İkinci təqdirdə “Tənzimat”çıların da, “Yeni osmanlılar”ın da Avropanın bütün siyasi həyatını alt-üst edən milliyyətçi hərəkatlarını, Osmanlı ölkələrində baş verən milli qiyamları ya eşitməmiş, yaxud bu hadisələrin mahiyyətini anlamamış olmaları lazımdır ki, bu nəzəriyyə də, əlbəttə, etibarsızdır. Ancaq həqiqətdə mövcud olmayan milləti fikirdə varmış kimi təsəvvür edərək, bu təsəvvürün reallaşması ümid və əməliylə “millət” anlayışının təhlil və tərifindən çəkinmələri güman edilə bilər. Bu halda “Yeni osmanlılar”ın Osmanlı ictimaiyyətini müsəlman və qeyri-müsəlman, türk və qeyri-türk olaraq ayırmadıqları üçün bir millət hesab etdiklərinə hökm vermək lazım gəlir; yəni “Yeni osmanlılar” da “Tənzimat”çılar kimi, indi istifadə etdiyimiz sözlərlə desək, “Osmanlıçı” idilər. Bu zümrəni fransızca “Les jeunnes Turcs” (“Gənc Türklər”) adlandırsalar da⁸, türkcə özlərinə “Yeni osmanlılar” adını vermələri bu məqsədlərindən qaynaqlanır. Lakin biz bu hökmlərimizdə əsər və sənədlərdən çox, məntiqi çıxarışlara istinad edirik; əsər və sənədlərin dəstəklənməsinə ehtiyac vardır.

“Millət” ifadəsi belə qeyri-müəyyən və ümumi qaldıqca, bu da faydalı sayıldıqca, əlbəttə, siyasi sahədə türkçülük mövzusu ola bilməzdi. Həqiqətən, “Tənzimat” dövründə “Türk” və “Türkçülük”, “Türk milləti”, “Türk milliyyəti” kimi ifadələrə rast gəlmirik⁹ və indi bu kəlmələrlə ifadə olunan mövhumların o dövrdə əlamətləri belə olmayıb. Ancaq milli duyğu və düşüncənin tamamilə yox olmadığına dair dil, ədəbiyyat, filologiya və tarix sahəsində bəzi əlamətlər mövcuddur.

“Tənzimat” ədəbiyyatında türkçülük

Məsələn, “Tənzimat” ədəbiyyatının atası olan Şinasi tərəfindən Liman naziri Zivər Əfəndiyə ithaf olaraq 1845-ci il tarixində yazılan bir təbriknamənin müqəddiməsinin birinci misrası fransızca, ikincisi sırf türkcə, üçüncü və dördüncüləri isə ərəbcə və farscadır. Şairin bu əsərində türkcəyə də fransızca, ərəbcə və farsca kimi müstəqil bir mövqe vermək istədiyi zənn edilə bilər. Şinasinin bu misrası o zamana qədər bol-bol istifadə olunan türkcə Bektaşi nəfəsləri, aşıq türküləri, xalq mahnıları kimi bədahətən deyilmiş bir nəğmə deyil; milliyyət fikirlərinin Avropa həyat və siyasətinə mühüm, hətta faciəvi təsirləri müşahidə edilərkən Parisdə olmuş, Avropa fikirləri və elmləri haqqında məlumat əldə etmiş, oranın elm və ədəbiyyat mühitinə girə bilmiş çox şüurlu bir türkün düşünərək, əziyyət çəkərək yazdığı bir sətirdir:

“Ululuğun dənizində görəməz kimsə kara”.

Bu misranın müəllifi Şinasinin ikinci dəfə Parisə getdiyi zaman türk lüğətini müqayisə etdiyini, sonra o zamanlar “Lisani Osmani” deyilən dili türk danışıq dilinə uyğunlaşdırmaq üçün çəkdiyi əziyyətlə sadə türkcə bəzi mənzumələr (məsələn, “Qartal balasıyla qarğa hekayəsi”) yazmağa çalışdığını da yada salsaq, Qərb düşüncəsi və məziyyətlərini Avropaya gedən digər yoldaşlarından daha yaxşı anlayan bu mütəfəkkir yazarı dil və ədəbiyyat sahəsində türkçülüyü ilk sezmiş bir Osmanlı türkü kimi qəbul edə bilərik. Və bu zənnimizdə yanılmırıqsa, onda qərb türkçülüyünün dil və ədəbiyyatında ilk türkçülük əlaməti XIX əsrin ortalarında təzahür etmiş olur.

