Kitobni o'qish: «Makedoniyalı İsgəndər»

Çox yaşayıb şöhrətə çatmamaqdansa, az yaşayıb şöhrətə çatmağı üstün tutardım.

Makedoniyalı İsgəndər

I FƏSİL

Makedoniyalı Filip

Miladdan öncə 356-cı ilin sentyabrında Makedoniyanın paytaxtı Pella şəhərindən bir çapar hökmdara təcili xəbər çatdırmaq üçün yola düşdü. Makedoniya ordusu həmin vaxt Potideya şəhərində idi. Çapar tələsirdi, çünki keçmiş səltənət naibi, indi isə özünü hökmdar elan etmiş Amintanın oğlu Filipin astagəllikdən xoşlanmadığını bilirdi. Əgər çapar hökmdarı üzdən tanımasaydı, Filipi öz sərkərdələrinin arasından zorla seçərdi: onların hamısı al-qırmızı rəngdə plaş geyinmiş, başlarına isə enli şlyapa qoymuşdular.

Hökmdarın iyirmi yeddi yaşı yenicə tamam olmuşdu; topa saqqallı, hündürboy adam idi, yeyib-içməyi xoşlayırdı. Çaparın gətirdiyi məktubu oxuyandan sonra Filipin əylənmək üçün yeni bəhanələri oldu: birincisi, çarın ən etibarlı sərkərdələrindən Parmenion indiki Albaniya və Serbiya ərazilərində məskunlaşan birləşmiş İlliriya və Peoniya orduları üzərində həlledici qələbə qazanmışdı. İkincisi, onun atları Olimpiya oyunlarında qalib gəlmişdi. Nəhayət, üçüncüsü: daha çox Olimpiada adı ilə tanınan arvadı Mirtala oğlan uşağı dünyaya gətirmişdi.

Sadalanan üç hadisə niyə Filip üçün belə böyük əhəmiyyət kəsb edirdi? Bu suala cavab verməkdən ötrü Makedoniyanın keçmişinə nəzər salmaq lazımdır.

Makedoniya coğrafi və etnik cəhətdən iki hissəyə – dağlıq və düzənlik əraziyə bölünmüşdü. Cənubi Makedoniya münbit düzənlikdə yerləşirdi. Bu vilayət ilk dövlət mərkəzi olmuşdu. Filip paytaxtı Pellaya köçürməmişdən əvvəl ölkənin paytaxtı mənzərəli qala-şəhər Aigai idi. Meyvə ağacları ilə bol olan bu yeri xalq arasında «Midas bağları» adlandırırdılar.

Şimali Makedoniya – çətin keçilən bu dağlıq ərazi isə bir vaxtlar üç dövlətə bölünmüşdü: Elmiya, Orestida və Linkestida. Əvvəllər bu vilayətlər müstəqil idi və hər birini təkəbbürlü sülalələr idarə eləyirdi. Makedoniyanın qərb qonşuları olan Epir çarları iddia edirdilər ki, onların sülaləsi Axillesin nəvəsindən törəyib. Bu isə yeni doğulan körpənin – İsgəndərin gələcək həyatında mühüm rol oynayacaqdı, çünki anası Olimpiada məhz həmin nəsildən idi.

Makedoniya hökmdarları olan Argeadlar sülaləsi isə öz şəcərəsini Herakldan götürmüşdülər. Herakl Zevsin oğlu sayıldığından, onlar özlərini «Zevsin törəmələri» adlandırırdılar (Filipin kəsdiyi sikkələrə həmişə Zevslə Heraklın təsviri həkk olunurdu). M.ö. V əsrə qədər Şimali Makedoniyada hökmdarlar Argeadlardan çıxırdı.

Argeadların sarayında qətllərin və hakimiyyətin qəsb edilməsilə nəticələnən intriqaların ardı-arası kəsilməzdi, bu səbəbdən də Filipə qədər Makedoniya yunan tarixində əhəmiyyətli yer tuta bilməmişdi.

Yunan şəhərlərində makedoniyalılara açıq-aşkar saymazyanalıq göstərir, onlara düz-əməlli danışmağı belə bacarmayan yarımvəhşilər kimi baxırdılar. Makedoniyanın yunan-İran və ya Afina ilə Sparta arasında baş tutan Peloponnes (M.ö. 431 – 404) müharibəsindəki davranışı da onunla yunanlar arasında dərin uçurum yaratmışdı. Hökmdar I İsgəndər¹ perslərlə açıq-aşkar əməkdaşlıq eləyirdi, öz bacısını pers satrapına² ərə vermişdi. O, Əhəməni hökmdarı Ksereksin adamı kimi, afinalılara qalib gələ bilməyəcəklərini deyib, israrla təslim olmalarını məsləhət görürdü. Peloponnes müharibəsində isə onun oğlu II Perdikka o qədər bir tərəfdən o biri tərəfə keçmişdi ki, alimlərdən biri onun hansı məqamda kimin tərəfində olduğunu müəyyənləşdirmək üçün hətta ayrıca cədvəl tutmalı olmuşdu! II Perdikkanın qeyri-qanuni oğlu Arxelay isə taxt-taca yiyələnmək üçün əmisini, əmisi oğlunu və nəhayət, öz qardaşını qətlə yetirmişdi.

