Kitobni o'qish: «Qış gecəsi»

Salam Qədirzadə

QIŞ GECƏSİ

r o m a n

Bioqrafiya

Salam Dadaş oğlu Qədirzadə 1923-cü ilin aprel ayının 10-da Bakı şəhərində anadan olub.

Hələ uşaq illərindən ədəbiyyata böyük həvəsi olan S.Qədirzadə şeir və hekayələr yazır, ədəbi dərnəklərdə iştirak edir, məktəbdən sonra məhz bu sahədə təhsil almağı planlaşdırırdı. Lakin Böyük Vətən müharibəsi həmin arzuları düz 5 il təxirə saldı.

1941-ci ildə orta məktəbi bitirən kimi 18 yaşlı Salam könüllü şəkildə cəbhəyə yola düşür. 1941-1945-ci illərdə o, Şimali Qafqaz, Kuban, Qərbi Ukrayna, Polşa, Bessarabiya, Rumıniya, Çexoslovakiya, eləcə də Almaniyanın faşistlərdən azad edilməsində sıravi döyüşçü kimi iştirak edir, cəbhələrdə göstərdiyi şücaətə görə III dərəcəli Şöhrət ordeni, İgidliyə görə və daha yeddi medalla təltif olunmuş, Baş Ali Komandanlıq tərəfindən fərqləndirilmişdir.

1946-cı ildə ordu sıralarından tərxis olunduqdan sonra Salam Qədirzadə Sumqayıt şəhərində 18 saylı fabrik-zavod təhsili məktəbində müdir müavini vəzifəsinə təyin edilir. 1948-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin qiyabi şöbəsinə daxil olur və eyni zamanda Mərkəzi radionun yerli verilişləri üzrə məsul redaktoru vəzifəsində çalışmağa başlayır.

1949-cu ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının zəmanəti ilə Salam Qədirzadə Moskvadakı M. Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutuna təhsil almağa göndərilir.

Onun hələ tələbə ikən diplom işi olaraq yazdığı “Gənclik” povestini Rusiyanın məşhur “Detgiz” nəşriyyatı ayrıca kitab şəklində nəşr edir.

Moskvada oxuyarkən Salam ailə qurur və 1952-ci ildə təhsilini başa vurduqdan sonra həyat yoldaşı ilə birgə Vətənə qayıdır. Burada gənc yazıçı 8 il Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı-nın orqanı olan “Azərbaycan” jurnalının məsul katibi vəzifə-sində işləyir.

1960-cı ildə S. Qədirzadə “Kirpi” satirik jurnalının məsul katibi təyin olunur və 1966 ilədək həmin vəzifədə çalışır.

1975-1976 illərdə Salam Qədirzadə Yazıçılar İttifaqının Dramaturgiya üzrə məsləhətçisi kimi çalışır. 1976-cı ildə isə “Kirpi” satirik jurnalının baş redaktoru təyin olunur və 1980-cı ilədək həmin vəzifəni icra edir.

Bir qədər sonra həmin dövrdə Azərbaycan KP MK-nin birinci katibi Heydər Əliyevin iştirakı ilə keçirilən Azərbaycan yazıçılarının qurultayında Yazıçılar İttifaqının İdarə heyətinə üzv seçilir.

Salam Qədirzadə 35-dək kitab müəllifidir. Onun “Qış gecəsi”, “46 Bənövşə”, “Kəndimizdə bir gözəl var”, “Sevdasız aylar” kimi romanları gənclərin masaüstü kitabına çevrilmiş-dir. Oxucular tərəfindən səbirsizliklə gözlənilən əsərləri hər zaman ən yüksək tirajlarla nəşr olunurdu.

Salam Qədirzadə dramaturq kimi də tamaşaçıların rəğbətini qazanmış, onun pyesləri təkcə Azərbaycanda deyil, Ukrayna, Moldova və digər ölkələrdə səhnəyə qoyulmuşdur. “Hardasan, ay subaylıq”, “Həmişəxanım”, “Gurultulu məhəb-bət”, “Şirinbala bal yığır” kimi komediyaları isə elə indi də gündəmdədir.

Salam Qədirzadə güclü satira və yumor ustasıdır. Onun satirik əsərləri müasir Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir səhifə açdı, yeni məktəbin bünövrəsini qoydu.

Salam Qədirzadə yaradıcılıq baxımından çox dolgun, təqvimi hesabla isə qısa bir həyat yaşadı. O, 1987-ci ilin noyabrın 15-də 64 yaşında dünyasını dəyişdi. Son kitabını “Hər gün ömürdən gedir” adlandırdı. Bu kitabı görmək qismət olmadı ona.

Tarçalan oğlan

Mən bu hekayətimə Ceyranın gözlərindən başlaya-cağam. Haqqında danışacağım o qızın, ilk baxışda bir cüt ala, dağ çeşməsi kimi qaynar iri gözləri nəzəri cəlb etdiyi üçün yerimdə siz də olsaydınız belə edərdiniz; əvvəlcə, Ceyranın gözlərindən söhbət açardınız. Bəli, o qızın baş-başa vermiş nazik qaşları altında parlayan oynaq gözlərini görəndə mənim də ürəyim yerindən oynamışdı; qeyri-ixtiyari olaraq çevrilib, bir də onun sıx, uzun kirpiklərlə dövrəyə alınmış cazibədar gözlərinə baxmışdım. Baxmış-dım və valeh olmuşdum! Elə bil Lermontov Qafqaza gələrkən Ceyranın gözlərini görmüş, ondan ilham almış, “İki göz gördüm o yerlərdə, ilahi gözlər…” misrasını yana-yana ona yazmışdı.

