Kitobni o'qish: «Müsibəti-Fəxrəddin / Seçilmiş əsərləri»

PYESLƏR

EV TƏRBİYƏSİNİN BİR ŞƏKLİ

ƏFRADİ-ƏHLİ-MƏCLİS

B a y r a m ə l i b ə y – altmış iki yaşında, ağsaqqal, Avropa libasında

Ş a h m a r b ə y – onun qardaşı, əlli beş yaşında, saqqalı hənalı, ibarətlə danışan, çərkəs libasında

S ə f d ə r q u l u – iyirmi altı yaşında, Avropa libasında, başında papaq

R ə s u l – on altı yaşında, məktəbxana libasında

Bayraməli bəyin oğlanları.

Ə s g ə r – Bayraməli bəyin nökəri, on səkkiz yaşında, köhnə libasda

Əhvalat vaqe olur sübh vaxtı, Bayraməli bəyin otağında, Səfdərqulu oturub bikef, kürsü üstə, Rəsul taxt üstə uzanıb. Otağın ortasında miz və onun üstə bir neçə piyalə və çaydan. Əsgər ayaq üstə, küncdə.

S ə f d ə r q u l u. Ah… bu da bir gün deyil biz çəkirik… Allah kəssin belə diriliyi, belə günü!.. Vallahi mən heç bu evə girmək istəmirəm, elə zəhləm gedib… Evə gələndə elə bil ki, məni cəhənnəmə aparırlar… Mümkün deyil ki, kişi səni görə, sənə acı söz deməyə… Görürsən danışmağa bir söz tapmayanda başlayır: “Rəsul oxumur. Sənin boyunu yerə soxum, hərgah sən oxusaydın, Rəsul da sənə baxıb oxuyardı”. Guya ki, mən Rəsulun qabağında dururam, deyirəm oxuma… Ah! Kişi məni elə darıxdırıb ki, vallah istəyirəm elə özümü boğam öldürəm… Rəsulda da insaf yoxdur…

Ə s g ə r. Yəni kişi yalan deyir? Vallah yox… Budur bax, düz gözünün içinə deyirəm: oxumur, gedir gəzir, gəzir, gəlir deyir ki, dərsə getmişdim. O da belə gedir soruşur bilir ki, getməyib… Gəlir evə, biz biçarənin başına kül ələyir. Barı bu zəhmətə görə, əziyyətə görə, doyunca adama çörək verə, yenə dərd yarıdır; onu da vermir…

S ə f d ə r q u l u. Rəsul da nə oxuyan kimi oxuyur, nə oxumayan kimi oxumur, mən də gündə beş yol evdən qovuluram… Mən hara gedim, qardaş? Getdim, necə dolanım, əlimdən nə iş gəlir? Acından ölənəm ki, ölənəm. Rəsul, bax, canım sənə qurban, axır mən sənin qardaşınam, mənə yazığın gəlsin, oxu. Atamızın iki yüz min manatdan artıq varı var… Qardaşı Şahmar bəyi tanımırsanmı ki, əlimizdən alar? Oxu!..

Ə s g ə r. Rəsul, sən Allah dur ayağa, heç olmasa kitabı al əlinə, barı görsün ki, guya dərsini öyrənirsən; bəlkə bu dəfə, bu sabah ertə baş-beynimiz getməsin, Allah xatiri üçün…

R ə s u l. Əsgər, elə bircə sən qalmışdın, gərək sən də mənə öyrədəydin… Allah mənim atamı öldürsün ki, səni də mənim başıma mindirib.

S ə f d ə r q u l u. Qorxur, nə eləsin, ay başına dönüm!.. Yalandan da olsa kitabı al əlinə, bəlkə Allah rəhm eləyə, bu gün salamat ötüşək. Bax, Əsgər, sən şahidi ol ki, mən Rəsula deyirəm ki, qardaş oxu, sonra kişi deməsin ki, sən qoymursan Rəsulu oxumağa…

Ə s g ə r. Rəsul oxumur, atanız da gündə beş yol dəftəri çıxardıb qoyur qabağına, vurur çortkəyə. Rəsulun müəlliminə bir belə vermişəm, bir elə vermişəm; bizi də acından qırır. Bircə deyin görüm, mən yetimin taxsırı nədir?!

R ə s u l. Dəxi bəsdir… Vallah, billah, tallah, mən bir gün ya özümü zəhərləyib öldürəcəyəm, ya ki gedib özümü Araza atacağam. Vəssalam. Kişi məni bu məqama gətirib.

