Kitobni o'qish: «Катта хонадон 2»

ОДДИЙ ҲАЁТНИНГ КЎРКАМ ИФОДАСИ

Кўпчилик ўқирманларда бадиий асарга ердан баландроқ турадиган, бир қадар хаёлий, тили сайқалланган, бироз сирли, кундалик ташвишлардан муҳимроқ ғайриоддий воқеа-ҳодиса ва одамлар тасвирланадиган яратиқ сифатида қараш шаклланган. Асарларда тасвирланган образларнинг бошқачароқ бўлишига, ёмони – ёвуз иблис, яхшиси – фариштадай бенуқсон, эл қатори одам эмас, балки айнан, адабий қаҳрамонлар тарзида қабул қилинишига кўникилган. Натижада, асло туганмас маиший ташвишлар оғушида умр кечирадиган оддий инсон ҳаётининг бадиий тасвирига унчалик эътибор қилмасликка одатланилган. Истеъдодли ёзувчи Муҳаммад Саломнинг “Катта хонадон” романи ўзбек адабиётида оёғи ердан узилмаган оддий одамнинг маиший турмуши тасвири орқали ўқувчилар туйғусини забт этиб, уларни тўлқинлантириш ва бадиият юксаклигига кўтарилиш мумкинлигининг илк намуналаридан бўлди. Тўғри, бадиий асарда оддий одамлар ҳаётини тасвирлаш адабиётимиз учун тамомила янгилик эмас. Бундай асарлар анчагина. Аммо тилга олинган романнинг ютуғи оддий одамларнинг жўнгина тирикчилик тарзидаги икир-чикирларни бўяб-бежамай, борича тасвирлаш орқали уларнинг руҳий оламига чуқур кирилганида кўзга ташланади.

“Катта хонадон…” романида кекса ота-она, ўн бир фарзанд, шунга яраша келинлару куёвлар ҳамда бир дунё неваралардан иборат катта ўзбек хонадонининг тугаши мумкин бўлмаган муаммолари қуршовидаги одамлар руҳий дунёси акс этган. 2019 йилги Нобел мукофоти эгаси, поляк адибаси Олга Токарчук айтмоқчи: “Муаммо бор жойда адабиёт гуллаб-яшнайди”¹. Бу асарда кўламли ижтимоий тўнтаришлар, турлича ҳаётий принципларнинг ошкора тўқнашувлари орқали юзага келган конфликт йўқ. Унда кўпчилик ўзбек ўтбошисига хос бўлган сиртдан бир маромда кўринадиган, ичига киргандагина қанчалик долғали ва пўртанали экани билинадиган зерикарли ва серташвиш тирикчилик тарзи майда тафсилотларигача акс эттирилган. Бундай тасвир ўқирманга хонадон ичидаги асл манзарани яқиндан кўриб, четдан қараганда уйғонадиган юзаки таассурот билан солиштириш имконини беради. Шу аснода ўтбоши аъзоларининг ҳар бирига хос бетакрор инсоний қирралар яққол намоён этилади. Айни шу жиҳат асарнинг жозибасини таъминлаган. Зотан, ҳар бир ўзбек оиласида сиртдан кўрингани билан асл ҳолати орасида кескин фарқ бор ва ана шу фарқ ўтбошининг асл маънавий қиёфасини кўрсатади.

Ўзбек оиласида ўзгалар кўзига тўкис ва нуқсонсиз кўриниш ҳамда ички муаммоларга бошқаларнинг эътиборини тортмасликка интилиб яшалади. Шу сабаб айтар сўзи, кияр кийимидан тортиб, оила қуришдай муҳим ҳаётий масалаларда ҳам атрофдагилар билан ҳисоблашишга уринилади. “Одамлар нима деркин?” – деган савол залвори миллатни ўз этник қиёфасини йўқотиб қўйишдан сақлаб келаётгани жонли образлар тақдири мисолида ишонарли кўрсатиб берилган.