Perdikka ona görə tez-tez mövqeyini dəyişirdi ki, əlində hər iki döyüşən tərəfin ehtiyacı olduğu xammal – gəmi inşa etmək üçün bolluca küknar ağacı var idi. O, Peloponnes müharibəsində öz ölkəsini hərbi əməliyyatlardan kənarda saxlaya bilmiş, bu səbəbdən də Afina və Sparta kimi zəifləməmişdi.

Arxelaya gəlincə, o, gerçək vəziyyəti düzgün qiymətləndirib, Makedoniyanın güclənməsinə əngəl yaradan əsas maneələri müəyyənləşdirə bilmiş və həmin maneələri aşmaq üçün cidd-cəhdlə çalışmağa başlamışdı. Birincisi, ölkənin təhlükəsizliyini qorumaq, ordunu gücləndirərək Cənubi və Şimali Makedoniyanı birləşdirmək lazımdı. İkincisi, yunan dövlətinin Makedoniyanı ciddi qəbul etməsi üçün ellin (qədim yunan) mədəniyyətinin təbliğini genişləndirmək tələb olunurdu. Arxelay qədim dövrün başqa müstəbidləri kimi, özünü maarifçiliyin, ədəbiyyatın, elmin, incəsənətin himayədarı elan etmişdi.

Ancaq onun qətlindən sonra, obrazlı desək, qurduğu bina bir günün içində uçub dağıldı; bunun ardınca isə Makedoniyada düz qırx il hərc-mərclik hökm sürdü. Həmin dövrdə makedoniyalı zadəganların əksəriyyəti ədəbiyyat və musiqidən çox, ova və başqa əyləncələrə üstünlük verməyə başlamışdılar.

Arxelayın oğlu Orestin qəyyumu Dağlıq Makedoniya əyalətlərindən birinin – Linkestidanın hökmdarı Erop idi və bu, tarixi baxımdan kifayət qədər əhəmiyyətli nüansdır. Çünki M.ö. 396-cı ilə qədər onlar hakimiyyəti birlikdə idarə etdilər, ardınca Erop öz mövqeyini gücləndirib, təkbaşına idarəçiliyə başladı. İki il sonra Erop vəfat etdi və taxta oğlu Pavsaniy çıxdı. Ancaq çox keçməmiş o da Argeadlar nəslindən qanuni varis, I İsgəndərin nəvəsi Aminta tərəfindən öldürüldü.

M.ö. 394-cü ildə Amintanın artıq altmışa yaxın yaşı vardı. Hələ otuz il əvvəl öz əmisi Perdikkadan hakimiyyəti almaq istəmiş, ancaq hətta ikinci cəhddə də məqsədinə nail olmaqda çətinlik çəkmişdi. Linkestida zadəganları illiriyalıları³ köməyə çağırıb Amintanı Makedoniyadan qovdular. Di gəl, M.ö. 392-ci ildə o, fessaliyalıların⁴ köməyilə geri döndü və II Aminta adı ilə M.ö. 370-ci ilə qədər hakimiyyətdə qaldı. Yaşlı olmasına baxmayaraq, Amintanın üç oğlu oldu. Onların ən kiçiyi Böyük İsgəndərin atası Filip idi.

Amintanın vəfatından sonra hökmdar I İsgəndərin böyük oğlu özünün taxta olan qanuni haqqını tələb etdi. Ancaq kürəkəni hiyləgər Ptolemeyin təşkilatçılığı ilə İsgəndəri xalq rəqsi bayramında qətlə yetirdilər. Bunun ardınca o, özünü İsgəndərin qardaşı, taxt-tacın gələcək varisi Perdikkanın qəyyumu elan etdi.

Bir müddət sonra Ptolemey vəziyyətin gərginləşdiyini görüb, o vaxt Yunanıstanda qüdrətli şəhərə çevrilən Fivə nümayəndə heyəti göndərdi. Sadiqliyini nümayiş etdirmək üçün aralarında Amintanın oğlu, on beş yaşlı Filip də olmaqla bir dəstə zadəganı ora girov yolladı. Ptolemey bunun nəticəsini çətin ki, əvvəlcədən görə bilərdi. Axı Filip Fivdə qoşun başçısı, üstəlik, məğlubedilməz Sparta ordusunu Levktrax yaxınlığında darmadağın edən, Böyük İsgəndərdən sonra ən yaxşı yunan sərkərdəsi sayıla biləcək Epaminondun dostu Pammenlə birlikdə olacaqdı. Filipin hərbi karyerasında bu böyük sərkərdə mühüm rol oynayacaqdı. Elə sonralar Böyük İsgəndərin həyatında da Pammen əhəmiyyətli yerlərdən birini tutacaqdı.