S ə f d ə r q u l u. Pəh, pəh, pəh! Bu da bir söz oldu. “Gedib özümü suya atacağam”, “zəhər içəcəyəm”. Bəli, qabağına duran olacaq? Kişi elə Allahdan onu istəmirmi?

R ə s u l. Belə gün, belə əziyyət çəkməkdənsə, bir yol ölüb qurtarmaq min pay yaxşıdır.

Ə s g ə r. Kişidən bir qəpik çıxanda elə bil ki, canı çıxır… Qatıq-çörək, qatıq-çörək, tut qurusu-çörək, bir az kefi kök olanda bozbaş… Bir deyən gərək: ay kişi, milyonun var, boğazına niyə çatı salmısan, ölməyəcəksən? Ananızı bir cındır palton içində ölənəcən saxladı. Atanız belə kişidir…

S ə f d ə r q u l u. Yalan danışma, axmaq oğlu axmaq! Əgər mən oxusaydım, məni Parisə göndərmək istəyirdi. Rəsul oxusa, min-min verər. Adamın üstündə Allahı var… İndi elə bu saat vermir? Rəsulda insaf yoxdur.

R ə s u l. Mən oxuram özüm billəm, oxumuram özüm billəm… Heç kimə borc deyil… Əgər sən özün belə qoçaqsan, bəs niyə oxumadın? Səfdərqulu, atam məni tutubdur ki, gərək bir-iki ilə tamam eləyəsən. Mən də bacarmıram. Nə eləyim, qabiliyyət yoxdur, Allah verməyib. Özümü öldürüm? Baş üstə, öldürrəm.

S ə f d ə r q u l u. Mən heç zad bilmirəm, ancaq onu qanıram ki, yazıq olmuşam, fəqir olmuşam. Kişi məni evdən qovsa, bir gün də dolanmağa taqətim yoxdur. Ona görə də mən sənə yalvarıram. Sən oxusan, məndən əl çəkər, bir parça çörək mən də yeyərəm.

R ə s u l. Tələsmə, Səfdərqulu, az qalıbdır: ya mən özümü öldürəcəyəm, ya ki onu… Mən dəxi dözə bilmərəm.

Ə s g ər (qapıya tərəf gedib). Aman günüdür, başınıza dönüm, yavaş danışın, yavaş danışın… Zəhər torbası yuxudan ayılıb gəlmək istəyir! Rəsul, kitabı al əlinə, başına dönüm, tez-tez, qurbanın olum.

R ə s u l. Cəhənnəmə gəlsin, gora gəlsin! Ölsə də kitabı əlimə almayacağam.

Ə s g ə r. (balaca sövtlə)

 
Mirzə türəqqa budur ha gəlir,
Əldə falaqqa budur ha gəlir,
Döyməyə sizi ya incitməyə
Hıqqana-hıqqana budur ha gəlir.
 

(Qaçır.)

S ə f d ə r q u l u (tez-tez). Rəsul, aman günüdür, dur, başına dönüm, dur kitabı al əlinə, dur, canım qurban, dur! Rəsul, mənə yazığın gəlsin!..

B a y r a m ə l i b ə y (daxil olur, ayağında çust, əlində məhrəba, başıaçıq, acıqlı ətrafa baxır). Əsgər, Əsgər! (Çağırır.)

Ə s g ə r (tez daxil olub). Bəli, ağa! (Kənara.) Necə murdardır, başınıza dönüm!

B a y r a m ə l i b ə y (rişxəndlə). Samavar kimdən ötrü qoyulub, Əsgər bəy? Neçə qonağımız var, Allah qoysa? Axır sənin dədən də həmişə bilirəm kənddə səkkiz abbasılıq çay içir, sən niyə içməyəsən, Əsgər bəy! Bu samavarı gözün görür, ya yox? Cavab ver, məlun oğlu məlun! Görürsən, ya yox?

Ə s g ə r. Niyə görmürəm, kor ha deyiləm.

B a y r a m ə l i b ə y. Xeyr, görmürsən! Və mən bu saat sənə sübut elərəm ki, görmürsən, özün də bizim bu Səfdərqulu bəy kimi korsan və bu Rəsul bəy kimi tənbəlsən.

Ə s g ə r (kənara). Allahın verən günü elə belə sübut eləyir. (Bayraməli bəyə) Ağa, sən ki, deyirsən mən samavarı görmürəm, neynək, mən də deyirəm ki, görmürəm. Sonra nə buyurursuz?

B a y r a m ə l i b ə y. Sonra, Əsgər bəy, canına dərd buyururam, vərəm buyururam! Heyvan oğlu heyvan, məgər bu samavarı bir yol təmizləyəndə nə olar, canın çıxar?