Асарда ёзувчи мураккаб инсоний тақдирлар, одам руҳиятидаги чексиз товланишлар, ҳиссиётларнинг адоқсиз жилвалари ва тинимсиз ҳаракатдаги тимсолларни кўрсатиш орқали тасвир кўламининг кенглигига эришилган. Шу жиҳатдан битикни замонавий ўзбек насрида кўрилмаган бадиий эксперимент дейиш мумкин. Ундаги барча тимсоллар – бирорта фавқулодда фазилатга эга бўлмаган оддий одамлар. Бу одамларга хос жиҳатлар фақат маиший планда акс эттирилганига қарамай, тасвир пухталиги асарнинг бадиий савиясини юксаклигини таъминлаган. Бу роман кўркам адабиётнинг ҳамиша алоҳида ҳодисалар ва юксак туйғулар тасвирланадиган, ҳаётни бир қадар идеаллаштириб кўрсатадиган санъат эканига кўниккан ўқирманларда шаклланган азалий тасаввурларни ўзгартириб юборади. Ниҳоятда оддий, майда икир-чикир воқеаларнинг маҳорат билан амалга оширилган тасвири ҳамда ундан келиб чиқадиган салмоқли бадиий маъно битикка жозиба бағишлаган. Ёзувчи ҳар қандай шахсга хос жиҳатлар унинг ўзга одамлар билан одатий кундалик муносабатларида ёрқин намоён бўлишини тўғри ҳисобга олади.

Одам табиатига хос асл қирралар кутилмаган экстремал ҳолатлардан кўра оддий ва одатий вазиятларда тўлиқроқ кўринади. Фавқулодда ҳолатларга тушган одамнинг тутумлари ҳам кутилмаган бўлади. Кўпинча бу тутум шу одамнинг асл табиатига бутунлай ёт бўлиши ҳам мумкин. Одатий кундалик юмушлар фонида ҳар бир кишининг асл табиатига хос қирралар секинлик билан бўлсада, тўла юз кўрсатади. “Катта хонадон…” асари айни шу жараённи акс эттиргани билан қимматлидир. Фавқулодда вазиятга тушган одам нисбатан осон қаҳрамонлик кўрсатади. Чинакам қаҳрамонлик ҳар кунги зерикарли ва серташвиш умрни муносиб кечира билишда намоён бўлади.

Романдаги Ҳилола кўпчилик қатори экани, ўзгаларга қуловузлик (йўлбошчилик) қилиш тугул ўз йўлини зўрға топиб юриши, ҳатто, ўз севгиси йўлида ҳам курашолмаганига қарамай, бутун роман йўналишини белгилайди. Одатда, бадиий асарга қаҳрамон бўлган шахслар ўқиш, иш, турмуш ва ижтимоий ҳаётда фаол кишилар тарзида тасвирланиб келинган. Бу романдаги Ҳилола худди шу хусусиятларга эга бўлмагани ҳолда яшаш учун тинимсиз курашгани туфайли қаҳрамондир. Яъни у асарда адабий қаҳрамон эмас, балки тирик бир одамнинг образи сифатида тасвирланган.