O vaxt Ceyranın yaşı on səkkizdən artıq olmazdı. Boyu da yaşına münasib idi. Onun bahar nəfəsindən təzəcə açılmış qırmızı qönçə kimi zərif dodaqlarında həmişə xəfif bir təbəssüm gəzərdi. Sanki qız, nə isə fikirləşir, hansı əhvalatısa xatırlayıb gülümsəyirdi. Zəif qızartı çökmüş yanaqları elə bil heç günəş üzü görməmiş, daima kölgədə saxlanılmışdı. Xurmayı, gödək, qıvrım saçları müdam çiyinlərində oynar, qızın boynunu oxşardı. Ceyranın incə ağ əlləri, biçimli, dolğun biləkləri və yaraşıqlı qıçları vardı. Qızın nə geyimində, nə də görkəmində gözəllik xatirinə heç bir bəzəyi yox idi. Ceyran qəşəng qızdı.

Mən Ceyranın gözəlliyindən çox yazardım. Ancaq qorxuram; onu sevən oğlana cavanların rəqib çıxacağından ehtiyat edirəm. Onsuz da universitetin tələbələri arasında “Tarçalan oğlan” ləqəbilə tanınan o azərbaycanlı balası bu qızın haqqında az düşünmür. Əslində ona bu ləqəbi də Ceyranı sevdiyinə görə vermişlər.

Tarçalan oğlan Ceyranla üç il əvvəl, bir çərşənbə axşamı tanış olmuşdu.

Onda bahardı. Güllü-çiçəkli, təravətli bir bahardı!

İş belə gətirmişdi ki, sonra onlar iki dəfə, yalnız ikicə dəfə görüşmüşdülər: Ceyranın boş olduğu çərşənbə axşamları. Üçüncü görüşə isə cəmisi bir neçə saat qalmış Tarçalan oğlan hər şeyi, hətta dəlicəsinə vurulduğu Ceyranı da atıb Moskvaya getmişdi. O, heç də əvvəlcədən, bu fikirdə olmamışdı. Lakin Bakıda qala bilməyəcəkdi. O, mütləq getməli idi! Moskvaya olmasa, Leninqrada, ya başqa bir şəhərə gedəcəkdi!

Üçüncü çərşənbə axşamı Ceyranın görüş yerinə gəlib nə qədər gözlədiyini, nələr düşündüyünü, o hələ indiyə kimi bilmir. Ancaq qızın qaynar gözləri heç vaxt xəyalından da çəkilmirdi. Doğrudur, bir neçə ay sonra Moskvadan Tarçalan oğlanın Ceyrana yazdığı məktubların hamısı geri qayıtmışdı. Amma o, qızı unuda bilmirdi.

Ceyranın onda heç olmasa kiçik bir yadigarı – ya üstünə iki kəlmə söz yazılmış bir parça kağızı, ya əlinə belə almadan iylədiyi solğun bir çiçəyin yarpağı qalsaydı, Tarçalan oğlan onu əzizlər, hər baxanda təsəlli tapardı. Lakin, arada məhəbbət xatirinə hicrandan başqa heç bir şey qalmamışdı! İki döyünən odlu qəlbin arasında hicran körpü olmuşdu..

Axşamlar dərsdən sonra universitetin yataqxanasına toplaşan tələbələr çarpayılarda uzanıb gecə yarıyadək söhbət edərdilər; öz arzularından, məhəbbətlərindən danışardılar. Bəzən gənclər sevdiyi qızların şəkillərini çıxarıb bir-birinə göstərər, harada, necə tanış olduqlarını nağıl edərdilər. Belə söhbətlər zamanı Tarçalan oğlanın daxilən necə iztirablar keçirdiyini heç kəs, hətta yaxın yoldaşları da bilməzdilər. Axı necə də biləydilər?! O ki Ceyran haqqında heç kimə bir kəlmə də danışmamışdı! Nə danışaydı ki?! “Biz cəmisi iki dəfə çərşənbə axşamları görüşdük. O, dəniz qırağında yaşayırdı. Mən görüşdən sonra onu aparıb evlərinə ötürərdim. Ceyran tuflilərinin dabanını mərmər pillələrə vura-vura tələsik yuxarı çıxıb qaranlıqda gözdən itincəyədək küçədə dayanar, arxadan ona baxardım. Sonra ondan tez ayrıldığıma heyfsilənib özümü danlardım.

Bəli, bizim bütün macəramız bununla da qurtarmış oldu. Mən Moskvaya gəldim, o, Bakıda qaldı… Ceyranı görmək üçün gələn həftənin günlərini, saatlarını saydığım halda, üçüncü görüşə getmədim! ”

Tarçalan oğlan dostlarına bunlarımı danışaydı?! O vaxt hamı ona vəfasız, sədaqətsiz deyib məzəmmət etməzdimi? Buna onların haqqı vardı.

Lakin dostları Tarçalan oğlanı danlasalar da, ona vəfasız da desələr bu işdə o günahkar deyildi.

…Bu gün universitetin üçüncü kurs tələbələri arasında böyük şənlik vardı. İmtahandan gülər üzlə çıxan hər kəs öz fərəhini gizlədə bilmirdi. Gözlər gülür, ürəklər sevinirdi.

Tarçalan oğlanın yaşadığı otaqda xudmani bir süfrə açılmışdı.

Tələbəlik həyatında bu cür ziyafətlər az da keçirilsə, onlar uzun zaman unudulmur!