Ə s g ə r (kənara). Yenə iş axtarır, başınıza dönüm! (Bayraməli bəyə) Bu samavar alınan gündən indiyə kimi heç ona əl dəyməyib, elə belədir belə; mən başıma nə kül töküm?!

B a y r a m ə l i b ə y. Yaxşı cavab verdin, sən hələ dur. (Oğlanlarına) Siz mənə deyin görüm, mən kiməm? Rəsul ağa, sən heç zəhmət çəkib yerindən tərpənmə, necə ki, yatmısan, elə də kor öküz kimi yat, sonra danışarıq. (Səfdərquluya) Sualıma cavab! Hm, yadından çıxdı, hafizə qalmayıbdır. Üzünə bax, sifətinə bax! (Güclü.) Bığına bax, bığına!.. Rüstəmi-Zaldır zalım oğlu zalım!

S ə f d ə r q u l u. Vallah başa düşə bilmirəm, məndən nə istəyirsiz?!

B a y r a m ə l i b ə y. Əlbəttə, başa düşə bilməzsən. Başda ağıl varmı ki, başa düşəsən? “Başa düşə bilmirəm”. Xa, xa, xa… Təzə xəbərdir…

S ə f d ə r q u l u. Ağlım yoxdur, ağlı hardan tapım, buyur görək.

B a y r a m ə l i b ə y. Allah hamıya ağıl verir, sənə də vermişdi. Amma sən ağlını puç elədin, gözünün içinə baxanda mən aşkar görürəm ki, sən ağlını puç eləmisən.

S ə f d ə r q u l u. Vallah mən bilmirəm sən məndən nə istəyirsən? Qana bilmirəm, nə qədər fikir eləyirəm qana bilmirəm. (İstəyir getsin.)

B a y r a m ə l i b ə y. Burada dur, hara gedirsən, səndən söz soruşuram, yoxsa istəyirsən yıxım qarnına təpikləyim?

Ə s g ə r (kənara). Kaftar yenə canbaza çıxıb… Öl ha!..

S ə f d ə r q u l u. Mənim axır taxsırım nədir ki, yıxıb qarnıma döyəsən? Görək neyləmişəm? Mən uşaq deyiləm ki…

B a y r a m ə l i b ə y. Uşaq deyilsən, yəqin. İyirmi beş yaşında, bığlar Rüstəmi-Zalın bığları tək çəkilib qulaqlarının dibinə, başda bir tozcan ağıl yox.

S ə f d ə r q u l u. Əstəğfürullah. (İstəyir getsin.)

B a y r a m ə l i b ə y. Dayan dur, yoxsa belinin qozun çıxardaram…

S ə f d ə r q u l u (oturur). Baş üstə. (Kənara) Vallahı qanmıram bu məndən nə istəyir, tfu!

B a y r a m ə l i b ə y (Rəsula). Çolaq öküz, buyur görək: lejaşiy – kakaya çast reçi? (Səktə¹.) Hm, bilmirsən? Vay, vay, kül mənim başıma! Əsgər, lejaşiy – kakaya çast reçi?

Ə s g ə r. Mən bilmirəm, ay ağa, başına dönüm. (Kənara) Qudurmuş itə dönüb yenə.

B a y r a m ə l i b ə y. Siz bilmədiz, amma Səfdərqulu ona bülbül kimi cavab verəcək… Hm, Rüstəmi-Zal, buyur görək! Qanmaz uşaqları, mən sizin atanızam, ya yox?

S ə f d ə r q u l u. Atamızsan!

B a y r a m ə l i b ə y. Mən bu saat sizə sübut edərəm ki, mən sizin atanız deyiləm, ya ki, siz məni ata hesab eləmirsiz.

Ə s g ə r (kənara). Yenə sübutun başı açıldı. Allah, sən saxla!

Ş a h m a r bəy (daxil olur). Dadaş, yarım saatdır mən sizin söhbətinizə o biri otaqdan qulaq asıram… Nə bais olub sizin bu qədər qəzəbnak olmağınıza? Mən lazım bilirəm sizdən müxlisanə təvəqqe edim ki, siz bir qədər səbr fərmayiş edəsiz.

B a y r a m ə l i b ə y. Mənim günüm itin günü! Otur, qardaş, dərdimi sənə deyim… Gör heç dünyada belə müsibət olarmı ki, mənim başıma gəlir?! Oğlanlarıma baxanda bilərsən ki, mən dünyada nə əziyyət çəkirəm; bu iki fərzəndlərdən bir kor qız çox yaxşıdı… Yüz-yüz verirəm və vermişəm, heç birisindən bir şey çıxmadı.