Жуда ақлли, истеъдодли, покиза ва ҳалол, ўктам, қайсар, яқинларига гапини ўтказа оладиган кенжа қиз Ҳилоланинг турмушга чиқишдай муҳим ҳаётий масалага жуда лоқайд ва тушунарсиз ёндашгани, англовсиз ўжарлик ва аччиқ-зарда билан ўз тақдирини залолат томон буриб юборгани романда жуда табиий кўрсатилади. Ҳилоланинг ундан ҳеч нарсани аямайдиган, оғзидан чиққанини қилишга уринадиган, унинг бахти учун ҳамма нарсага тайёр ота ва акаларидан ийманиб, ёқтирган йигитига майли борлигини билдирмай, бахтини бой бериши тасвири ишонарли. Ўзбек қизи минглаб йиллар мобайнида момоларидан ўтиб келаётган уятчанлик ҳиссини йигирма биринчи юзйилликда ҳам йўқотмагани таъсирли кўрсатилган. Содда ва ишонувчан бўлсада, ўн бир боланинг биттаси сифатида қаттиқчилик ичида улғайган Ҳилола ҳавойи туйғулардан йироқ. Ўтбошидаги муҳит уни ҳамиша меъёрга, ҳаддини билишга одатлантирган. Қиз, ҳатто, севгидай ҳад билмас туйғуда ҳам чегарадан чиқмасликни истайди: “Йў-ўқ, бировга сиғинадиган, эркимни бой бердиган муҳаббат, ўтида куйдирадиган лайлиёна севги менга керак эмас. Отажонимни ташлаб кетиш даражасига етадиган туйғулар мендан нарироқ ўтаверсин. Унақасидан қўрқаман, жуда қўрқаман”, – дейди қиз. Кўринадики, қиз чегарасиз меҳрнинг ҳосиласи бўлмиш севгини отага бўлган муҳаббатдан устун қўйишни истамайди. Ҳолбуки, у қиз бола сифатида барибир бир куни отасини ташлаб кетишга маҳкумлигини жуда яхши билади.

Соғлом мантиқдан кўра кўнгил ройишига кўра иш тутадиган Ҳилоланинг шу ўриндаги тўхтами ва бу аснодаги руҳияти тасвирида муаллиф ўз имконияти даражасидан ўза билган дейиш мумкин. Ўқирман Ҳилоланинг йўли ойдин, ҳаёти чиройли, тақдири бекам бўлишига ишонади ва тасвирнинг шу йўналишдан боришини кутади. Зотан, унга кўнгил қўйган йигит – Ҳилолани севибгина қолмай, уни тушунади, аяйди, қадрига етади. Қиз ҳам ақлли, сулув, истеъдодли, тиниб-тинчимас, саранжом-саришта, бир сўз билан айтганда, эпли аёлдаги барча фазилатларга эга. Шу сабабли ўқирман асарда Ҳилола ҳаётининг бахтли якун топишини кутади. Аммо инсон – тақдирнинг тадбирлари олдида ғоят ожиз ва ихтиёрсиз. Айни вақтда шу ожиз ва ихтиёрсизлик инсонни тоблаб, унга куч-қудрат бахш этадиган восита ҳам. Муаллиф Ҳилола ҳаётидаги чигалликларнинг сабабини ўқирманда иштибоҳ қолмайдиган йўсинда маҳорат билан тасвирлагани сабаб у персонажнинг айнан шундай йўл тутишига ишонади.

Ёзувчининг тасвир маҳорати Ҳилоланинг икир-чикир турмуш ташвишларини бартараф этолмай, шахсий ҳаётида ёруғ кунлар бўлишига ишонмай, ўз жонига қасд қилишга урингани тасвирида ҳам яққол намоён бўлади. Ёзувчи ўзини сувга чўктирмоқчи бўлган Ҳилола ҳолатини: “Ҳилола шошганча, қулай йўл изламай чопа кетди. Бир неча бор мункиб йиқилиб, яна ҳовлиқиб турганча илгарилаб, канал яқинига асфалти кўпчиган, ўйдим-чуқур энсиз йўл қаршисига чиқди. Оёқ панжалари, тизза ҳамда сонлари ачишиб, унга азоб берарди. Шу қисқа масофани хаёлида бирор соат орасида босиб ўтгандай бўлди. Тепага қаради. Ажаб, ой ўрнидан силжимабди – Ғарб томонга оғганча, унга масхараомуз иршайиб турибди. Худди қизнинг ўлимини томоша қилиш учун атайлаб… тек қотган” тарзида тасвирлайди. Бу тасвир ҳаётий эканидан ташқари, экстремал ҳолатга тушган одам руҳиятига хос жиҳатларни ғоят ингичка кўрсата билиши жиҳатидан ҳам диққатга лойиқ.