Stolun dövrəsində Tarçalan oğlanın dostları hərə öz sevdiyi qızla əyləşmişdi. Qədəhlər doldurulur, sağlıqlar deyilir, imtahan vaxtlarında çəkilən əziyyətli günlərin, keçirilən yuxusuz gecələrin əvəzi çıxırdı.

Tarçalan oğlan hamı ilə zarafatlaşır, sədəfli tarını sinəsinə basıb oynaq bir mahnı çalır və oxuyurdu. Yoldaşları mahnının sözlərini başa düşməsələr də, diqqətlə qulaq asırdılar.

Tarçalan oğlan oxuyur, onun məlahətli səsi simlərdən qopan musiqinin ahənginə qarışaraq axır… ürəklərə süzülürdü:

Gəlməyir məktubu, fərağındayam,

Görəsən dərdimi bilərmi Ceyran?

Onu düşünürəm hər gün, hər axşam,

Heç məni arzular, dilərmi Ceyran?

Min dəfə keçmişdim qızlar içindən,

Mən onu seçmişdim qızlar içindən.

Ağrıyar ürəyim, sızlar içindən,

Dərdimə bir çarə elərmi Ceyran?

Gözəl bir şeirdir nigarın səsi,

Çəkildi qulaqdan o yarın səsi.

İndi hey inildər bu tarın səsi,

Eşidib nəğməni gələrmi Ceyran?

Çəkibdir qəlbimi dara gözlərin,

Vurubdur sinəmə yara gözlərin.

Deyirəm, rəhm etsə ala gözlərin

Bir də mənə baxıb gülərmi, Ceyran?…

Zarafat, gülüş və musiqi səsləri yataqxananın açıq pəncərələrindən Moskvanın küçələrinə yayılırdı.

– Sakit olun, yoldaşlar! – deyə Tarçalan oğlan tarını kənara qoyub tamadadan söz almadan ayağa qalxdı.

İyirmi iki-iyirmi üç yaşlarında olan bu oğlanın əynindəki qara şevyot kostyum sanki enli kürəklərinə və dolğun bədəninə darısqal gəlirdi. Oğlan, ağ ipək köynəyinin yaxalığını pencəyi üstə qatlamışdı, sinəsi yarıyadək açıqdı. Hələ qırışıq düşməmiş geniş alnına tökülən şabalıdı qıvrım saçlarına elə bil heç daraq toxunmamışdı. Qəşəng sifətində parlayan iri qara gözləri çox düşüncəli görünürdü. O da başqa azərbaycanlı cavanlar kimi gödək, qara bığ qoymuşdu. Çənəsindəki zənəxdan təzə qırxılmış üzünə xoş bir ifadə verirdi.

– Xahiş edirəm, yoldaşlar, bunu da içək bizim qoca professorumuzun sağlığına! – deyə Tarçalan oğlan qırmızı şərab dolu kiçik qədəhini qaldırdı.

– Sağ olsun! Gərək biz onun özünü də buraya dəvət edəydik! – deyə sarışın bir rus qızı ilə yanaşı oturmuş çeşməkli oğlan yerindən dilləndi. Bu, Tarçalan oğlanın yaxın dostu Boris idi. Başqa birisi də ona cavab verdi:

– Yaxşı ki, dəvət etməmişik, yoxsa sən öz Nataşanla bu qədər mehriban otura bilməzdin.

– Bizdə taqsır yoxdur, ikimizə bir stul çatıb.

Qədəhlər boşaldı.

– Bura bax, bəs sənin qədəhin niyə yarımçıq qaldı? – deyə Tarçalan oğlan, onunla üzbəüz əyləşmiş gürcü dostuna sataşdı, – deyəsən, professordan beş qiymət almadığına görə sağlığına da ürəklə içmirsən?

Məclis qızışdıqca səs-küy çoxalırdı.

Boris ayağa durub, əlini Nataşanın çiyninə qoydu. Sonra qədəhini götürüb, tələsmədən sözə başladı:

– Uşaqlar, təklif edirəm bunu da, özləri bizdən uzaqlarda, ürəkləri bizimlə olan analarımızın cansağlığına içək! Nataşanın, Vasilyevin, bizim bu bakılı balası Tarçalan oğlanın, hamımızın anasının sağlığına! Onlar bizim əzizlərimizdir…

Borisi axıra qədər danışmağa qoymadılar. Hamı ayağa qalxdı, qədəhlər cingildədi. Tarçalan oğlan gözlərini yerə dikdi, qaşlarını çatıb fikrə getdi: sifətinə kədər çökdü. Sonra qədəhini stolun üstünə qoyub qırağa çəkildi. Onun bu halını heç kəs sezmədi.

İndi kimisi radionun gur musiqisi altında rəqs edir, kimisi oxuyur, kimisi də pəncərədən aylı, ulduzlu Moskva axşamını seyr edirdi.

Boris də öz Nataşası ilə bir qırağa çəkilib pıçıldaşırdı.

Bir az sonra yenə hamı süfrə başına toplaşdı.

– Bəs Tarçalan oğlan hanı? – tələbələrdən biri yan-yörəsinə baxıb soruşdu. Onun qədəhinin dolu qaldığını görcək əlavə etdi:

– Heç qədəhini də boşaltmayıb ki!

– Elə belə olar, – deyə oğlan sözə qarışdı. – Bayaqdan mənə rişxənd eləyirdi.

Boris yoldaşlarını nigarançılıqdan qurtarmaq istədi:

– Görəsən hara gedib, indi gələr, – dedi və otağın qapısını aralayıb dəhlizə baxdı.