Filip Pammenin sayəsində peşəkar hərbi hazırlığın, taktiki nəzəriyyənin, atlı qoşunla piyada qoşunun qarşılıqlı sıx əlaqəsinin vacibliyini başa düşəcək, fivlilərin «müqəddəs dəstəsinin» manevrlərini yaxından izləyəcək, iş o yerə çatacaqdı ki, otuz il sonra oğlu ilə birlikdə onların məşhur hərbi birləşməsini darmadağın edəcəkdi. Bundan əlavə, Filip mühüm bir prinsipi də öyrənəcəkdi: «Ən az qüvvə ilə düşmənə qalib gəlməyin ən yaxşı üsulu – ona ən zəif yerindən yox, ən güclü yerindən zərbə vurmaqdır».

Fivdə olduğu müddətdə Filip müxtəlif hərbi taktikaları mənimsəyir, pifaqorçu müəlliminin mühazirələrinə qulaq asır, bununla yanaşı, vətənində hadisələrin hansı istiqamətdə cərəyan etdiyini də diqqətdə saxlayırdı. Ptolemeyin idarəçiliyinə qarşı güclü müqavimətin meydana çıxdığını bilirdi. Heç kim hadisələrin inkişafında Filipin qardaşı gənc Perdikkanın rolunu ciddiyə almırdı, zaman isə bunun kökündən səhv olduğunu göstərdi.

Arxelay kimi Perdikka da ədəbiyyata, fəlsəfəyə meylli idi, bəlkə də, elə buna görə onunla hesablaşmağı önəmli hesab etmirdilər. Perdikka isə bunu özünə dərd eləmirdi, yəqin elə buna görə də mövqeyinin güclənməsi üçün üç il gözlədi və bundan sonra Ptolemeyi edam etdirdi!

Ardınca Makedoniyanı özü idarə etməyə başladı, ilk növbədə isə Filipin Fivdən azad olunmasına çalışdı və istəyinə çatdı. Filip qayıdanda Perdikka onu vilayətlərin birinə rəhbər təyin etdi ki, orada ordu yığıb təlim keçsin. Filip Epaminonddan öyrəndiyi hərbi dərsləri öz döyüşçülərinə keçməyə başladı. Ən maraqlısı isə odur ki, xoşlarına gəlməsə də, əsilzadələrlə kəndlilər hərbi məşğələlərin ağırlığını birlikdə çəkirdilər!

Beləliklə, Filip tədricən peşəkar ordu yaratdı. M.ö. 359-cu ildə Perdikkanın hakimiyyəti o qədər gücləndi ki, o, illiriyalılarla aralarındakı məsələni çözməyə girişdi. Həmin dövrdə qərb sərhədində dözülməz vəziyyət yaranmışdı. Linkestidalılar yenə mərkəzi hakimiyyətin nəzarətindən çıxmışdılar və Perdikka günlərin bir günü illiriyalıların köməyilə taxtdan salınacağından qorxurdu. O, Filipi kiçik yaşlı oğlu Amintanın qəyyumu təyin edib, böyük qoşun yığaraq qərb sərhədlərinə getdi. Ancaq bir neçə gün sonra çapar xəbər gətirdi ki, Perdikka məğlubiyyətə uğrayıb və 4 min nəfər makedoniyalı döyüşçü ilə birlikdə həlak olub.

Bundan sonra Filip onun hakimiyyətə gəlişini istəməyənlərin müqavimətini qıraraq taxta çıxdı. O, M.ö. 359–358-ci illərin qışını gücləndirilmiş hərbi təlimlərə həsr elədi. Yazın əvvəlində Peon⁵ hökmdarının ölüm xəbəri gəldi. Ordu ilə şimal aşırımlarından keçən Filip peonları darmadağın edərək, onlara Makedoniya hökmranlığını qəbul etdirdi. «Hücum – ən yaxşı müdafiədir» – belə fikirləşən Filip başa düşürdü ki, yalnız bu yolla illiriyalıların təhlükəsindən birdəfəlik qurtara bilər. Odur ki, 600 atlı və təxminən 10 min nəfərlik piyada qoşunla birlikdə hərbi səfərə çıxdı. İlliriya hökmdarı Bardil qorxuya düşdü və sülh təklif etdi, di gəl, onun indiyədək ələ keçirdiyi torpaqları qaytarmaq niyyəti yoxdu. Belədə, sülh danışıqları nəticəsiz qaldı. İki ordu Ohri gölü ətrafındakı düzənlikdə qarşılaşdı. Filip Epaminonddan aldığı taktiki dərsləri ilk dəfə burada sınaqdan keçirdi. İki ordu arasında say baxımından elə bir fərq yox idi, odur ki, qalibi kimin daha mütəşəkkil və daha güclü nizam-intizama malik olması müəyyənləşdirəcəkdi. Elə belə də oldu. Uzun sürən şiddətli döyüş başladı. Nəhayət, Filipin Fevdə mənimsədiyi hərbi biliklər öz sözünü dedi: düşmənin müqaviməti qırıldı. Makedoniyalılar Perdikkanın qisasını artıqlamasıyla aldılar. Eyni taktika İsgəndərə də Qranik, İss və Qavqamel döyüşlərində qalib gəlməyə kömək edəcəkdi.