Ёзувчи асардаги ҳар бир образни холис тасвирлайди, уларга ўз муносабатини мутлақо сездирмайди, персонажларни ўзининг бадиий ниятига мос йўлга солмайди. Шу боис романдаги образлар тасвири жонли, суюмли ва ишонарли чиққан. Бу ҳол сабаб ўқирман кўзчил меҳнаткаш, тадбирли, аммо манфаатпараст ва зиқна Заҳриддиннинг тутумларидан унчалик ғашланмайди, унинг ўзидан-да хасис аёли Парвардадан нафратланмайди. Бу эру хотиннинг айрим хатти-ҳаракатларини қораласа-да, уларни ёмон кўриб қолмайди. Чунки тасвир жуда ҳаётий ва ишонарли эканидан ҳар бир ўқирман бу персонажлар тушган вазиятда ўзим ҳам бошқача йўл тутмас эдим, деган ўйга келади. Асарда Заҳриддиннинг ўз полизидаги қовунларни отасидан қизғаниши; ўтини бўла туриб, совқатаётган ука-сингилларига бермаслиги, айни чоғда жигарларини айрича меҳр билан ва астойдил яхши кўриши табиий тасвирланган. Бу тасвирлар ўқирманни тимсолнинг ўта мураккаб ва чигал ички оламига олиб кириб, руҳий дунёсига яқинлаштириб, одам табиати тўғрисидаги тасаввурини теранлаштиради.

Романда одамларнинг ижтимоий ҳаётга муносабати ўта реал тасвирланган. Унда ўзбекларнинг улкан ижтимоий марраларга интилишдан кўра, ўзининг туганмас маиший муаммоларини ҳал этишга мойил улус экани ишонарли кўрсатилган. Маиший турмуши доирасида фикрлагани учун ҳам ўзбек жамиятдан марҳамат кутиб ўтирмай, яхшироқ яшаш йўлини ўзи топишга интиладиган урунчоқ миллатлиги образлар мисолида жонли акс эттирилган. Айни вақтда романда ҳеч бир одам ўзи яшаётган жамиятдан четда туролмаслиги ҳам маҳорат билан кўрсатилган. Нуриддиннинг ҳаётидаги қийинчиликлар ифодасида жамиятдаги зиёли қатламга муносабат, уларнинг моддий ҳаёти ва маънавий рутбаси қандайлиги акс этади. Ҳилоланинг репетиторлик қилиши, бировларни пора билан ўқишга киритишдай нопок ишларга аралашиши тасвирида турмуш кечиришнинг оғирлиги, жамият ва инсон ҳаётидаги тойинишлар ифода этилади. Заҳриддининг тадбиркорлиги, бойиши ва мартабаси ошгани тасвирлари ижтимоий ҳаётда ижобий ўзгаришлар шабадаси эса бошлаганини билдиради.

Романда Ҳилоладай тўғрисўз, ҳалол қизнинг маънавий қарашларидаги ўзгаришлар, ақидасидан оғишган ҳолатлар тасвири ташқи драматизм ва шиддатли тўқнашувларсиз кўрсатилади. Деярли барча асарларда бундай ҳолат кескин олишувлар, руҳий изтироблар, мажбурлашу зўрловлар асносида тасвирлаб келинган. Бу ҳол китобхон онгида инсон ақидаси фақат шу йўсинда ўзгариши мумкин, деган қарашни шакллантирган. Аммо ушбу романда Ҳилоланинг ўқишга киритиш борасидаги фирибга аралашгани тасвири, уни шу ишга ундаган сабаблар билан танишиш кўпчилик ўқирманни бу тимсолда ўзини таниб, қачондир, қаердадир қилган шу сингари гуноҳларини ёдга туширишга мажбур қилади. Чиндан ҳам ҳар бир одам деярли ҳар куни тинимсиз маънавий эврилишлар оғушида яшайди. Одам мунтазам равишда маънавий тўхтамларини ўзгартириб боради, айримларидан воз кечади, янгиларини қабул қилади. Фақат бу ҳол фавқулодда оқибатларга олиб келмагани боис унга жиддий эътибор берилмайди. “Катта хонадон…” аъзоларининг тақдири тасвири инсон туғилганидан то ўлимига қадар тинимсиз маънавий-эътиқодий ўзгаришлар қуршовида бўлишга маҳкум эканини кўрсатадиган асардир.

