Kitobni o'qish: «Hökmdar», sahifa 3

Beləliklə, kral bütövlükdə beş səhv buraxdı: daha zəif hökmdarı qovdu, İtaliyanın daxilində güclü hökmdarın hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə köməklik göstərdi, ora özü ilə eyni gücə malik olan yadellini dəvət etdi, köçüb İtaliyada qalmadı, orada koloniyalar təşkil etmədi.

Əgər o, altıncı səhvi buraxmasaydı və venetsiyalıların torpaqlarına əl uzatmasaydı, sağlığında etdiyi o beş səhv bəlkə də onun üçün bu qədər fəlakətli olmayacaqdı. O, hələ kilsənin nüfuzunu artırana və ispanları dəvət edənə qədər gərək Venetsiyanın odunu alaydı; bu iki səhvi etdikdən sonra o, gərək Venetsiyanın yenilməsinə imkan verməyəydi. Kifayət qədər güclü qalmaqla o, Lombardiyanın işğal olunmasına maneçilik törədərdi – hər şeydən öncə ona görə ki, özü buna iddialıydı, bundan əlavə Lombardiyanın Venetsiyaya qismət olmasından ötrü heç kim Fransaya qarşı müharibəyə başlamaq istəməzdi, Fransa və Venetsiyaya qarşı eyni bir vaxtda müharibə aparmağa isə heç kim cürət etməzdi. Əgər kimsə mənə öz etirazını bildirib, iddia etsə ki, müharibə olmasın deyə Fransa Romanyanı Aleksandra, Neapolu isə ispan kralına güzəştə getdi, mən bunu yenə həminki dəlillərlə təkzib edəcəyəm: müharibə qaçılmaz olduqda müharibə olmasın deyə nizamsızlığa yol vermək olmaz, burdakı üstünlüyü isə əldən vermək olar. Əgər hər kim etiraz etsə ki, kral, papaya kral nikahının ləğv edilməsi və Ruan arxiyepiskopuna kardinal rütbəsinin verilməsi əvəzində Romanyanın istila edilməsinə kömək göstərəcəyini vəd etdiyinə görə sıxışdırılmışdı, mən buna o fəsildə cavab verəcəyəm ki, orada söhbət hökmdarların vədləri və onların icra edilməsi yolları haqqında gedəcək.

Beləliklə, kral Lüdovik yalnız, istila etdikləri ölkələri özlərində saxlamaq istəyində olan hökmdarların əməl etdikləri qaydaları pozduğundan Lombardiyanı itirdi. Bu isə təəccüb doğurmur, əksinə, hər şey təbii və tamamilə qanunauyğundur. Bu barədə mən Valentino (papa Aleksandrın oğlu Çezare Bordcanı belə bir sadə dildə çağırırdılar) Romanyanı fəth etdiyi bir vaxtda, Nantda Ruan kardinalı ilə danışmışam: kardinal qeyd etdi ki, italyanlar hərb sənətindən yaxşı baş çıxarmırlar, mən cavab verdim ki, fransızlar da düzgün siyasət yürüdə bilmirlər, əks təqdirdə onlar kilsənin bu qələr güclənməsinə imkan verməzdilər. Təcrübə göstərdi ki, kilsə və İspaniya Fransanın köməkliyi ilə İtaliyada sahiblik etdikləri əraziləri genişləndirdi, Fransa isə onların ucbatından orada hər şeyini itirdi. Buna əsasən nəticə çıxarmaq olar ki, bunun da doğruluğu dəfələrlə sübut olunub: özgənin qüdrətini artıranlar sonda fəlakətə düçar olurlar, axı bu bacarıq və güc hesabına başa gəlir, bu iki şey isə qüdrət sahibi olan adamda inam doğurmur.