Artıq Filip qalib tərəf kimi öz şərtlərini diktə edə bilərdi. Nəticədə Bardil könülsüz də olsa, işğal etdiyi Makedoniya torpaqlarını geri qaytardı. Bu qələbədən sonra Filipin nüfuzu görünməmiş dərəcədə artdı. Bundan başqa, o, Bardilin qızı ilə evləndi. Filip bu qohumluq sayəsində özünü gələcəkdə illiriyalılardan və digər xarici təhlükələrdən sığortalaya biləcəyini düşünürdü.

Ümumiyyətlə, Filipin qısa sürən həyatında beş arvadı olmuşdu. Onlardan ilki məhz İlliriya şahzadəsi Odata idi.

Odata M.ö. 357-ci ildə, belə güman edilir ki, doğuş vaxtı öldü və Filipə varis yox, qızı Kinananı qoyub getdi. Bununla həm də hökmdarın gələcəklə bağlı hesablaması yarımçıq qaldı…

Odatanın ölümündən sonra Filip Elimiot şahzadəsi Fila ilə evləndi, ancaq o da az sonra vəfat etdi və elə həmin ilin sonunda Filip özünə yenə arvad axtarmalı oldu. Onun üçüncü arvadı Epir şahzadəsi idi. Belə ki, Epir hökmdarı Arribin iki qardaşı qızı var idi. Böyüyünü özü almışdı, kiçiyi Olimpiada isə hələ ərə getməmişdi. Arrib onun Filiplə izdivacına tez razı oldu. M.ö. 357-ci ildə Filip Epir şahzadəsi ilə evləndi. Tezliklə aydın oldu ki, on səkkiz yaşlı Olimpiadanın çətin, mürəkkəb xarakteri var. Tarixi mənbələrdə onun gözəlliyi ilə yanaşı, tərs, qısqanc, təkəbbürlü, dəlisov olduğu da göstərilir. Bütün bunlara siyasi ambisiyanı da əlavə etmək olar. O, əsilzadələrlə hesablaşmadan tam hüquqlu hökmdar arvadı olmaq istəyirdi və bu da sonralar Filipi çətin vəziyyətdə qoyacaqdı. Halbuki o, bu evliliyin ilk vaxtlarında sadəcə bir şey arzulayırdı: Olimpiadanın ona varis dünyaya gətirməsini!

İstila

Filip indiyə qədər strateq və diplomat kimi hər hansı səhvə yol verməmişdi, ancaq ekspansiya⁶ planları qurarkən daimi gəlir mənbəyinin vacibliyini nəzərə almamışdı. Filip də oğlu kimi təbiətən iqtisadçı deyildi. Hər ikisi üçün sərvət əldə etməyin iki yolu vardı: ya onu torpaqdan çıxarmalıydılar, ya da özlərindən zəifləri soymalıydılar. M.ö. 356-cı ildə Filip qızıl mədənləri ilə zəngin olan Krenidi şəhərini ələ keçirdi və ona öz adını verdi. Çıxarılan qızılın sayəsində tezliklə Makedoniya xəzinəsi aşıb-daşdı. Filip ləngimədən öz adına qızıl pul kəsdirməyə başladı. Qazanılan vəsaitin çoxu peşəkar orduya xərclənirdi.

Bir sözlə, Filipin hakimiyyətdə olduğu müddətdə Makedoniya geridə qalmış bir ölkədən Elladanın ən güclü dövlətlərindən birinə çevrildi. Artıq onun sərhədlərini təhdid edən təhlükələr aradan qaldırılmışdı. Üstəlik, Filipin varisi doğulmuşdu. Təlim görmüş yeni ordu yaradılmış, bundan başqa, nəhayət ki, vassallar Argeadların başçılığını qəbul etmişdilər.