Романдаги образларнинг барчаси адоқсиз рўзғорий ташвишлар қуршовидаги кишилар сифатида тасвирланган. Айни вақтда шу тимсолларнинг ҳар бири оила ҳаётидан ташқарида буткул бошқача қиёфада кўриниб, атрофидагиларда ўзгача тасаввур уйғотади. Ёзувчи бу ҳолатни образларнинг икки қиёфалилиги билан эмас, балки одамнинг табиати ва руҳий дунёси мардлик, эҳтирос, қўрқув, манфаат, юксаклик, тубанлик, севги, нафрат, ҳурмат, оқибат, қасос, олижаноблик каби бир-бирини ҳам инкор, ҳам тақозо этадиган саноқсиз руҳий унсурлардан ташкил топган яхлит маънавий бутунлик экани билан изоҳлайди. Асардаги бирор тимсол бошдан-оёқ оқ ёхуд қора рангда кўрсатилмаган. Ҳатто, ишнинг кўзини биладиган, мулоҳазали, диёнатли, бировга ёмонлик қилмайдиган, катта ҳаётий тажриба ва улкан инсоний меҳрга эга одам сифатида тасвирланган Нуриддин ҳам инсоний қусурлардан холи эмас. Чунончи, унинг онаси ўлгандаги ҳолати тасвирида шахсиятидаги ожизликлар жуда ишонарли кўрсатилган: “Нуриддин уларни йиғламасликка ундарди-ю ўзи ҳам бетиним, сассиз кўзёш оқизарди. Охири у чидолмай, ташқарига йўналди. У ўзини батамом йўқотиб, гангиб қолган эдики, бу ёғига нима қилишни, кимга нима дейишни билмас, супада у ёқдан бу ёққа сарсари тентирарди. Дод солиб йиғлашни бутун вужуди талаб қилаётганга ўхшарди”. Бу тасвирда каттагина ёшдаги ўқимишли, илоҳий илмдан ҳам хабардор ўғилнинг онасидан айрилгандаги ҳолати ҳаққоний акс эттирилган.

Яхши одамдаги ёмонлик, ёмон одамдаги эзгулик сифатлари бўлиши табиийлигини ишонарли акс эттира олган ёзувчи тимсолларни ўзаро диаметрал қарама-қарши қутбларда кўрсатмайди. Ҳар бир тимсол қиёфасини яхшилигу ёмонликнинг уйғунлигида чизишга уринади. Шунинг учун ҳам асарда ўтбошидагиларнинг ёппа меҳрини қозонган Нуриддин билан ўзим бўлай дегани боис яқинлари хушламайдиган Заҳриддиннинг табиати бир-бирига қарама-қарши қўйилмайди, балки қайси ўринда миназидаги қайси жиҳат етакчилик қилганига кўра ўзаро фарқланиши акс этади. Бу ҳолат Ҳилола Қозоғистонда сал бўлмаса номусидан айрилиб қолиши мумкин бўлганини акаси Заҳриддинга айтиб, агар шундай бўлганда нима қилардингиз, деб сўраганида ака берган жавобда, айниқса, яққол намоён бўлади:

– Унда ўлардинг, Ҳилола! – деди. – Ўзим ўлдирардим.

– Йўғ-е, нима мен ўзим мустақил одам эмасманми?

– Ҳам мустақилсан, ҳам мустақил эмассан. Томирларинг бизни томирлар билан туташ: хоҳ яхши, хоҳ ёмон, биронтасини ажратиб олиб ташлаб бўлмайди. Битта томир заҳарланса, бутун танага заҳар ёйилади – ҳаммамизни хароб қилади. Буни забтим кўтармайди. Шуни ҳеч унутма!

Айни шу тасвирда ўзбек йигитининг табиати ёрқин кўринади. Оға учун сингилнинг номуси унинг жонидан азизроқ саналади. Шундай туйғуларга эга шахсиятни, қандай камчиликлари бўлишига қарамай, фақат қоралаб бўлмайди.