Tənzimat dövrü şairlərindən “Yeni osmanlılar” siyasi zümrəsinə daxil olmuş Ziya Paşanın dil və ədəbiyyat türkçülüyü Şinasidən daha qabarıqdır. Məşhur “Şeir və İnşa” məqaləsini bu baxımdan dəlil kimi göstərə bilərik. Ziya Paşa bu məqaləsində “Osmanlı” ifadəsini türk müqabilində, yəni “Tənzimat”dan əvvəlki mənasında istifadə edərək köhnə Osmanlı şairlərinin əsərlərini xatırlatdıqdan sonra deyir ki:

“… Xeyr! Bunların heç biri Osmanlı şeiri deyil… Görəsən, bizim mənsub olduğumuz millətin (yəni türk millətinin) bir dili və şeiri vardırmı və bunun islahı düzgündürmü?”

“İçlərində üçdə bir əmsalda türkcə söz olmayan və çox vaxtlar zehnini işlətmədikcə məna çıxarmaq mümkün olmayan” köhnə əsərləri bəyənmir.

Türkcə imlasının əsassızlığını, türkcədə istifadə edilən lüğətlərin hüdudsuzluğunu, türkcə və ya osmanlıca qaydalarının tənzimlənilməmiş olduğunu tənqid etdikdən sonra, türklərin təbii şeiri – Baqi, Nəfi, Nədim və Vasif tipli mənzumələri, türklərin təbii inşası – Veysi və Nərgiz nəsrləri olmadığını qətiyyətlə ifadə edir:

“… Xeyr! Bizim təbii şeir və yazımız əyalət xalqı ilə İstanbulun sıradan insanları arasında hələ yaşamaqdadır. Bizim şeirimiz, şairlərimizin “vəznsiz”, “ahəngsiz” deyə bəyənmədikləri xalq musiqiləri və eləcə də aşıqlarıımızın “deyişmə”, “üçləmə” və “qayabaşı” adlanan şeir formalarıdır. Və bizim təbii yazımız “Mütərcimi-qamus”un qəbul etdiyi yazı üslubudur. Rəğbət etmək bir yana dursun, bu xalq az vaxt içində nə qədər şairlər, mirzələr yetirşdirdi, ağıl heyrətə gəlir.”

Ələlxüsus, dildə türkçülük mövzusuyla məşğul olan nəzəriyyəçilər, Paşanın XIX əsrin sonlarında tənqid etdiyi bu məsələlərə çox şey əlavə edə bilməyiblər.

Dildə türkçülüyü bu qədər yaxşı qavramış və “Osmanlı” ilə “Türk” ifadələrini çoxanlamlı istifadə edən şair və ədib, “Yeni osmanlılar” cəmiyyətinin siyasi simalarından Ziya Paşanın çox istifadə etdiyi millət və milliyyət təbirlərinin siyasi məfhumlarını tədqiq və təyinə sövq etməmiş olmasına inanmaq çətindir. Ziya Paşanın əsərlərindən siyasi türkçülüyünə işarə edən heç bir ipucu tapıb çıxara bilmədim…

DİLDƏ VAHİD TÜRKÇÜLÜYÜN İLK ƏLAMƏTLƏRİ

Əhməd Vəfiq Paşa

Türkçülük Ziya Paşadan sonra araşdırma sahəsinə çevrilir; bu tədqiqat Osmanlı ləhcəsindən başqa türk ləhcələrinin öyrənilməsinə də aparıb çıxarır. Türkçülüyün bu mərhələsini Əhməd Vəfiq Əfəndidən (Paşadan) etibarən müşahidə edirik.

Şinasinin külliyyatına başlayıb bitirə bilmədiyi “lüğət”in hazır hissələri Osmanlı dövlətinin sərhədlərindən kənarda qalmışdı. Türk lüğəti yığmaq işini Əhməd Vəfiq Paşa davam etdirdi. Vəfiq Paşanın “Osmanlı ləhcəsi” (“Lehce-i Osmani”) əsəri bu işin qiymətli nəticəsidir. Paşanın “Osmanlı ləhcəsi”nə yazdığı qiymətli müqəddimə bütün türkçülüyü düşündüyünə dəlalət edən bir vəsiqədir.