Filip ümid edirdi ki, Olimpiya oyunlarında qazanılan qələbə Makedoniyanın ellinlər və ən əvvəl də afinalılar arasında nüfuz qazanmasına xidmət edəcək. Bu yerdə bir məqamı qeyd edək: Filipin afinalılara münasibəti həmişə ziddiyyətli xarakter daşıyıb. Onların istehzalı demaqoqluğuna, ritorik çərənçiliyinə, intriqalarına nifrət bəsləyir, demokratiyanı isə, ümumiyyətlə, gülünc hesab eləyirdi. «Afinalılar, – Filip bir dəfə demişdi, – ildə meydana on sərkərdə çıxarırlar. Mən isə vur-tut bir sərkərdəni – Parmenionu kəşf etmişəm». Bununla belə, Filip afinalıları həmişə yüksək qiymətləndirib. Onların bəlağətli çıxışlarının çox vaxt səmimi vətənpərvərlik hisslərindən irəli gəldiyini, demokratiya şəraitində belə bəzən cəld və qətiyyətlə hərəkət edə bildiklərini qəbul edirdi. Filipin güclü Afina donanmasından qorxmağa haqqı var idi: Makedoniya heç vaxt dəniz dövləti olmamışdı. Bir sözlə, Afinaya qarşı dərin nifrətinə baxmayaraq, onların, az qala, əfsanəvi keçmişinə istər-istəməz hörmətlə yanaşırdı.

Nəhayət, elə bir zaman gəlib çatdı ki, Filip ona şöhrət gətirəcək istilalara hazır olduğunu hiss etdi. Ancaq vaxtından əvvəl həlak olması bu arzuların həyata keçməsinə imkan vermədi.

Varisin doğulması münasibəti ilə Filip arvadına təbrik yollayıb, zəfərlə paytaxta qayıtdı. Perdikkanın oğlu Amintanı taxt-tacdan əl çəkməsi üçün yola gətirmək elə də çətin olmadı. Ordu öz imtiyazından istifadə edib, xalqın alqış sədaları altında Filipi hökmdar elan etdi. Onun qəyyumluğu başa çatdı və yeni dövr başladı.

II FƏSİL

«Midas bağları»

Tarixi mənbələrdə İsgəndərin uşaqlığı ilə bağlı çox az məlumat var. Bu məlumatlara əsasən o, qeyri-adi bir uşaq, necə deyərlər, «yaşından böyük oğlan» olub. Danışırlar ki, İsgəndər yeddi yaşında, Filipin evdə olmadığı vaxt İran elçilərini qəbul edib. İran elçiləri Filipin sarayında sığınacaq tapan üç qiyamçının hökmdarları tərəfindən əfv edildikləri və geri çağırıldıqları xəbərini gətirmişdilər. Bu qiyamçılar misirli Menapiya, satrap Artabaz və yunan muzdlu qoşun başçısı Memnon idi. Qarşılıqlı xoş sözlərdən sonra İsgəndər əsl əks-kəşfiyyatçı kimi elçiləri sorğu-suala tutmağa başlayır. Onu İran ordusunun sayı və döyüş ruhu, Suz şəhərinə qədər olan məsafə, ora aparan yolların keyfiyyəti maraqlandırırdı. Qədim Roma dövründə yaşamış məşhur tarixçi və filosof Plutarxın sözlərinə görə, İsgəndərlə söhbət elçilərdə böyük təəssürat yaratmışdı. Əlbəttə, elçilər ona maraqlandığı məlumatları verməyə də bilərdilər. Maraqlıdır ki, sonralar Artabaz İsgəndərin Şərqdə satrapı, Memnon isə Kiçik Asiyada düşməni olacaqdı…

Filipin bütün siyasəti işğalçılıq üzərində qurulmuşdu. Miladdan öncə 384-322-ci illərdə yaşayan və qədim dünyanın ən məşhur natiqlərindən biri kimi ad çıxarmış Demosfen onun karyerasını belə təsvir edirdi: «Sizlərdən kimsə Filipin uğurlarını, onun zəiflikdən güclənməyə doğru gedən həyat yolunu diqqətlə izləyibmi? Əvvəl Amfipolisi, sonra Pidna və Potidayeni işğal etdi. Nəhayət, Metonun növbəsi çatdı, ardınca da Fessaliyaya, Trakiyaya yürüş etdi. Yerli hakimləri devirib, yerinə öz adamlarını qoydu. Sonra xəstələndi, ancaq sağalan kimi Olinfə yürüş etdi. Hələ İlliriya və Peoniya ilə, hökmdar Arriblə xırda müharibələri hesaba almırıq».