“Катта хонадон” романида ўтбошидаги кўпчилик келишмовчиликлар сабабчиси уқувсиз, бесаришта, беўхшов, фариштасиз Карамгул образига бошқаларга нисбатан кўпроқ ўрин ажратилган. Зеро, ҳаётнинг аччиқ ҳақиқати шундаки, баъзан эпсиз бир одам ўз ношудлиги билан кўпларнинг тақдирини остин-устун қилиб юбориши мумкин. Карамгул образида айни шу ҳолат акс этган. Айнан шу ҳардамхаёл Карамгулнинг бир оғиз сўзи Ҳилоланинг тақдирини фожиага айлантиради. Агар Карамгул аралашмаганда Ҳилола гиёҳванд Боситга эмас, севган йигити Дониёрга турмушга чиққан, демакки, ҳаёти тамомила бошқа издан кетган бўлиши мумкин эди. Шунингдек, асарда оила бошлиғи Одил бобонинг бесаришта ва уқувсиз шу келинни ҳамиша ёқлаб, кампири ва деярли барча болаларига қарши боришининг мантиқий асоси ҳам кўрсатилган. Юзаки қараганда, уқувсиз ва ношуд Карамгулнинг нозиктаъб, тўғрисўз, кескир, унча-мунча одамни мирламайдиган Одил бобога суюмли экани мутлақо тушунарсиз. Аммо ўзбек ўтбошисида қайнота ҳамиша келинга паноҳ экани ҳамда, агар номус аралашмаса, оила бутунлиги ва невараларнинг етим бўлмаслиги ота учун ҳамма нарсадан устун экани ҳисобга олинса, бобонинг бундай тутуми сабаби ойдинлашади. Одил бобо келинининг қачондир инсофга келиб, ўзгаришига ишонади ва роман адоғида оқсоқолнинг ҳақлиги аён бўлади.

Асарда Карамгул табиатидаги эврилишларга катталардан кўра ўз қизи Шамсия кўпроқ таъсир кўрсатгани ўқирманни ишонтирадиган йўсинда тасвирланган. Қизалоқ Шамсия тимсоли романдаги энг татимли ва беғубор образдир. Унинг дунёга келиши ва гўдаклиги билан боғлиқ воқеалар тасвирида бу қизнинг аслан бошқача тақдир эгаси бўлишига ишора бор. Демак, буви Шамсия невара Шамсияга фақат исмини эмас, балки ўзидаги бирлаштирувчилик ва бошқарувчилик қобилиятини ҳам мерос қолдиради. Она Шамсиядан кейин Ҳилола, ундан сўнг невара Шамсиядаги уринчоқлик, уддалилик, топқирлик, бирлаштириш уқуви сингари сифатлар ўзбек маънавияти тимсоли бўлмиш катта хонадоннинг келажакда ҳам тарқалиб кетмаслигига бўлган ишончнинг бадиий моделидир. Қизалоқ илк тарбияни онаси Карамгулдан эмас, бувисидан олгани боис ўтбошидагилар кўришни истаган барча эзгу фазилатларга эга бўлиб ўсади. Айни ёндашув Карамгулдай онадан шундай етук қизнинг пайдо бўлиши сабабини ҳам изоҳлайди. Шамсиядаги гўзал фазилатлар Одил бобонинг келинини қўрғашининг бошқа ички қирралари ҳам борлигини кўрсатади.

Кўпинча, ижодкорлар бадиий тўқима ёрдамида турли кўринишдаги ҳаёт ҳодисаларидан яхлит санъат асари яратадилар. Лекин “Катта хонадон…” асарида тўқима сезилмайди. Ўқирман роман билан танишиш асносида унинг бадиий яратиқлигини унутиб, ўз жигарларининг ҳаёт китобини ўқиётгандай ҳолатга тушади. Чунки асарда ҳар бир тимсолнинг у ёки бу ишига сабаб бўлган омилларнинг илдизлари ҳамда булар таъсирида образларда юзага келган туйғуларнинг пайдо бўлиш жараёни ғоят ҳаётий кўрсатилган.