Ş a h m a r b ə y. Dadaş, bir az səbr buyurun, mən bu avanlardan bir-iki sual edim, görüm bunlar nə mərtəbədə ağıl-şüur sahibləridirlər… Mənim əzizlərim, mən sizdən səbri-tamam ilə göftgu edəcəyəm. Gərək mənim suallarıma diqqəti-lazimə ilən müvafiqi-qaidə cavabdeh olasız.

Ə s g ə r (kənara). Mən itəm əgər bu danışıqdan bir şey başa düşdümsə… Bu yazıqlar neyləsinlər.

Ş a h m a r b ə y. Bilmək istəyirəm nə tərbiyət və şüur sahibləridirlər, bizim cənablar?

B a y r a m ə l i b ə y. Belə tərbiyət sahibləridirlər ki, ağsaqqal ataları gəlir otağa, birisi kor öküz təki yıxılıb taxtın üstündə, biri də əyləşib xanzadə kimi… Heç biri yerindən tərpənmək istəmirlər, lazım bilmirlər ayağa durub ehtiram eləsinlər. O ki qaldı oxumağa, bu barədə əvəzləri yoxdur…

Ş a h m a r b ə y. Səfdərqulu, atan otağa daxil olanda, ya ki küçədə rast gələndə lazım bilirsən ayağa durub baş əymək, yoxsa lazım bilmirsən?

S ə f d ə r q u l u. Atam bir dəqiqə bir yerdə durmur, hər saatda yüz dəfə çölə çıxır, içəri girir, mən həmişə gərək ayağa durub baş vuram?

B a y r a m ə l i b ə y. Yoxsa qorxursan başın boş olmağına görə düşüb itə, ona görə baş vurmağa cürət eləmirsən? Heyif deyil ki, baş yenə? Murdar oğlu murdar! Cavabına bax, cavabına: “Mən həmişə gərək ayağa duram?” (Yamsılayır.) Duranda canın çıxar, murdar olarsan? Bığına bax, bığına! Boyuna bax, boyuna!

Ə s g ə r (kənara). Zalım oğlu yenə ölçür.

Ş a h m a r b ə y. Dadaş, indi bildim ki, sizin zəminü-asiman səbrivüz varmış. And olsun xudayə, bir türfətül-eyndə dərilərin boğazlarından tülkü dərisi kimi soyardım hərgah mənim uşaqlarımdan birisi mənə belə cavab versəydi!

B a y r a m ə l i b ə y. Durun ayağa, hər ikiniz sürünün mənim evimdən, gözüm sizi görməsin! Rədd olun başımdan, gedin nə tövr dolanmaq istəyirsiniz dolanın! Vəssəlam… Hm, nəyə tərpənmirsiniz? Yoxsa istəyirsiz boynunuza bir beş-on da yapışdırım?!

Ş a h m a r b ə y. Dadaş, sənə fəda olum, bir qədər səbr buyurun. Səfdərqulu, hələ demək, bu sənin atandır, çox yaxşı, bu evə girəndə ayağa durmağı lazım bilmirsən, çünki o bir dəqiqə necə ki özün deyirsən, bir yerdə durmur. Mən sənin ağsaqqal əminəm, görək mən gələndə ayağa niyə durmadın? Buyur görək.

Ə s g ə r (kənara). Ay özün öləsən! Mən də dedim görəsən nə deyəcək.

S ə f d ə r q u l u. Durmadım-durmadım. Görək məni öldürməkmi gərək? Baş üstə, bundan sonra durram.

Ş a h m a r b ə y. “Baş üstə, bundan sonra durram”. Bu bir cavab olmadı… Bəs indiyə kimi öz borcunu niyə mülahizə eləməmisən? Yox, əzizim, yaxşı danış, mənə qandır görüm indiyə kimi niyə durmurdun? Mən ildə bir dəfə bu evə gəlləm, onda da belə hörmət? Eyibdir sizə. Axır sən iyirmi beş yaşında oğlansan.

B a y r a m ə l i b ə y. O qarabağlı bəy oxuyan həcv nə tövr idi? “Deyirlər məsəldir məşhur törəyən itdən…” Xeyr, belə deyil. “Deyirlər məsəldir bitər öz kökü üstə ot. Axırda törəyən itdən olur köpək oğlu”.

Ş a h m a r b ə y. Dadaş, bu yaxşı olmadı, bu sözün bir ucu da sizə toxunur.

Ə s g ə r (kənara). Çox əcəb oldu. Belədir ki, belədir.