İsgəndərin atasına münasibəti mürəkkəb və ziddiyyətli idi; ürəyində atasına qarşı həm heyranlıq vardı, həm də onu bir rəqib gözündə görürdü. Atasının yolunu getsə də, heç nədə ondan geri qalmaq istəmir, hətta onu keçmək ehtirası ilə yaşayırdı. Uşaq vaxtı özünü guya anasının nəslindən olan Axillesə oxşadırdı. Ata tərəfdən isə İsgəndərin şəcərəsi Herakla gedib çıxırdı. Qədimdə bu cür genealogiyaya⁷ necə ciddi münasibət bəsləndiyini qiymətləndirməmək böyük səhv olardı. Qəhrəmanlıq mifləri yunanlar və makedoniyalılar üçün siyasətçilərin, ümumiyyətlə, mübahisə həvəskarlarının vaxtaşırı müraciət etdiyi qaçılmaz reallıq idi. Bunsuz onlara, sadəcə, qulaq asmazdılar. İsgəndərin müəllimləri barədə tarixdən bəzi şeylər məlumdur, ancaq ona nəyi, necə öyrətdiklərini bilmək mümkün deyil. Onun dayəsinin adı Lanis olub. Dayəsinin qardaşı Klit, deyilənə görə, Qranik yaxınlığındakı döyüşdə Makedoniyalı İsgəndərin həyatını xilas edib, ancaq çox illər sonra elə onun tərəfindən də Səmərqənddə sərxoş vəziyyətdə mübahisə elədikləri vaxt öldürülüb. İsgəndərin ilk müəllimi anası Olimpiadanın qohumu, gələcək sərkərdənin fiziki inkişafında böyük rol oynamış sərt xasiyyətli Leonid idi. İsgəndər xatırlayırdı ki, Leonidin fikrincə, ən yaxşı səhər yeməyi gecə yürüşü, ən yaxşı şam yeməyi isə – yüngül səhər yeməyi idi. Uşaq vaxtı bu cür nizam-intizam onu əsəbiləşdirsə də, Leonidin məşqləri sərkərdə kimi yetişməsində az rol oynamamışdı. Təsadüfi deyil ki, sonralar İsgəndərin fiziki baxımdan dözümlülüyü, hərbi yürüşlərdə göstərdiyi əzmkarlıq dildən-dilə keçərək əfsanələrə çevrildi.

İsgəndərlə müəllimi arasındakı münasibəti göstərən bir əhvalata indiyə qədər lazımi əhəmiyyət verilməyib. Deyilənə görə, bir dəfə gənc şahzadə qurbangahdakı oda hökmdar səxavəti ilə iki ovuc ətirli maddə atdığı üçün müəllimi tərəfindən danlanıb. Leonid istehza ilə deyib: «Ədviyyatla zəngin ölkələri istila edəndə ətirli maddələrdən istədiyin kimi istifadə edə bilərsən, indi isə onların qədrini bil». Çox illər sonra Makedoniyalı İsgəndər Orta Şərqdə əsas ədviyyat mənbəyi olan Qəzzanı işğal edir. Həmişə olduğu kimi evə – ana və bacısına hədiyyələr göndərir, ancaq bu dəfə Leonidi də unutmur. Deyilənə görə, «uşağın ürəyində ümid işığı yandırdığına görə» qocaya 18 ton ədviyyat, buxur⁸ və mirra⁹ gətirirlər. İsgəndərin xarakterinə yaxşı bələd olmaq üçün bu hekayə bizə çox şey deyir. Kimsə onun xətrinə dəyirdisə, gec-tez bunun peşmançılığını çəkməli olurdu. O heç nəyi unutmur və nadir hallarda həmin adamı bağışlayırdı.

Gənc İsgəndər musiqi dərsi almışdı (qədim yunan simli musiqi aləti olan liranı daha çox xoşlayırdı), oxuyub-yazmağı bilirdi. Xüsusi müəllimlər ona qılınc oynatmağı, ox, nizə atmağı da öyrətmişdilər. Makedoniyalı əsilzadələrin əksər uşaqları kimi, az qala, ayaq açmamışdan at minməyi bacarırdı. İsgəndərin at sürməyi ilə bağlı maraqlı bir əhvalat danışırlar. Onun təxminən on yaşı olanda fessaliyalı atabaxan Filonik qarşıdan gələn Olimpiya oyunları ilə əlaqədar Filipə baha qiymətə at təklif edir. Zil qara atın qaşqasında Filonikin ağ damğası vardı, atın adı isə Busefal idi. Təklif olunan qiymətə dəyməsi üçün ayğır gərək yeddi yaşına çatmış olaydı. Filip atı sınaqdan keçirməkdən ötrü dostları ilə düzənliyə enir. İsgəndər də onlarla gedir. Tezliklə atabaxanlar atı cilovlaya bilmədiklərini xəbər verirlər. Filip hirslənib Filonikə deyir ki, atını geri aparsın. Bunu eşidən İsgəndər dözmür: «Gör necə ayğırı əldən verirlər, – deyə qışqırır, – bircə ona görə ki, atı cilovlamağı bacarmırlar». Filip maraqla səkkiz yaşlı oğlunu süzür: «Nədir, sən böyüklərdən çox bilirsən?! Qoy elə olsun, ancaq atın öhdəsindən gələ bilməsən, bu lovğalığının cəzası nə olacaq?» Cavab özünü çox gözlətmir: «Atın pulunu ödəyəcəm». Hökmdar və ətrafındakılar uşağın sözlərinə gülüşürlər. İsgəndər qaçıb Busefalın yüyənindən tutaraq atın başını günəşə tərəf döndərir. Uşaq atın öz kölgəsindən ürkdüyünü hiss eləmişdi. İsgəndər atın böyründə bir az dayanır, sakitləşdirmək üçün heyvanı sığallayır, sonra kürkünü yerə atıb, onu sonralar da başqalarından fərqləndirən bir cəldliklə Busefalın belinə sıçrayır. Əvvəl yüyəni dartır, ardınca yüyəni boşaldanda at yerindən götürülür. Plutarxın yazdığına görə, Filip və ətrafındakı adamların «həyəcandan matı-mutu quruyur». İsgəndər atı geri çapıb gələndə Filip zarafatla deyir: «Özünə başqa səltənət axtarmalı olacaqsan, Makedoniya sənə darlıq edəcək». Bu zaman Filipin sadiq dostu Korinfli Demarat çıxarıb atın pulunu ödəyir, sonra da Busefalı balaca İsgəndərə bağışlayır. Həmin gündən atla uşaq, demək olar, bir-birlərindən ayrılmırlar. Sonralar İsgəndər öz şanlı döyüşlərinin çoxunda Busefalla birlikdə iştirak edəcəkdi.