IV FƏSİL
DARANIN İSGƏNDƏR TƏRƏFİNDƏN FƏTH OLUNMUŞ DÖVLƏTİ NƏ ÜÇÜN BU ŞƏXSİN ÖLÜMÜNDƏN SONRA İSGƏNDƏRİN XƏLƏFLƏRİNƏ QARŞI QİYAM QALDIRMADI

İstila olunmuş dövlət üzərində hakimiyyətin qorunub saxlanılmasının nə qədər çətin olduğunu araşdırdıqdan sonra, bir neçə ilə Asiyanı fəth edən və tezliklə dünyasını dəyişən Böyük İsgəndərin qurduğu dövlət bütünlüklə, gözlənilənin əksinə olaraq nəinki dağıldı, hətta dinc surətdə onun xələflərinə qaldı, onlar isə aralarındakı şöhrət düşgünləri istisna olmaqla, bu dövlətləri qayğı bilmədən idarə etdilər. Bunun izahını vermək üçün qeyd etmək lazımdır ki, təkbaşına idarə edilən bütün dövlətlər, xadimlərlə əhatələnmiş hökmdar tərəfindən idarə edilən və baronlarla əhatələnmiş hökmdar tərəfindən idarə edilən dövlətlərə bölünür. İdarəetmədə hökmdara kömək edən xadimlərin dövlət idarəçsiliyində təmsil olunması onun lütfkarlığı və iltifatı sayəsində olsa da, baronların dövlət idarəçiliyində təmsil olunması hökmdarın iltifatı sayəsində deyil, onların ancaq qədim kökdən olmalarına görədir. Bu baronlar vərəsəlik yolu ilə əldə etdikləri ərazilərə, həm də onların ağalığını qəbul edən və bir qayda olaraq onlara bağlı olan təbəələrə sahibdirlər.

Dövləti xadimlərin köməkliyi ilə idarə edən hökmdarın hakimiyyəti daha güclüdür, axı bütün ölkədə təbəələr yalnız hökmdarı qəbul edir, amma onlar əgər xadimlərə də itaət edirsə, onda bu yalnız kübarlara və məmurlara münasibətdəki kimi olur, onlara qarşı da heç bir bağlılıqla müşahidə olunmur.

Türk sultanı və Fransa kralının idarəçilik üsullarını bizim dövrümüzdə ayrı-ayrı idarəetmə üsullarına nümunə kimi göstərmək olar. Türk monarxiyası yalnız hökmdarın tabeçiliyindədir; Dövlətdə təmsil olunan digərləri isə onun xidmətində bulunan xadimlərdir; ölkə sancaqlara, yəni vilayətlərə bölünür ki, sultan da bunların hər birinə canişin təyin edir, lazım bildikdə də özü onların yerini dəyişir və onları başqasıyla əvəz edir. Fransa kralını isə əksinə, çoxsaylı zadəganlar nəsli əhatə edir ki, onları da öz təbəələri qəbul edir və sevir, bundan əlavə onlar imtiyazlara malikdirlər, kral bu imtiyazları məhdudlaşdırdıqda bunun cəzasını çəkir.

Əgər bu dövlətləri müqayisə etsək, görmək olar ki, sultanın dövlətini almaq daha çətindir, lakin aldıqdan sonra saxlamaq asandır; əksinə Fransa kimi dövləti nisbətən asanlıqla almaq olsa da, saxlamaq xeyli çətindir. Sultanın dövlətini almaq ona görə çətindir ki, istilaçı heç hansı yerli hökmdarın onu köməyə çağırmasına ümid etmir, yaxud ona görə ki, sultana yaxın olan adamların hiddətlənməsi hakimiyyətin ələ keçirilməsini çətinləşdirir. Bizim yuxarıda dediyimiz kimi sultanın yaxın adamları onun yanında nökər kimi bulunur, bir halda ki, onların malik olduğu hər şey yalnız onun iltifatı sayəsindədir, onları ələ almaq çətindir, lakin hətta ələ alınsalar belə onlardan bir xeyir götürmək çətin olardı, axı yuxarıda göstərilən səbəbə görə onlar xalqı öz arxalarınca apara bilməzlər. Beləliklə, kim ki, sultanın üstünə hücum etmək istəyir, gərək ümumi müqavimətlə rastlaşacağına hazırlaşsın, həm də öz gücünə daha çox bel bağlasın, nəinki özgələrin haqq-hesab çəkməsinə.