Dostları Tarçalan oğlanı çox gözlədilər. O gəlmədi.

Gecədən xeyli keçmiş onu yataqxananın həyətində tapdılar. Tarçalan oğlan qaranlıq küncdə, bir daşın üstündə oturmuşdu. Uşaq kimi tez-tez burnunu çəkir, için-için ağlayırdı.

Lakin gizlində tökülən bu göz yaşlarının səbəbi heç kəsə, hətta dostu Borisə də məlum deyildi.

Qırmızı kirəmidli evdə

Qapının zəngi elə bərkdən səsləndi ki, evdə fincana çay süzən Rəhman özünü bir boy atdı.

– Bu dəqiqə gəldim! – deyə o, əlindəki çaydanı tələsik stolun üstünə qoyub pilləkənləri iki-iki enərək həyət qapısına yüyürdü. Azacıq sonra dolu bədənli, girdəsifət, əynində yaşıl ipək paltar olan hündürboy bir qadın içəri girdi. Həyəti ətir bürüdü. Bu, Rəhmanın arvadı Diləfruz idi. O, ərinin üzünə baxmadan tövşüyə-tövşüyə pilləkəni qalxmağa başladı.

Diləfruzun başında əlvan tovuz lələklərilə bəzənmiş yaşıl rəngli bir şlyapa vardı. Şlyapanın üstündə dovşan qulaqlarına oxşar dörd-beş əyri-üyrü qırmızı mahud parçası dimdik durmuşdu. Sanki arvadın başındakı içi boşaldılmış yarım qarpızın qabığı idi, onun da üstündə iki xərçəng ayağa qalxıb əlbəyaxa olmuşdu.

Rəhman bundan əvvəl də arvadına Moskvadan bir neçə bəzəkli şlyapa alıb gətirmişdi. Lakin onlar gah paltarının rənginə düşmədiyindən, gah köhnə dəbdə olduğundan, gah da başına böyük gəldiyindən Diləfruzun könlünə yatmamışdı. Nəhayət, bu sonuncu şlyapanı axtarıb tapınca Rəhmanın Moskvada gəzmədiyi mağaza qalmamışdı. Kişinin anadan əmdiyi süd burnundan gəlmişdi. Hətta bu şlyapanı alanda da arvadının tapşırığı ilə əvvəlcədən aynanın qabağında öz başına ölçüb sonra götürmüşdü.

Diləfruz içəri gircək, qapının çərçivəsindəki düyməni burdu; tavanın ortasından üçqollu sarı zəncirlə asılmış iri çilçıraqda ona qədər elektrik lampası yandı, evi gözqamaşdırıcı bir işıq bürüdü.

Divarların yağlı boyalarla çiçəklər çəkilib, nəqşlər vurulmuş bu geniş otağa başdan-başa güllü türkmən xalçası sərilmişdi. Evin ortasındakı dəyirmi yemək stolunun üstünə salınmış bəzəkli məxmər süfrənin güləbətin saçaqları yerə qədər uzanırdı. Otağın tül pərdələr asılmış dörd pəncərəsi şüşəbəndə, iki pəncərəsi isə küçəyə açılırdı. Buradan şəhərin hündür evləri, yaşıl ağacları və Xəzərin mavi suları apaydın görünürdü. Şüşəbəndə açılan pəncərələrdə, içərisində iri yarpaqlı fikus gülləri olan taxta dibçəklər qoyulmuşdu. Güllər vaxtında sulanmadığından büzüşüb boyunlarını əymiş, bəzisinin yarpaqları solub saralmışdı. O biri pəncərədəki böyük akvariumda beş-altı xırda balıq üzürdü. Baş tərəfdəki divarda, enli haşiyəli zərli çərçivədə Diləfruzun cavanlıq şəkli vurulmuşdu.

Diləfruz nəfəsini dərdikdən sonra əlindəki şirmayı dəstəli ipək çətiri və yaşıl redikülü bir qırağa atıb, soyunmazdan əvvəl qapı ilə üzbəüz qoyulmuş bədənnüma aynaya yaxınlaşdı. Özünü o yan-bu yana əyib gah qabaqdan, gah da arxadan geyiminə diqqət yetirdi. Şlyapasının lələklərini əli ilə hamarlayıb qaydaya saldı. Qolundakı qızıl saatın, barmağındakı briliant üzüyün və qulaqlarından qəndil kimi sallanmış sırğaların ona nece yaraşdığına baxdıqdan sonra, yaxasından dəsmalını çıxarıb buxağının tərini sildi. O, aynada Rəhmanın içəri girdiyini girdiyini görcək, boynunu burub çiyninin üstündən ərinə baxaraq gözlərini süzə-süzə dedi:

− Sağ ol, ay kişi, budəfəki bazarlığından bildim ki, sənin də bir az zövqün varmış.

Rəhman özündən məmnun halda enli qara qaşlarını qaldırıb, sualedici nəzərlərlə arvadına baxdı:

− Həri? Necə bəyəm, Diləfruz?