“Катта хонадон…”даги бирор персонаж боши ва охири бор воқеалар бағрида кўрсатилиб, сабаб ва оқибат доирасида изчил ҳаракат қилмайди. Асарда ҳар бир образ майда ташвишларнинг адоқсиз занжири оғушида акс эттирилади. Бундай тасвир ўқирманга одам тириклигининг асоси худди шулар каби кўзга ташланмайдиган майда ҳодисалардан иборатлигини англатади. Асарда катта хонадоннинг ярим асрдан ортиқроқ ҳаёти ҳаққоний кўрсатилган. Аммо бунда хронология, даврлар алмашинуви эмас, балки тақдирлардаги эврилишлар тасвири етакчилик қилган. Тўғри, даврнинг одам тақдирига таъсири ушбу битикда ҳам акс этган. Аммо ҳар бир шахснинг қисмати тизим ва тузумга мутлоқ боғлиқ қилиб кўрсатилмагани романга ўзгача жозиба бахш этган. Муаллиф бадиий тасвирда ижтимоий ҳаётдан одам сари эмас, балки конкрет одамдан ижтимоий ҳаёт томон боргани учун ҳам ифода табиийлигига эришган. Бундай ёндашув одам ва унинг ички олами, чегара билмас туйғулари ижтимоий муаммолар панасида қолиб кетмаслигини таъминлаган. Чиндан ҳам қандай бўлишидан қатъи назар ҳеч қандай ижтимоий тузум ва тизим барчани баравар бахтли қилолмагани янглиғ оммавий тарзда бахтсиз ҳам қилолмайди.

Муаллиф асардаги тимсоллар тасвирида алоҳида лавҳа ва тафсиллардан моҳирона фойдаланган. Бу лавҳа ва тафсиллар ҳар бир образнинг қандай маънавий тўқималардан таркиб топганини кўрсатиши билан қимматлидир. Ёзувчи асарнинг бирор ўрнида тахмин ё таваккалга йўл қўймайди, ҳар бир персонаж фақат ўз табиатидан келиб чиққан ҳолда қарор қабул қилади. Катта хонадонга Карамгулнинг келин бўлиб тушиши ва Ҳилоланинг гиёҳвандга турмушга чиқиши каби мутлақо кутилмаган тасвирларда ҳам атайинлик, ясамалик йўқ. Асарда ҳар бир тимсол жорий вазиятнинг ўз табиатидаги аксига, жилвасига қараб иш тутиши ишонарли акс этган. Шу боис ҳар бир персонажнинг ўхшаш вазиятларда ноўхшаш йўллардан юриши кўрсатилади.

Муҳаммад Салом романда инсоннинг тинимсиз ўзгариб турадиган табиатини жуда ишонарли очиб берган. Ёзувчи одамнинг то бевосита ўз ҳаётига тегиб кетмагунича жамиятдаги ижтимоий-сиёсий ўзгаришларга астойдил қизиқмаслигини ҳаққоний кўрсатади. Чиндан ҳам одам ўзига дахлдор бўлмагунча фаоллашмайди. Айнан фаол бўлмаган одам ўзига муносиб ижтимоий вазиятни ярата олмагани учун деярли ҳамиша жамиятдаги тартиблар қурбони бўлади. “Катта хонадон…” романи ва ундаги тимсоллар ўқирманда инсон нафақат атрофидагилар, балки ўзига-да турли ракурслардан қарай билиши керак деган фикрни уйғотади. Бу ҳол одам деб аталмиш яратиқнинг руҳий-ҳиссий олами нақадар серқирра ва омонатлигини, уни ўзгармас турғун сабаб-оқибат тизими нуқтаи назаридан изоҳлаш ўта мушкул эканини англатиши билан ҳам аҳамиятлидир.