B a y r a m ə l i b ə y. Eybi yoxdur… Yaxşı sözlərdir… Əsgər, qoçağım, de görüm, nə tövrdür.

Ə s g ə r. Şahmar ağa buyurur ki, bir ucu sizə toxunur. Mən qələt elərəm, deyə bilmərəm.

B a y r a m ə l i b ə y. Eybi yoxdur, de!

Ə s g ə r (mərdanə). O qarabağlı belə oxuyurdu:

 
Var özgə vilayətdə də tək-tək köpək oğlu,
Hədsizdi bu viranədə, bişək, köpək oğlu.
Məşhur məsəldir ki, bitər ot öz kökü üstə,
Səgdən törəyən axır olar səg, köpək oğlu.
 

B a y r a m ə l i b ə y (oğlanlarına). Əgər siz bu beş kəlmə sözü bir ayda öyrənə bilsəz, mən adımı alabaş qoyaram. Sizdə o şüur yoxdur, yox.

Ə s g ə r (kənara). Camaat, siz öləsiz, bu beş kəlmə sözü qarabağlı bəy bunun özünə üç ayda öyrədə bilmədi.

Ş a h m a r b ə y. Mətləbdən uzaq düşdük… Mənim əzizlərim, sualıma cavab!

Ə s g ə r (kənara). Füzul oğlu füzul, bəsdir də!

S ə f d ə r q u l u. Əgər şüur yoxdur, tərbiyə yoxdur, dəxi bizdən nə istəyirsiz? Allah xatirinə, dəxi bəsdir, bizi incitməyin, yazığıq, qoyun bu sabah ertə görək nə var.

Ş a h m a r b ə y. Səfdərqulu, bildim sən nəkarəsən. Kifayətdir… Rəsul, qardaşım, sən niyə əmin evə girəndə ayağa durmadın, əzizim?

R ə s u l. Ağlıma gəlmədi, durmadım.

B a y r a m ə l i b ə y. Hələ belə işlər dursun kənara… Dərsə niyə getmirsən, bişüur oğlu bişüur? Mən axır hər bir saata iki manat pul verirəm…

R ə s u l. Pul vermirsən, o da dərs vermək istəmir, mən də getmirəm. Qurtardı getdi.

B a y r a m ə l i b ə y (kitabça çıxardıb). Mən pul vermirəm? Mən pul vermirəm? Yalan danışma, qotur oğlu qotur!.. Şahmar, bircə otur burada, bir dəqiqə buyur bir-bir deyim, sən sal. (Şahmar bəy çotgəyə salır.) Yanvarda vermişəm əlli manat, sal.

Ş a h m a r b ə y. Bu əlli manat!

Ə s g ə r (kənara). Əvvəl-axır çotgə gələcəkdir ortaya… Öləsən elə, ay milyonçu!

B a y r a m ə l i b ə y. Mart ayında yetmiş səkkiz manat.

Ş a h m a r b ə y. Yüz iyirmi səkkiz manat.

B a y r a m ə l i b ə y. Mayda yüz on bir manat pul və üç putdan on girvənkə kəm yağ, putu on iki manatdan, bu da elər, bu da elər… Əsgər, neçə elər?

Ə s g ə r. İki putu iyirmi dörd, o da doqquz, otuz üç manat elər.

Ş a h m a r bəy. Bərəkallah, Əsgər. Bu elər iki yüz yetmiş bir manat… Çox puldur, bunun altından çıxmaq olmaz.

Ə s g ə r (kənara). Onda boğazınıza çatı salın!

B a y r a m ə l i b ə y. Bu hesaba baxanda mənim on illiyim geri düşür, ay mürtədin balası. Canıma od düşür, ay qotur oğlu qotur!.. Ölürəm, ay zalım oğlu!..

Ə s g ə r (kənara). Öl ha… Öl ha!

Ş a h m a r b ə y. Dadaş, ondan keçib. İndi nə eləmək gərək barı heç olmasa bunlar bitərbiyət olmasınlar, əmiləri içəri girəndə ayağa dursunlar?

B a y r a m ə l i b ə y (Səfdərqulunu ortalığa çəkib). Sən bundan tərbiyət gözləyirsən? Bir buna bax, sifətinə bax. Bığına bax, bığına…

S ə f d ə r q u l u. Kişi, Allaha bax, əstəğfürullah!

B a y r a m ə l i b ə y. Əstəğfürullah deyəndə məni döyəcəksən? Çıx çölə, çıx! (itələyir.) Gör necə murdardır a! Yaxın duranda it iyi verir, sürün!