Diləfruzun sifətindəki təbəssüm bir anda yox oldu. Gözlərini bərəldib, sərt bir hərəkətlə dabanlarının üstündə fırlanıb üzünü Rəhmana tutdu:

− Qara zəhrimar Diləfruz, dərd Diləfruz! Sənə milyon dəfə demişəm ki, məni adımla çağır! Gül kimi adım var, dilin qurumaz ki…

Rəhman arvadını yenə “xanımsız” dindirdiyinə görə onun hirsləndiyini görüb tez səhvini düzəltməyə çalışdı:

− Bağışla, Diləfruz xanım… Sən deyirsən yəni mənim də özümə görə zövqüm var… Əlbəttə, zövqüm pis olsaydı, daha bir belə arvadın içindən təkcə səni seçməzdim ki…

Diləfruzun kefi pozulmuşdu. Bu sözlərlə onu dilə tutub ürəyini almaq çətindi. O, hirsləndiyini bir daha ərinə bildirmək üçün ayağını yuxarı qaldırıb elə yellətdi ki, qara lak çəkməsi havada fırlanıb birbaş şappıltı ilə pəncərədəki akvariumun içinə düşdü. Balıqlar diksinmiş kimi bir sıçrayışla suyun dibinə cumdu. Arvad ağır gövdəsini aynanın yanındakı divana yıxıb arxasını ərinə çevirdi. – Bəli də… Heç dəxli mətləbə var? Ayran içdik, xataya düşdük!− deyə Rəhman öz- özünə deyinərək akvariumda qayıq kimi üzən tufliyə baxıb, asta-asta başını buladı. –Allah dəvəyə qanad versəydi, dam daşı dağıdardı! Axı mən buna nə dedim ki, cin atına minib göyə çıxdı? – Kişi heç bir söz demədən tuflini götürüb dəsmalı ilə sildi, evin bir küncünə qoydu. Bufetdən Diləfruzun üstü zərlə yazılı göy fincanını çıxarıb çay süzdü.

− Yaxın otur, təzə dəmləmişəm.

Diləfruz fısıldadı, ancaq danışmadı. Divardan asılmış saat altı dəfə səsləndi.

Rəhman, qızıl suyuna çəkilmiş çay qaşığı ilə kiçik büllur vazadakı gilas mürəbbəsindən götürüb onun fincanına tökdü.

− Al, iç bir fincan, yorğunluğun çıxsın canından, − deyə o, qənddanla fincanı da arvadının yanındakı dolabçanın üstünə qoydu, − Diləfruz xanım, iç hirsin soyusun.

Diləfruz hikkə ilə çiyinlərini əsdirib yerində fırlandı.

− O şoğərib termometri bəri ver! Yenə qızdırmamı qaldırdın! – deyə şikayətli bir səslə dilləndi.

Rəhman, həmişə arvadı üçün hazır saxladığı termometri götürüb yaxına gəldi. Əlini uzadıb Diləfruzun yaxasını açmaq istəyəndə, arvad onun üstünə elə çığırdı ki, Rəhman qorxusundan geri sıçradı.

− Rədd ol! Çox elə gözüm atırdı səninçün!

Diləfruz sərt bir hərəkətlə termometri Rəhmanın əlindən alıb ətli qoltuğunun altına qoydu.

Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Rəhman yavaş-yavaş aradan sürüşüb özünü o biri otağa verdi. Diləfruz xeyli susduqdan sonra köksünü ötürüb, yan-yörəsinə baxdı. Üzünü ara qapıya çevirib amiranə bir səslə:

− Rəhman! – deyə ucadan çağırdı.

Kişi qapının dalında əmrə müntəzir kimi tez özünü içəri saldı.

− Bəli!

Diləfruz çəpəki bir nəzərlə ona baxıb gözlərini süzdü:

− Tut, bir görüm qızdırmam hara qalxıb!

Rəhman termometri alıb, pəncərə qabağına keçərək gözlərini qıydı.

− Hələ öz qaydasındadır Diləfruz xanım.

− Zəhrimar qaydasındadır! Nə qədərdir!

− Otuz yeddi xal!

− Nə?! – arvadın səsi elə bil küpdən çıxdı. – Bu saat mənim heç olmasa qırx dərəcə hərarətim var. Bəlkə, o andıra qalmış xarab olub?!

− Bəlkə də, bəlkə də, Diləfruz xanım, höcət eləmirəm, − deyə Rəhman geri çəkildi. − Doğrudan da bu saat sənin hərarətin çox olar. Gözlərin, yanaqların qıpqırmızıdır. Axı bir də nahaq yerə niyə əsəbləşirsən ki…

Bu sözlər deyəsən, Diləfruzun hirsini bir az soyutdu.

− Bəs mamulya hardadır? − deyə o bu dəfə astadan soruşdu.

− Elə o vaxtdan ki sən getmisən, Məmməd də oynayır küçədə özüyçün. Yaxşı, Diləfruz xanım, de görüm heç bir şey ala bidin?

− Xaraba qalsın, belə şəhər! − deyə arvad əlini uzadaraq qənddandakı konfetdən birini götürüb kağızını açdı. − Hansı maqazinə, hansı komisyonniyə gedirsən, hamısı Bakı, Moskva malı. Adam diş qurdalamağa da bir dənə zaqranişni şey tapa bilmir.− O, dodaqlarının boyası silinməsin deyə, konfeti dişlərinin arasından ehmalca ağzına ötürdü; fincanı götürüb, çaydan bir qurtum içdi. − Ancaq Rəhman, qanımı qaraltsan da qoy deyim: bu şlyapadan heç yerdə yoxdur, mənim əziz canımçün, küçəni gedirəm, hamı dönüb həsrətlə mənə baxır, bu gün elə şəhər içinə qəsdən ona görə çıxmışdım. Rastıma gələn arvadların, qızların başına baxdım, buna oxşayanını görmədim. Var ey … ancaq bu maldan, bu cür, belə gəşəng olanı yoxdur.

− Ola da bilməz, Diləfruz xanım! − deyə Rəhman keçib divanda, onun yanında oturmaq istədi. Diləfruz üz-gözünü turşudub, kişinin sinəsindən itələdi.