M.ö. 348-ci ildə Filipin mühasirəyə aldığı Olinf şəhəri süqut etdi. Daxili problemlərinə başları qarışan afinalılar Olinfə həddindən artıq gec kömək göndərdilər. Afinada dövrünün nüfuzlu siyasi xadimlərindən olan Esxin Filipin qəddarlığını və mənsəbpərəstliyini lənətlədi, di gəl, onun yunan şəhərlərini Makedoniya əleyhinə qaldırmaq cəhdləri heç bir nəticə vermədi. Afinalılar öz vicdanlarını olinfli qaçqınları qəbul etməklə sakitləşdirdilər və uzun danışıqlardan sonra Pellaya sülh elçiləri yolladılar.

Makedoniya tezliklə Balkan yarımadasında ən qüdrətli dövlətə çevrildi. Məhz onda Afina natiqi İsokrat «Filip haqqında dastan»ında ellinliləri Makedoniya hökmdarının başçılığıyla İrana qarşı yürüşə çağırdı. İsokrat öz nitqində persləri «qorxaq» adlandırır, onların vuruşa bilmədiklərini, özlərinin də az qüvvə ilə guya böyük qənimət əldə edə biləcəklərini qeyd eləyirdi. Həmçinin insanların xoşbəxtliyi naminə Heraklın Troyaya qarşı apardığı müharibəni yada salırdı. Herakl isə Filipin əcdadı sayılırdı, İsokrat onu elə bu cür də qiymətləndirirdi. Afinada bu cür nüfuzlu şəxsin onun əsil-nəcabətinin Herakla bağlılığını təsdiqləməsi Filipə xoş idi.

İran şahı III Artakserksı «Qədim Şərqin ən böyük, Əhəmənilərin¹⁰ isə ən əzazil hökmdarı» adlandırırdılar. Onun qəddarlığı bəzi təbəələrini qiyama sövq etmiş, çoxları isə ölkədən qaçıb getmişdi. Təbəələrin bəziləri Əhəmənilər ilə mübarizədə öz ümidini gənc və qüdrətli Makedoniya hökmdarına bağlayırdı. Filip isə onları fikrindən daşındırmağa çalışmır, eyni zamanda, bölgədə müttəfiqlər qazanmağa cəhd göstərir, məsələn, Atarnaya başçılıq edən Hermey kimi yarımmüstəqil hökmdarlara gizlicə yardım eləyirdi.

Həmin vaxt Hermeyin ən yaxın adamlarından biri Filipin diqqətini özünə cəlb etdi: bu adam Platonun Akademiyasında oxumuş, Hermeyin saray filosofu olmuşdu və saray həkimi Amintanın oğlu idi. Uzundraz, keçəl, xırda gözlü biri idi, yöndəmsiz görkəminin gözə çarpmaması üçün ədabaz kimi geyinməyə çalışırdı. Barmaqlarını çox sayda üzüklər bəzəyirdi. Onun adı Aristotel idi. Təxminən bir il sonra Aristotel yaxşı məvacib qarşılığında Filipdən oğlu İsgəndərin müəllimi olmaq təklifini aldı. Uşağın on üç yaşı var idi və ona yaxşı müəllim lazımdı. Aristotel bu məsuliyyətli işə tərəddüd etmədən razılıq verdi.