“Osmanlı ləhcəsi”nin ilk nəşrini görə bilməmişəm. Əlimdə olan kitabın nəşr tarixi 1306-cı ildir¹⁰. Bu təkrar çapın tarixsiz müqəddiməsinin sonunda müəllif deyir ki:

“Türk dillərində ən əvvəl yayılmış olan Oğuz şöbəsi Tatarıstan və Türküstanı bir zamanlar Şərq dənizindən Macarıstana qədər əhatə edib, bu dilə hələ də “Guz” dili deyilir. Onun yenisi türkmən dili İran və Suriyanı keçib Anadoluya enmiş, zamanla Osmanlı ləhcəsini yaratmışdır. Fərqanədən Hindistana qədər yayılıb, Əfqanıstandakı halacı dilinə qarışmışdır. Köhnə şöbələrdən qıpçaq dili Xivədən Sibir və Qırğız, Kuman və Bolqar kimi Kazan ətrafını zəbt etmişdir. Və uyğur dili Çin tərəflərindən Kaşğara doğru yayılıb, ondan 700-cü illərdə Çingizlilərin qövmləri Türk və İslamiyyətə daxil olduqlarında Çağatay dili yaranıb, 800-cü illərdə yayılmışdır. Bu gün Uyğur, Qıpçaq və Çağatay kitabları “Mahbubu'l-Kulub təlifi” kimi gözəl əsərləri və xüsusilə 600-cü ildən 800-cü ilə qədər meydana gələn səlcuqlu türkmənləri və Osmanlı kitabları çox miqdarda basılıb, bunların oxunub araşdırılması ilə dilimizin şöbələrinin fərqlilikləri aydın olmuşdur. Ər kəslərin himməti dağları yerlərindən oynadar!

Əhməd Vəfiq“.

Bu müqəddimədən Əhməd Vəfiq Paşanın türk dilinə çox geniş, bütün türkçülər kimi baxdığı aydın olur: Əsl “dilimiz” dərhal bütün Asiya ilə Qərbi Avropaya yayılan böyük dildir; Lehce-i Osmani, Lehce-i Çağatayi… və s. bu dilin şöbələrindən, ləhcələrindən ibarətdir. Bu ləhcələrin araşdırılması ilə “dilimizin şöbələrinin aydınlaşması” aydın olar və fərqliliklər aydın olduğu kimi ortaq nöqtələri də ortaya çıxar. Qısaca deyə bilərik ki, Əhməd Vəfiq Paşa dil vasitəsilə çox geniş türk birliyini görmüş və göstərmişdir.

Vəfiq Paşa “Osmanlı ləhcəsi”ndə ilk dəfə ərəb və fars mənşəli olmayan türk sözlərini, ərəb və fars mənşəli olanlardan ayıraraq ayrı tərtib etmişdir və bu surətlə hüdudsuz Osmanlı dil dənizində qərq olmuş qiymətli türkcə sözlərin çoxluğunu və əhəmiyyətini göstərmişdir. Türk dilinin ərəbcə və farscaya qismən məğlub olan Osmanlı ləhcəsindən başqa ləhcələri olduğunu meydana çıxararaq, həqiqi elm adamlarını onların araşdırılmasına təşviq etmişdir.

Əhməd Vəfiq Paşanın bütün əsərləri, onun dil sahəsində çox ağıllı bir türkçü olduğunu göstərir. Məsələn, Fenelonun¹¹ “Telemak”ını¹², Veysi və Nərgizi ləhcəsiylə tərcümə etmiş Yusif Kamil Paşaya etiraz olaraq çox sadə bir türkcə ilə tərcümə etdiyi kimi, Molyerin¹³ bəzi əsərlərini o zamanın Osmanlı həyatına uyğunlaşdıraraq, İstanbulda danışılan türkcə ilə türk səhnəsinə təqdim etmişdir.

Əhməd Vəfiq Paşanın türkçülüyü dildən tarix sahəsinə də istiqamətlənmişdi: Paşa hələ Əfəndi ikən, Əbulqazi Bahadır Xanın “Evşal-i Şecere-i Türki”¹⁴ adlı məşhur əsərini Çağatay ləhcəsindən Osmanlı ləhcəsinə köçürmüşdür. Bu əsər Şinasinin “Təsviri Əfkar”ında ixtisarla nəşr olunub, sonra bir risalə halında ayrıca çap edilmişdir.¹⁵ “Şecere-i Türki”nin “Təsviri Əfkar”dan ayrı nəşr olunması da, Şinasi Əfəndinin türkçülüyə münasibətini göstərən əlamətlərdən hesab oluna bilər.