− Rədd ol burdan a…Paltarımı əzmə!

Rəhman ayaq üstə durub sözünü başa vurdu:

− Ancaq, Diləfruz xanım, acığın tutmasın, hələ o gətirdiyim yaponju da nahaq yerə cırdın, sənin əziz canıncün, o da pis parça deyildi.

− Rəhman, məni təzədən hirsləndirmə. Bir dəfə dedim pisdir, qurtardı! Onu bil ki, üzüyü qaşı ilə tanıyarlar! Məsəl var, deyərlər, pendiri dəri saxlar, arvadı əri. Sən həmişə bir şey alanda əvvəlcə papağını qoy qabağına, fikirləş, gör kimə alırsan! Gərək mənim adıma, özümə layiq olsun! Yaponjun da öz adamı var. Başa düşdün!

− Başa düşdüm, ancaq ki…

− Rəhman! Ancaqsız! – Arvad ayağını döşəməyə vurub qışqırdı. − Sən nə alsan, gərək mənim adıma layıq olsun!

Rəhman “baş üstə” deyib susdu. Elə bu əsnada həyət qapısının zəngi çalındı. Rəhman aynabəndə çıxdı.

− Ay kimsən?

Qapının o tərəfindən kişi səsi gəldi:

− Aç, mənəm.

− Kimdir o?! – deyə Diləfruz otaqdan dilləndi. –Olmaya yenə Saleh müəllimdir?!

− Deyəsən özüdür, səsindən ona oxşayır.

Rəhman tənbəl-tənbəl pilləkəni enib, qapını açdı.

Məmməd, əlində köhnə bir avtomobil pakrışkası, üst-başı toz-torpaq içində həyətə girdi. Beş-altı yaşlarında olan bu uşağın, yaxası qarnının ortasınadək cırılmış köynəyi o qədər kirlənmişdi ki, nə rəngdə olduğunu bilmək çətindi. Gödək tumanının aşırması qırıldığından, bir balağı sıyrılıb qanamış dizinə qədər sallanmışdı. Onun sir-sifətinə cırmaq dəyməyən yer yox idi. Boynundan, çirkli ipə keçirilmiş iri bir gözmuncuğu asılmışdı.

Məmməd həyətə gircək heç nəyə əhəmiyyət vermədən, əvvəlcə pakrışkanı çarhovuzun yanına yuvarladı. Sonra əyilib yerdən kiçik bir kərpic parçası götürdü; oğrun-oğrun qapıya tərəf baxaraq pilləkənin üstünə çıxıb dayandı.

Diləfruz səhv eləməmişdi: qonşu həyətdə yaşayan Saleh müəllim yenə Məmməddən şikayətə gəlmişdi.

− Ay başınıza dönüm, axı uşağın da bir böyüyü, tərbiyə verəni olar, − deyə balacaboylu, ağsaçlı, gödək, bozumtul bığları olan, göy miləmil pijama geymiş Saleh müəllim həyətə gircək üzünü Rəhmana tutub şikayətə başladı. – Mən deməkdən yoruldum, bu uşaq pəncərələrimin şüşələrini sındırmaqdan yorulmadı…

Elə bu vaxt Diləfruz aynabənddən başını çıxarıb əyilərək yarıya qədər həyətə boylandı.

− Nə var? Yenə nə olub?! Məşədi İbad kimi nə özündən çıxmısan, ay müəllim?! Tutub öldürməyəcəyik ki! Uşaqdır də! – deyə arvad Rəhmanı qabaqlayıb onun əvəzindən cavab verdi. Müəllim yenə mülayim səslə, sakitcə:

− Ay anam, ay bacım, − dedi, − axı bu yaşda uşağı küçəyə tək buraxmazlar. Sabah başına bir iş gəlsə…

Diləfruz, müəllimin sözünü yarımçıq qoydu:

− Yaxşı ya! Qoca kişisən, ağzını xeyirliyə aç! – O, müəllimi yamsılayaraq: − “Sabah başına bir iş gəlsə”. Mağıl! Bir dənə şüşəni sındırıb başına sadağa! Atasının, anasının canı sağ olsun! Ölməmişik ki, üç manat verərik, saldırarsan. Daha mənə dərs vermək lazım deyil. Uşaq mənimdir, özüm bilərəm necə tərbiyə elərəm!

Məmməd ovcunda kərpic parçası hələ də pilləkənin üstündə dayanıb anasına qulaq asırdı. Diləfruz bir an ara verdi, sonra nəyisə xatırlayıb yenidən alovlandı:

− Yandırdı səni uşağın bir dənə şüşəni sındırmağı?! Bəs məni heç yandırmır ki, neçə illərdir işıq pulunu mən verirəm, işığında sən oturursan! Hə…

− Nə işıq, nə pul? – deyə müəllim çeşməyini alnına qaldırıb, qaşlarını çataraq arvada baxdı. –Mən başa düşmürəm siz nə danışırsınız?

− Əlbəttə, əlbəttə! Başa düşməzsən də… Axı xeyrinə deyil. İkiyüzlük lampoçka yanır mənim həyətimdə, işığının çoxu hasarın üstündən düşür sizin xarabaya. Pulunu da hər ay verirəm mən. Heç gör bir kərə ağzından çıxıb ki, ya… qoy bu dəfə mən verim?..

Rəhman arvadının qorxusundan danışmırdı. Hirsin-dən dişi bağırsağını kəsirdi. Ancaq Diləfruzun işıq məsələ-sində müəllimi nahaq danladığını görəndə özünü saxlaya bilmədi:

− Heç dəxli mətləbə var?! – deyə üzünü yana tutub deyindi.