S ə f d ə r q u l u (gedə-gedə). Qorxma, o iy məndən gəlmir…

Ş a h m a r b ə y. Tfu! Belə övlad olarmı? Allah qırsın sizi… Mən belə hərəkətlərə dözə bilmərəm. (Gedir.)

(Rəsul getmək istəyir.)

B a y r a m ə l i b ə y (kağızı cibindən çıxardıb). Dayan, oxu. Oxu, qotur oğlu qotur! Oxu! Əlli manat pul istəyir. Beş yol dərsə getməmisən, məlun oğlu məlun! Özü yazır ki, getməmisən… O mənə borc deyil deyir… Belə iş olar?

R ə s u l. Oxumuram, oxumuram, oxumuram… Məndən nə istəyirsən, öldürəcəksən? Qabiliyyət yoxdur. Oxumuram.

B a y r a m ə l i b ə y. Dərzi Arakelin oğlu bugün-sabah həkim gəlir, ay şüursuz oğlu şüursuz! Karapetin oğlu injenerdir, niyə ölmürsən? Niyə çatlamırsan, ay binamus oğlu binamus? Mən axır od tutub yanıram!

R ə s u l. Belə tək sənin acığına oxumayacağam, ölsən də oxumayacağam!

Ə s g ə r (kənara). İş yoğunladı, mən qaçım. (Qaçır.)

B a y r a m ə l i b ə y (Rəsulun qulağından tutur). Oxumayacaqsan? Oxumayacaqsan? (Qulağın bərk dartıb) Yaxşıdırmı, yaxşıdırmı?

R ə s u l. Əl çək, əl çək, əl çək deyirəm sənə… Əstəğfürullah!

B a y r a m ə l i b ə y. Dəxi mənim canımı boğazıma yığdın sən… Yaxşıdırmı?.. İti döyməzlər, ay itin balası!..

R ə s u l. Əl çək demirəm sənə?! (Boğazından tutub yıxır taxtın üstə) Bu da yaxşıdırmı? Sən məni təngə gətirdin, bu da yaxşıdırmı?..

Ə s g ə r (daxil olub). Odu aayy! Heylə, başına dönüm, heylə!..

Pərdə

1875

DALDAN ATILAN DAŞ TOPUĞA DƏYƏR
(Komediya)

ƏHLİ-MƏCLİS

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y – əlli iki yaşında, çinovnik, qulluqdan çıxmış.

X ı r d a x a n ı m – onun övrəti

S ə k i n ə x a n ı m – onların qızı, on səkkiz yaşında

Ə b d ü r r ə h i m – nökər

P ə r i – qarabaş

N u r c a h a n – aralıq övrəti

H e y d ə r ə l i – dərviş, iranlı

İ s k ə n d ə r b ə y – cavan həkim

D ə l i Ş i r i n

ƏVVƏLİNCİ MƏCLİS

Əhvalat vaqe olur Əbdürrəhman bəyin otağında. Əbdürrəhman bəy kürsü üstə əyləşmiş, qabağında stol, stolun üstündə bir stəkan çay, əlində qəzet. Xırda xanım döşəkcə üstə əyləşmiş, dalında püştə.

X ı r d a x a n ı m. Xudavənda, görəsən, mənim kimi də dünyada bədbəxt varmı? Qumun, torpağın sayı var, hesabı var, mənim dərdimin hesabı yoxdur. Az qalıb ciyərim od tutub yana… Daş doğaydı mənim əvəzimdə dərin yatmış anam… İçərim özümü yandırır, çölüm özgəni… Xırda xanım budu getdi, Xırda xanım odu getdi… Xırda xanım Əbdürrəhman bəy arvadı. Bəli, bəxtəvər başımıza, ağrım Xırda xanıma da, onun ərinə də… Ah, ah!..

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Arvad, yaxşı başlamısan, durma heyfdir!

X ı r d a x a n ı m. Səbəbin Allah evin yıxsın, tünbətün olsun, dərin yatsın, evi başına uçsun, dərbədər olsun məni bu evə düçar eləyəni!.. O günlərə daş düşəydi, zəlzələ oleydi, tarmar oleydi…

Ə b d ü r r ə h m a n bəy. Afərin, sabah ertə yaxşı başlamısan mavərənnəhri.

X ı r d a x a n ı m. Mən ki sənnən danışmıram. Barı qoymazsan, heç olmazsa dərdimi öz-özümə deyim, a biinsaf? İnsaf da buracan?!

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Çünki mənnən danışmırsan, qoy bir stəkan çay içim, baş üstə, mürəxxəs olum qulluğundan, ondan sonra allahvara əllərinin ikisini də qoy qulaqlarının dibinə gəraylı çağır.