Həmin vaxt İsgəndər artıq orta boylu, əzələli bir oğlandı. Uzun saçlarını çox vaxt şir yalı ilə müqayisə edirdilər. Gözlərinin biri mavi, digəri qonur idi. Həyəcanlananda səsi sərtləşir, gurlaşırdı. Yeriyəndə başını dik tuturdu. Filip düşünürdü ki, paytaxt gənc şahzadənin yeri deyil: bir yandan saraydaxili intriqalar, bir yandan da arvadı Olimpiadanın bezikdirici təsiri İsgəndərin parlaq gələcəyini təhlükə altına ata bilərdi. Ali təhsil isə sakit şərait tələb edirdi. Ona görə Filip Aristotelə öz üzümlükləri və bağları ilə məşhur olan «Midas bağları»nı təklif etdi.

Oğlunun səylə oxuması, Aristotelin dediklərini qavramağa çalışması Filipin xoşuna gəlirdi. «Ola bilsin, – atası deyirdi, – sən mənim səhvlərimin çoxunu təkrar etməyəcəksən». Atasının ayrı-ayrı arvadlardan çoxlu uşağı vardı, odur ki, varislik məsələsi İsgəndəri narahat eləyirdi. Oğlunun narahatlığını anlayan Filip ona sərt cavab vermişdi: «Əgər hakimiyyət uğrunda mübarizədə rəqiblərin olacaqsa, sübut elə ki, ən layiqlisi sənsən. Onda taxt-taca görə mənə yox, özünə borclu olarsan».

Aristotel inanırdı ki, köləliyi təbii qəbul eləmək lazımdır, bütün «barbarlar (yunan olmayanlar) anadan kölə doğulublar», ona görə də yunanların barbarlara, o cümlədən, İrana hökm etməsi düzgün hesab edilməlidir. Aristotelin İsgəndərə verdiyi məsləhətlərin birində deyilirdi: «Ellinlər üçün rəhbər, barbarlar üçün zalım ol; birincilərlə doğmaların, dostların kimi rəftar et, ikinciləri isə heyvan gözündə gör». Burada Aristotel ellin mədəniyyətinin ənənələrindən çıxış edirdi və İsgəndər bu irqçi baxışı səmimiyyətlə bölüşürdü. Barbarlar nifrətəlayiq hesab olunurdular, çünki onlar «öz hisslərinin və duyğularının əsiri idilər».

Aristotelin ellinlər və barbarlarla necə davranmaq haqqında məsləhətlərindən çıxış edən İsgəndər hesab edirdi ki, bu öyüdləri asanlıqla həyata keçirmək olar. Ellinləri özünə bərabər tutmalı və onların müstəqillik hisslərinə hörmətlə yanaşmalısan. Barbarlarla isə yalnız sərt avtoritarizm dilində danışmaq lazımdır.

İsgəndər müəlliminin sevimli fənləri olan tibbə, biologiyaya maraq göstərir, şairləri, ilk növbədə Homeri oxuyub müzakirə eləyir, coğrafiya, astronomiya və ritorikanın əsaslarını, ən əvvəl də mübahisə etmək məharətini və əşyaya müxtəlif tərəflərdən baxmağı (evristika) öyrənirdi. Bir sözlə, İsgəndər həvəslə çalışırdı. Gün gələcək, Aristotelin keçdiyi dərslərin onun həyatında həlledici rol oynadığı öz təsdiqini tapacaqdı…

İsgəndər «Midas Bağları»nda üç il qaldı və həmin vaxt Makedoniyanın Yunanıstan, xüsusilə də Afina ilə münasibətləri tamam pozuldu. Filip afinalıları Dardanel boğazında dəniz quldurluğunu himayə etməkdə günahlandırırdı; Demosfen isə qorxurdu ki, Filip əvəz çıxmaq üçün Afinanın Bosfora çıxışını kəsər. Bu isə ciddi iqtisadi və ticari böhran demək idi. Ona görə də Demosfen özünə xas qızğınlıqla həyəcan təbili çalmağa başladı. Məşhur natiqin təkidi ilə Yunanıstanda yeni antimakedoniya ittifaqı yaradıldı. Bizans da Afina ittifaqına qoşuldu, ən əsası isə, hətta İran hökmdarı ilə də ittifaq quruldu. İran şahı III Artakserks nəinki Makedoniyaya qarşı açıq çıxış eləyirdi, həm də bu məsələdə bitərəf qalan ölkələri də rüşvət hesabına Makedoniyanın əleyhinə qaldırırdı.

Nəticədə, Filip öz hökmdarlığı dövründə, bəlkə də, ən böyük böhranla üzləşdi. O, həmişəki cəldlik və qətiyyətlə hərəkətə keçdi: Bizansa afinalı dəniz quldurlarına qarşı birlikdə vuruşmağı təklif etdi, lakin rədd cavabı aldı. Bundan sonra özünün yeni yaradılmış donanmasını hazır vəziyyətə gətirdi. İsgəndər Pelladan geri çağrılıb qəyyum, təcrübəli Antipatr isə ona məsləhətçi təyin edilir.