Оддий одамларнинг жўнгина турмуш йўсини тўғрисидаги асарнинг кўп ўринларида ёзувчининг тасвир маҳорати яққол кўринади. Чунончи, табиатнинг гўзал манзараси: “Ана, осмон наъра тортди, замину само ларзага келди. Ўтакаси ёрилган булутлар дув-дув ёш тўкдилар, зир титраган ернинг ҳам лабларига учуқлар тошди…” тарзида санъаткорлик билан чизилади. Ўз ҳолича ҳам жуда дилбар бу тасвир шунчаки табиатдаги ўзгаришлар кўриниши эмас, балки қаҳрамон руҳиятидаги товланишларнинг воситали ифодасидир. Муаллиф ҳамиша табиат ва нарса-ҳодисалар тасвирига қўшимча маъно юклаб, уларни персонажлар руҳиятидаги жилваларни бўрттириб кўрсатиш қуролига айлантиришга уринади. Жумладан, “Автобус ҳамон шошиб олға интилар, гўё ичидаги одамларнинг ташвишу ўйларини ҳам ортмоқлаб олгандай зўриқиб, зирилларди” тасвири автобуснинг ҳолатидан кўра кўпроқ узоқ Бухоронинг бир қишлоғида қаттиқ оғриб қолган онаси дийдорига шошилаётган фарзанд руҳиятини билдиради.

Романда ҳар бир тимсолнинг руҳий ҳолати ва фақат унгагина хос қандайдир ички оҳанг билиниб туради. Образларнинг визуал ва аудиал ўзига хосликка эгалиги асарнинг ўқишлилигини таъминлаган. Муаллиф персонажларнинг ҳар бир ҳолат, ҳаракат ёки юз ифодасини бутун тафсилоти, энг майда икир-чикиригача тасвирлайди. Маълумки, бир вақтнинг ўзида битта нарса ҳақида бир неча хил хаёлга бориш – деярли барча одамга хос универсал хусусият. Лекин бу ҳолатни адабиётга олиб кириб, ундан бадиий маъно чиқара билиш ҳамманинг ҳам қўлидан келадиган иш эмас. Бу усулдан ўринли фойдалангани учун ҳам Муҳаммад Салом асарида ҳар бир образни ўз табиий ҳолатида кўрсатишга эришган.

Романнинг сюжети қаҳрамонларнинг тутуми ва табиатига уйғун ҳолда ривожланади. Асардаги тимсоллар қандайдир воқеалар асносида ўзини танитмайди, балки ўқирман бирор воқеага улар билан бирга гувоҳ бўлади, худди ҳаётнинг ўзидаги каби унинг гирдобига тушади. Муаллиф воқеалар жараёни тасвирида ҳеч нарсани кўздан қочирмайди: ҳар бир қаҳрамоннинг гапириш оҳанги, хатти-ҳаракати, бошини қашиш, сочини силашу пиёлани қўлида айлантириши, кўнглидан ўтказган ўйлари каби майда-чуйдаларгача батафсил ва бетакрор чизади. Бу ҳол ўқирманга образларни яқинроқдан туйиш, уларнинг руҳий ҳолатини тўла илғаш имконини беради.

Ёзувчи асарда ўқирманни қизиқтирадиган воқеалар шиддатидан кўра тимсолларнинг туйғулари товланишлари хилма-хиллигини кўрсатишга кўпроқ эътибор қаратади. Битикда воқеалар баёни эмас, одам руҳияти тасвири, унинг дардлари, изтиробу умидлари ифодаси устуворлик қилади. Зеро, роман жанри учун шахс руҳияти пучмоқларидаги турфа ҳолатларни бадиий тадқиқ этиш хосдир. Шу сабабли асосини қизиқарли воқеалар эмас, уларнинг таъсирида персонажлар руҳиятида пайдо бўладиган оний туйғу, лаҳзалик ҳолат, муваққат кечинмалар ташкил этган “Катта хонадон: изтироб ва севинчлар” асари бугунги ўзбек романчилигида ўзига хос воқеа саналадиган асардир.

Қозоқбой ЙЎЛДОШ,

2019 йил 28 октябр.