Lakin sultan əgər məğlubiyyətə uğradılıbsa və onun qoşunu açıq döyüşdə tamamilə darmadağın edilibsə, istilaçı sultanın yaxın qohumlarından başqa heç kəsdən ehtiyat etməyə bilər. Əgər onlar da məhv edilibsə, təbəələri daha öz tərəfinə çəkməyə bir adam qalmadığından, artıq heç kəsdən qorxmamaq olar: necə ki, qələbəyə qədər xalqın köməyinə bel bağlamağa dəyməzdi, eləcə də bundan sonra ondan qorxmağa dəyməz.

Fransaya bənzər dövlətlərdə başqa cür olur: bura hər hansı bir baronla əlbir olub, soxulmaq çətin deyil, belə ki, onların aralarında həmişə narazı və dəyişikliklərə can atan adamlar tapmaq olar. Bu səbəblərə görə onlar istilaçının ölkəyə girməsinə şərait yarada bilər və onun qələbəsini asanlaşdırar. Amma belə ölkədə hakimiyyəti saxlamaq çox çətindir, çünki təhlükə həm bu işə kömək göstərənlərdən, həm də silahlı qüvvələr vasitəsilə məğlub edilənlərdən gələ bilər. Bu təqdirdə kralın nəslini kəsmək azdır, axı yeni qiyamlara məmnuniyyətlə başçılıq edə biləcək baronlar həmişə qalır, amma onların tələblərini ödəmək, özlərini isə məhv etmək mümkünsüz olduğundan, onlar ilk əlverişli məqamda hakimiyyəti götürəcəklər.

Daranın hökm sürdüyü dövlət üzərinə qayıtdıqda biz görürük ki, o, sultana məxsus olan dövlətə bənzəyir, buna görə də İsgəndər Daranın qoşunlarını açıq döyüşdə tamamilə darmadağın edib, onu məğlubiyyətə uğratmalı idi. Belə bir qələbədən və Daranın həlakından sonra, yuxarıda göstərilən səbəbə görə o, öz hakimiyyətinin sarsılmazlığından narahat olmaya bilərdi. Onun xələfləri də, həmçinin bir-biriləriylə mehriban dolanıb, sakitcə hökm sürə bilərdilər: onların dövlətlərində özlərinin yaratdıqları problemlərdən savayı, heç vaxt ayrı bir fəsad ortaya çıxmayıb.

Əksinə, Fransanın dövlət quruluşuna bənzər ölkələrdə hökmdar belə qayğısızcasına hökm sürə bilmir. Ərazisində çoxlu sayda kiçik hökmdarları olan İspaniya, Fransa və Yunanıstanda romalılara qarşı mütəmadi olaraq iğtişaşlar olurdu. Romanın əvvəlki quruluşu meydana çıxana qədər onun hakimiyyəti hələ davamlı deyildi; amma bu unudulmağa başlandıqda romalılar öz qüvvələrindən və uzun müddət davam edən hökmranlıqlarından yararlanaraq öz hakimiyyətlərini bu ölkələrdə daha çox möhkəmləndirirdilər. Belə ki, sonralar, romalıların öz aralarında baş verən müharibələr dövründə, qarşıdurmada bulunan tərəflərin hər biri hansı əyalətdə ki, daha çox nüfuza malik idi, onları bu mübarizəyə cəlb etmişdi. Amma yerli əhali də, əvvəlki hökmdarlar da, hansı ki, məhv edildilər, romalılardan savayı heç bir hökmdar tanımadılar. Əgər bütün bunları nəzərə alsaq, İsgəndərin Asiya dövlətlərini öz əlində nə üçün belə asanlıqla saxlaması məlum olur, halbuki Pirr və bir çox başqaları almış olduqları ölkələri çox çətinliklə saxlayırdılar. Bu, qalibin suçaətinin çox və ya az olmasından deyil, zəbt edilmiş ölkələrin dövlət quruluşunun müxtəlifliyindən asılı idi.