X ı r d a x a n ı m. Tələsmə, gedərsən, varax durur, sən durursan; çaxır durur, qumar durur, sən durursan, qaçmazlar. Elə bu dərddi məni öldürən, ay biçarə. Elə bu dərddi məni bu günə salan, ay biçarə. Arın yox, namusun yox.

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Sən atayın goru, qoy oturax. Bəsdi, abrın olsun, həyan olsun!

X ı r d a x a n ı m. Mən bilmirəm sən məndən nə istəyirsən ey! Qoymazsan bir saat dərdimə, fikrimə qalam?!

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Əstəğfürullah rəbbi və ətubəileyhə! Arvad, mən səni incidirəm? Mən səni söylədirəm? Mən sənin ovqatını təlx eləyirəm, yoxsa sən mənim?

X ı r d a x a n ı m. Sənin öz-özündən xəbərin yoxdu, a biçarə… Əgər dərdini bilsən, bu dildə, bu damağda qalmazdın.

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Tfu, axı nə deyim… A gədə, Əbdürrəhim, Əbdürrəhim, sən atayın goru tez bir çubuq gətir ver durum itilim burdan… Arvad genə dınqır-dınqır eləyir.

X ı r d a x a n ı m. Bilirəm, gedəcəksən. Bilirəm, tələsirsən. Bəli, varax qaldı axı, neyləyəsən?.. Daş düşübdü mənim başıma, sənə nə var… Mən də fəxr eləyirəm ki, Əbdürrəhman bəy kimi sahibim var… Bəli, şükür Allaha.

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Əbdürrəhim, Əbdürrəhim, a gədə, sənə demirəm çubuq gətir? Arvad, sən atayın goru ikicə dəqiqə mənə möhlət ver, gedəcəyəm.

X ı r d a x a n ı m. Sənin kimi kişini çay aşağı axıdım, çay yuxarı axtarım. Şükür Allah, sənə! Mənə bax, sahibimə bax!

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Arvad, sən atayın goru bir mənə de görüm başına at təpib, ya ki soyux dəyib? Axır məndən nə istəyirsən?

X ı r d a x a n ı m. Sən nə kişisən ki, mən səndən nə istəyim… Bilməzsən nə var nə yox, bilməzsən arvadın dərdi nədi, uşağın dərdi nədi. Gündüz axşama kimi başın qarışıb gədə-güdəyə, uşaq-muşağa. Gecə qumar, gündüz qumar.

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Axı evdə nə dərd var ki, mən onun fikrinə qalam?.. Təvəqqe eləyirəm ki, ağzını göyə tutmayasan!

X ı r d a x a n ı m. Qırqovul başın kola təpər, daldan xəbəri olmaz. Daş başıma salasan. (Əbdürrəhim çubuğu gətirir, gedir).

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y (çubuğu çəkə-çəkə). Arvad, bilirsən nə var, mən sənə çox məsləhət görürəm durub gedəsən bir ağlaşmaya, orada züy tutasan bundan ötrü ki, bir böyük məşğuliyyət olub.

X ı r d a x a n ı m. Mən onsuz da ağlamalı günə qalmışam. Sənin kimi sahibi olan mən günə qalar.

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Axır sənə nə olubdu, balam? Acsan, çılpaqsan, evin yoxdu, taydan-tuşdan geri qalmısan ki, belə canbazlığa çıxmısan?

X ı r d a x a n ı m. Hanı ki… Dərdim elə olar olaydı.

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Bəs nədi dərdin, qoçaq?

X ı r d a x a n ı m. Əvvəla elə onu götür ki, bizim bir yetişmiş qızımız var, onu gərək bir təhər eləyək.

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Elə bu mətləbdən ötrü bu qarəvəllini gətirirdin?

X ı r d a x a n ı m. Bu dərdi azmı bilirsən?

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. İndi gəldik Mərəndə… Pərvərdigara, görəsən elə hamı arvad elə beləmi olurlar? Qaçar ala dağdan qara dağa, qara dağdan ala dağa. Yeniş-yoxuş, dərə-təpə, axırdan-axıra nədi-nədi kömür qaradı, qatıq ağdı.

X ı r d a x a n ı m. Sən axırı hədyana düzübsən… Qızın dərdi az dərddi? Onun tayları hamısı gediblər… Püstə xanımın qızı getdi. Nurcahan xanımın qızı getdi. Səfdərqulu bəyin qızı getdi.

Ə b d ü r r ə h i m b ə y. Arvad, Allaha bax, tanrıya bax, qız deyəndə alma deyil, qarpız deyil tökəsən bazara, haray çəkəsən ay alma alan, ay şaftalı alan. Dəli olmamısan ki, arvad?