Yaxşı ki, Diləfruz xanım eşitmədi!

Müəllim hövsələdən çıxmadan deyirdi:

− Axı, mənim taqsırım nədir ki, işığınız bizim həyətə düşür. Mən ki, bunu sizdən xahiş eləməmişəm. Mənim öz işığım özümə bəsdir!

− Hə? İndi belə oldu? Eybi yoxdur! Heç eybi yoxdur! Görərsən!..

Müəllim yenə nə isə demək istədi. Bu an Diləfruz pəncərələri elə çırpdı ki, şüşələri cingildədi. Saleh müəllim narazı halda əvvəlcə Rəhmana, sonra isə örtülən şüşəbəndə baxıb başını bulaya-bulaya çıxanda Məmməd əlindəki kərpic parçasını onun dalınca tulladı və tez evə qaçdı.

Müəllim bircə addım gec tərpənsəydi, kərpic başını yaracaqdı.

Oğlunun bu “qoçaqlığını” görən Diləfruz fərəhlə uşağa baxdıqdan sonra:

− Mamulya!… – deyə ona tərəf yüyürən Məmmədi bağrına basıb öpdü.

Diləfruz çayını içdikdən sonra süfrəni yığışdırmağı ərinə tapşırıb paltarını dəyişməyə başladı. İndi Diləfruz paltarını dəyişməkdə olsun, biz naməhrəmlər də üzümüzü yana çevirib söhbətimizə başlayaq.

Diləfruzun pasportunda da, zaqsın verdiyi kəbin kağızında da qırx üç yaşı tamam olmuşdu. Ancaq arvad qocalmaq istəmir, həmişə cavan qalmağı, özünü qızlara, gəlinlərə tay tutmağı sevirdi. Düz dörd ildir ki, hər yerdə, hamıya otuz səkkiz yaşında olduğunu söyləyirdi. Keçən ay, başda Diləfruzun rəfiqələri olmaqla bütün qohumlar, tanışlar “otuz doqquz yaşa qədəm qoyduğu üçün” ona cürbəcür qiymətli şeylər gətirib təbrik etmişdilər.

Diləfruz başqalarının nəzərində gözəl görünmək üçün həmişə al-əlvan bəzənib-düzənərdi. O, çox çətinliklə də olsa, saçlarını saman kimi sarı rəngə saldırmışdı. Vaxtilə boz olan enli qaşlarını nazildib qaraltmışdı. əvvəl gözə görünməyən seyrək kirpiklərinə o qədər sürmə çəkmişdi ki, sanki onlar uzanmışdı. Ətli yanaqlarını ənlik-kirşanla doldurmuşdu. Sifətinin qalan hissəsi dəyirmandan çıxmış adamın üzü kimi idi. Bir sözlə, Diləfruzun zahirdə iki gözündən savayı heç nəyi təbii halında deyildi. Əgər mümkün olsa idi o, məmnuniyyətlə gözlərinin giləsini də boyatdırıb, ən çox xoşladığı mavi rəngə saldırardı.

Burada söhbətimiz uzansa gərək bağışlayasınız. Mən bu qırmızı kirəmidli evdə baş verən bütün əhvlatları, hətta indiyədək bir çoxlarından gizli olan bəzi şeyləri də sizə danışacağam.

Şəhərin əl-ayaqdan uzaq, sakit və xəlvət məhəlləsində “qırmızı kirəmidli ev” kimi tanınan bu ikimərtəbəli əlahiddə binanın küçəyə baxan iri pəncərələrindən həmişə tül pərdələr asılır. Bura tez-tez cürbəcür adamlar gəlib gedir. Ancaq onların kim olduğunu, nə üçün gəldiyini hec kəs bilməz.

Bu evin hündür kərpic hasarla dövrəyə alınmış böyük həyətinə aynabəndlə üzbəüz yaşıl küçə qapısı açılır. Rəhmanın atası Əziz kişinin vaxtilə daş pilləkənlərin dibində basdırdığı qara şanı meynəsi indi böyüyüb ikinci mərtəbəyə qədər boy atmış, talvar kimi bütün həyətin üstünü tutmuşdu. Yay zamanı Diləfruz səhərlər yuxudan durcaq, aynabəndin pəncərəsindən əlini uzadaraq bu meynədən könlünə yatan salxımları dərib yeyir.

Həyətin ortasında, sement çəkilmiş çarhovuzda Rəhmanın iyirmiyə qədər müxtəlif balığı vardır. Dumduru suda balıqlar daha qəşəng görünür. Qır döşənmiş həyətdə, hasar boyu əkilmiş səhər-axşam sarmaşıqları qırmızı kərpiclərin üstünü örtüb yuxarıya qədər qalxmış və bəzi yerdə meynəyə dolaşmışdır. Yayın ən qızmar vaxtlarında belə, bu həyətdə qara şanı meynəsinin və səhər-axşam sarmaşıqlarının yarpaqları əsir, Diləfruzun otaqlarında yel vurub, yengələr oynayır.

Soruşa bilərsiniz ki, bayaq yuxarıda gördüyümüz, divarları ağ rənglə bəzənmiş o zəngin otaq, o bahalı avadanlıq, üzünə məxmər çəkilmiş o yumşaq kreslolar, o bədənnüma ayna, almas daşları kimi bərq vuran o çilçıraq –bunlar Rəhmana nəyin bahasına başa gəlmişdir? Diləfruzun təzə dəbdə geyinməsi, qızıl saat, brilyant qaşlı üzüklər, sırğalar taxması üçün xərc olunan pullar haradan gəlir? Həyətdəki bu təmtərağı Rəhman öz halal zəhmətiləmi düzəltmişdi? Bəli, əgər halal-haramlığında işimiz olmasa, deyə bilərik ki, bütün bu dəm-dəsgahın hamısını Rəhman düzəltdirmişdir.