V FƏSİL
İSTİLA OLUNMAZDAN ÖNCƏ ÖZ QANUNLARI İLƏ YAŞAYAN ŞƏHƏR VƏ DÖVLƏTLƏR NECƏ İDARƏ OLUNMALIDIR

Sərlövhədə göstərildiyi kimi, əgər istila edilmiş dövlət əzəldən bəri müstəqil olubsa və öz qanunları ilə idarə edilibsə, onlar üzərində hakimiyyəti saxlamağın üç yolu var. Birincisi, onu viran etmək, ikincisi köçüb orada yaşamaq, üçüncüsü vətəndaşlara öz qanunları ilə yaşamağa icazə vermək, bu halda onların üzərinə vergi qoyub, az qisminə idarəçilik işlərində yer vermək lazımdır ki, onlar hökmdara qarşı şəhərlərin dostluq münasibətində bulunmasına təminat verə bilsin. Bu cür inanılmış şəxslər yalnız hökmdarın sayəsində ixtiyar sahibi olduqlarını, həm də yalnız onunla bulunduqları dostluq münasibətinə görə və onun qüdrəti sayəsində güclü olduqlarını bildiklərindən istənilən yolla ona dəstək olacaqlar. Həmçinin müstəqil yaşamağa öyrənmiş şəhəri viran etmək arzusunda olmayacaqlar, çünki onun üzərindəki hakimiyyəti elə onun öz vətəndaşlarının köməkliyi ilə saxlamaq başqa bir üsula əl atmaqdan daha asandır.

Bunu Spartanın və Romanın timsalında görmək olar. Spartalılar Afina və Fivaya sahib idilər, bunlarda oliqarxiya təşkil edib, sonradan hər iki şəhəri itirdilər. Romalılar Kapuyada, Karfagendə və Numansiyada hakimiyyəti saxlamaqdan ötrü onları viran etdilər, bununla da öz hakimiyyətlərini saxladılar. Onlar da spartalılar kimi Yunanıstanda hakimiyyəti saxlamağa çalışırdılar, yəni orada oliqarxiyanı tətbiq edərək, onların müstəqilliyini və öz qanunları ilə yaşamaq imkanlarını əllərindən almadılar, lakin uğur da qazanmadılar, Yunanıstanı isə bütünlüklə itirməsinlər deyə orada bir çox şəhərləri viran etməli oldular.

Axı əslində, şəhərə yiyələnməkdən ötrü, onu viran etmək kimi digər etibarlı bir yol yoxdur. Əzəldən bəri müstəqil olan şəhəri zəbt edib, ona aman verəni şəhər özü bağışlamayacaq. Orada həmişə müstəqilliyə yetməkdən və əvvəlki qaydaların qaytarılmasından ötrü qiyam etməyə səbəb tapılacaq, axı nə vaxtın dəyişməsi, nə də təzə hakimiyyətin xeyirxahlığı bunları unutdura bilmir. Bütün cəhdlərə baxmayaraq, əgər vətəndaşları parçalayıb, pərən-pərən salmasalar, onlar heç zaman nə əvvəlki müstəqilliklərini, nə də əvvəlki qaydaları yaddan çıxarmayacaqlar və imkan düşən kimi bunları geri qaytarmağa səy göstərəcəklər, necə ki, Piza yüz il florensiyalıların hakimiyyəti altında qaldıqdan sonra bunu etmişdi.

Əgər şəhər, yaxud ölkə hökmdarın hakimiyyəti altında olmağa alışmışsa, ancaq əvvəlki hökmdarın nəsli kəsilmişdirsə, şəhər əhli elədə tez silaha sarılmayacaq, axı bir tərəfdən itaətdə bulunmağa adət etdiklərindən, digər tərəfdən isə əvvəlki hökmdar olmadığından, onlar nə təzəsini seçmək, nə də müstəqilliyə yetmək işində bir razılığa gələ bilməyəcəklər. Buna görə istilaçının onların rəğbətini qazanmağa, bununla da öz təhlükəsizliyini təmin etməyə vaxtı çatacaq. Respublikalarda isə həmişə daha çox adam, daha çox nifrət, daha çox qisas almaq yanğısı var: orada heç zaman əvvəlki müstəqillik yaddan çıxmır, çıxa da bilməz. Buna görə onlar üzərində hakimiyyəti saxlamağın ən yaxşı yolu həmin yerləri viran etmək, yaxud da bu yerlərə köçüb yaşamaqdır.