X ı r d a x a n ı m. İndi ki mətləbin başı açıldı…

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. Mətləbin başı açıldı, amma çox zülmlən, ənvayi-müsibət ilən.

X ı r d a x a n ı m. Yaxşı sən atayın goru, qoy sözümü deyim… Bircə mənə de görüm, getmisənmi İskəndər bəyin yanına? O ki invərsət deyirsiz, nə deyirsiz qurtarıb, həkim gəlib, deyirlər ki, bir yaxşı kamallı, göyçək oğlandı. Heç belə zad ağlına gəlibdimi?

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y. İndi başa düşdüm mətləbini, arvad… Elə işləri sən özün yaxşı bilirsən, gərək o gəlsin vizitə, yoxsa mən gedim ona nə deyim? Deyim ki, gəl mənim qızımı al? Tutalım ki, dedim, axır alarmı? Elə iş heç bir yerdə görünübdümü? Axı biz müsəlmanıq.

X ı r d a x a n ı m. Mən əvvəl gündən bilmişəm başıma düşən daşı. Mən bilirəm ki, sən elə şüur yiyəsi deyilsən. Get Allahı sevərsən, get qumar oynamağın dalınca. Mən öz işimi düzəldim, onda bilərsən ki, analar necə qızlar doğublar.

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y (gedə-gedə). Allah xeyir versin. Sən nəsən ki, düzəltdiyin iş nə ola? Mən ancaq axırda rüsvayçılıqdan qorxuram.

X ı r d a x a n ı m. Get, dalınca da bir qara daş getsin.

Ə b d ü r r ə h m a n b ə y (gedir). Tuf… tuf…

X ı r d a x a n ı m (tək). Heç mümkün deyil, nə tövr olsa gərək varımdan, yoxumdan keçib bu işi düzəldim; yoxsa o qızların oxutmuş ləçərlər əgər bilsə, oğlanı çəkəcəklər bəndlərinə… Belə ittifaqı əldən buraxmaqlıq bişüurluqdur… Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən Koroğlu… Əbdürrəhim, Əbdürrəhim! (Əbdürrəhim daxil olur.)

Ə b d ü r r ə h i m. Nə buyurursan, xanım?

X ı r d a x a n ı m. Bu saat gedərsən Nurcahan arvadı və o Dərvişi ki İrandan təzə gəlib, çağırarsan bura. Nə tövr olsa gərək bu dəqiqə burada olalar. Başa düşdünmü? Şəhəri bir-birinə vurub tapıb gətirərsən!..

Ə b d ü r r ə h i m. Bəli, bu saat, xanım. (Gedir.)

X ı r d a x a n ı m. Tez ha, tez ha… Pəri, Pəri! (Pəri daxil olur.)

P ə r i. Nə buyurursan, xanım?

X ı r d a x a n ı m. Bu saat otaqları təmiz süpürərsən, qapı-bacanı gül kimi elərsən!

P ə r i. Baş üstə. Xeyirdimi, ay xanım, başına dönüm?

X ı r d a x a n ı m. Hələ danışmaq yeri deyil, bircə tez Səkinəni də bura göndər! (Pəri gedir.)

X ı r d a x a n ı m. Ay pərvərdigara, sən özün kömək elə, nəzir elərəm, hər ocaqda bir şam yandırım, beş qoyun kəsim, iki gün ildə ehsan verim. On yetim sevindirrəm. Ya göy çadırın sahibi!..

(Səkinə daxil olur.)

S ə k i n ə x a n ı m. Nə buyurursan, ana?

X ı r d a x a n ı m. Anan sənə qurban, Pəriyə kömək elə evləri təmiz süpürsün… Sonra əl-üzünü təmiz yu, libasını dəyiş, bəlkə bizə naqafil bir qəribə qonaq gəldi.

S ə k i n ə x a n ı m. Kələyini duymuşam… Mənciyəz elə işi bacarmaram.

X ı r d a x a n ı m. Kəs, küçük! Sənə nə deyirəm əməl elə. Yeri, qız uşağısan, artıq danışma. Yeri, anan sənə qurban, yeri. Allah ananı mətləbinə yetirsin. (Xırda xanım Səkinəni itələyə-itələyə çıxarır)

X ı r d a xanım (diz üstə üzü qibləyə). Ya göy çadırın sahibi! Ya mıxı mismara döndərən Tanrı! Ya yoxdan bizi xəlq eləyən Tanrı! İmdad günüdür, yet dada!

(Əvvəlinci məclis tamam olunur, pərdə salınır.)