Yəqin ki, sizi onun hansı qulluğun sahibi olması maraqlan-dırır. Rəhman Bakı-Moskva dəmir yolunda sərnişin qatarı-nın bələdçisidir. O bütün var-dövlətini ancaq bu yollarda gedib-gəlməklə toplamışdır.

Rəhman dost-aşnanı, evinə gələn adamları və “bəzi gözü götürməyən qonşuları” şübhəyə salmamaq üçün yaxşı bir bəhanə düzəltmişdir.

Bu bəhanə, hələlik çoxlarına məlum olmayan bir sirlə əlaqədardır.

Məhəbbət və göz yaşları

Müharibə başlanandan bir il sonra Rəhmanın arvadı Nərgiz sətəlcəmdən öldü, gözünün ağı-qarası bircə oğlu Adil yetim qaldı.

Adilin on dörd yaşı vardı, altıncı sinfə təzə keçmişdi. O vaxt uşaq anası üçün nə qədər göz yaşı axıtmış, nə qədər sızlayıb ağlamışdı! Lakin bu itginin ağrısını sonralar daha çox dərk etmişdi.

Adil sinifdə müəlliminə qulaq asdığı zaman anası Nərgizin surəti gəlib gözlərinin qabağında dayanar, xeyli vaxt dinməz-söyləməz ona baxar, sonra sakitcə çəkilib yox olardı. Belə hallarda Adil kirpik çalmadan, nəzərlərini naməlum bir nöqtəyə zillər, onun qarşısında hər şey dumanlı görünərdi. Sonra ixtiyarsız olaraq isti göz yaşları yanaqlarından diyirlənib qarşısındakı kitab-dəftərin üstünə düşərdi. Adil bu vəziyyəti müəllimindən və uşaqlardan gizlətməyə çalışardısa da bacarmazdı. Onun için-için ağladığını görən sinif yoldaşları “yenə anası yadına düşüb”, deyə pıçıldaşardılar. Bu sözlər Adilin ürəyinə yenidən od salar, onu təzədən yandırardı. Bəzən də Adil müəllimdən gizli, döş cibindən anasının şəklini çıxarıb baxar, baxar… sonra əlləri titrəyə-titrəyə onu dodaqlarına yapışdırıb öpər və həsrətlə dərindən köks ötürərdi. Lakin uşaq bununla da təskinlik tapmazdı. Onu az-çox sakit edən, saç-birçəyi pambıq kimi ağarmış nənəsi olardı. Anası öldükdən sonra Adil bütün məhəbbətini mehriban nənəsinə bağlamışdı. Qarlı qış gecələrində sobanın yanında, isti yay günlərində həyətdəki meynənin sərin kölgəsində əyləşən qarı, nəvəsinin başını qucağına alar, titrək barmaqlarını onun qıvrım, xurmayı saçları arasında gəzdirə-gəzdirə şirin nağıllar, maraqlı əfsanələr söylərdi. Adil nənəsinin nəfəsindən anasının ətrini duyar, onun danışığından anasının səsini eşidərdi.

Qarı cümə axşamları Adildən gizli Nərgizin qəbrini ziyarətə gedərdi. Qoca ananın taqətdən düşmüş üzgün ürəyi bu ağır dərdə dözə bilməzdi. O, gözləri şişincəyədək həzin-həzin ağlardı. Evə qayıdanda onun qəmgin sifətindən əhvalatı duyan Adilin kiçik qəlbinin yarası təzədən sızıldamağa başlardı.

Rəhman oğlunun xahişilə Nərgizin şəklini böyütdürüb, evin yuxarı başında divardan asmışdı. Adilin çarpayısı bu şəklin altında idi. O, hər gecə yerinə uzanan kimi yarımqaranlıq otaqda gözlərini anasının əksinə dikib ürəyində saatlarla onunla danışardı. Adilin nəzərində bu şəkil hərəkətə gələr, onun dodaqları tərpənər, danışar və gülümsərdi…

Rəhmanı isə bu vaxt tamam başqa bir şey düşündürürdü. O, müharibədən öz canını salamat saxlamaq üçün gecə-gündüz yollar axtarırdı.

Bu qayda ilə bir müddət ötdü. Rəhman dəmir yolunda qulluğa girdi. Bundan sonra atası tez-tez səfərdə olduğundan Adil evdə nənəsilə qalardı.

Çox çəkmədi ki, qarı da xəstələnib yorğan-döşəyə düşdü və iki həftə sonra ömrünü nəvəsinə, nəvəsini isə Rəhmana tapşırıb gözlərini yumdu…

Dəmir yolunda Rəhmanın işi pis getmirdi. O, nə müharibənin gurultularını eşidir, nə dəhşətlərini duyur, nə də çörək, yavanlıq dərdi çəkirdi. Hələ üstəlik sevdaya da düşmüşdü; necə deyərlər, bir könüldən-min könülə bir qadına vurulmuşdu. O bu barədə iki-üç dəfə Adilə də eşitdirmişdi: “Oğlum, indi gərək bir elə arvad xeylağı tapaq ki, bu evin işini görsün. Sənin də, mənim də paltarımı yusun, çayımızı, çörəyimizi hazırlasın”.