Kitobni o'qish: «Тирилиш», sahifa 7

XX

Аксига иш чўзилиб кетди: гувоҳларни ва экспертни якка-якка чақириб сўралгандан кейин ва прокурор ёрдамчиси, адвокатлар томонидан берилиши зарур деб ҳисобланган бетайин саволлардан кейин раис далилий ашёларни кўздан кечиришни таклиф этди. Далилий ашёлар – йўғон кўрсаткич бармоққа тақиладиган бриллиант кўзли катта узук ва фильтрдан иборат эди. Текшириш шу фильтрда заҳар борлигини кўрсатган эди. Бу буюмлар печатлаб қўйилган ва ҳар бирининг устига ёрлиқ ёпиштирилган эди.

Маслаҳатчилар далилий ашёларни кўрмоқчи бўлиб турганларида прокурор ёрдамчиси ўрнидан туриб, далилий ашёларни кўздан кечиришдан олдин, жасадни текширган врачнинг хулосаларини ўқишни таклиф этди.

Маъшуқасининг олдига эртароқ бориш учун ишни мумкин қадар тезлаштиришга уринган раис бу қоғозни ўқиш кишини зериктиришдан ва вақтни олишдан бошқа фойдаси йўқлигини билса-да, прокурор ёрдамчиси буни талаб қилишга ҳақи борлигини кўрсатиш учунгина талаб этаётганини тушунса-да, унинг илтимосини рад этмади, розилик билдирди. Котиб қоғозни олди, яна соқовланиб, «л» ва «р» товушларини аниқ талаффуз этолмай маъюс овоз билан ўқий бошлади.

– «Ташқи кўринишидан қуйидагилар аниқланди:

1. Ферапонт Смельковнинг бўйи – 2 газ 12 вершок.

– Бўйдан ҳам берган экан, – деб шивирлади савдогар Нехлюдовнинг қулоғига.

2. Кўринишидан ёши тахминан қирқларда.

3. Ўлик шишиб кетган.

4. Бадани кўкарган, ҳар ер ҳар ерида қорамтир доғлар пайдо бўлган.

5. Териси пуфак-пуфак бўлиб шишиб чиққан, катта-кичиклиги турлича, баъзи ерида ёрилиб, парча-парча бўлиб осилиб қолган.

6. Сочи тўқ сариқ, қалин, қўл теккизилганда теридан ажралиб чиқяпти.

7. Кўзи косасидан чиқиб кетган, шох соққаси хира тортган.

8. Бурун тешикларидан, иккала қулоғидан ва оғзидан кўпиксимон қон аралаш шилимшиқ оқиб турибди, оғзи ярим очиқ.

9. Юзи ва кўкраги шишиб кетганидан бўйни билинмай кетган».

Ва ҳоказо, ва ҳоказо.

Шаҳарда айш-ишрат қилган семиз савдогарнинг бадбуруш ва шишиб кетган жасадини ташқи кўрикдан ўтказиш натижалари тўрт бетга йигирма етти банд қилиб, батафсил ёзилган эди. Жирканиб ўтирган Нехлюдов жасад тасвири ўқилганда баттар сесканиб кетди. Катюшанинг ҳаёти ҳам, бурун катакларидан оқиб турган қонли йиринг ҳам, косасидан чиқиб кетган кўзлар ҳам, қизга нисбатан ўзининг қилган иши ҳам – ана шуларнинг ҳаммаси унинг назарида бир-биридан баттар нарсалар эди, у ҳар тарафдан шу нарсалар билан ўралиб, гирдобга тушган эди. Ниҳоят, ташқи кўрикдан ўтказиш натижалари ўқиб бўлингач, раис, тугаган бўлса керак, деган умидда чуқур тин олиб, бошини кўтарди. Аммо котиб шу замоноқ ички текшириш тасвирини ўқий бошлади.

Раис яна бошини қуйи солди ва қўлига таяниб, кўзини юмди: Нехлюдовнинг ёнида ўтирган савдогар мудраб ўтирар, аҳён-аҳёнда бир чайқалиб қўярди; судланувчилар ва улар орқасида ўтирган жандармлар қимир этмай ўтиришарди.

– «Ички аъзоларни текшириш натижасида қуйидагилар аниқланди:

1) Бош суягининг териси бош суягидан осонгина кўчиб чиқди, қонталаш жойи кўринмади.

2) Бош суяги ўртача қалинликда ва бутун.

3) Миянинг қобиғида ҳар бири тўрт дюйм келадиган иккита доғ бор, қобиқнинг ўзи хирагина», – ва ҳоказо ва ҳоказо шунга ўхшаш яна ўн уч пункт.

Кейин холис кишиларнинг исми, имзоси, врачнинг фикри ёзилган эди. Жасадни ёриб қаралганда, ошқозон ҳамда қисман ичак билан буйракда топилган ва протоколга ёзилган ўзгаришлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, Смельковнинг ўлими унинг ошқозонига вино билан кирган заҳар натижасидир.

Ошқозон ва ичаклардаги ўзгаришларга қараб, ошқозонга тушган заҳарнинг қандай заҳарлигини аниқлаш қийин; Смельковнинг ошқозонидан жуда кўп вино чиққани учунгина заҳар ошқозонга вино билан кирган, деб тахмин қилиш мумкин.

– Хўп ичар экан-да, ўзиям, – деб яна шивирлади савдогар кўзини очиб.

Қарийб бир соат давомида ўқилган протокол ҳам прокурор ёрдамчисини қаноатлантирмади. Протокол ўқиб бўлингач, раис унга юзланиб:

– Ички аъзоларни текшириш ҳақидаги актни ўқимаса ҳам бўлар, деб ўйлайман, – деди.

– Бу актни ҳам ўқиб эшиттиришни сўрар эдим, – деди қийшайиб ўрнидан турган прокурор ёрдамчиси раисга қарамасдан. У шундай оҳангда гапирдики, бу билан у протоколнинг ўқилишини талаб этиш ҳуқуқига эгалигини, бу ҳуқуқдан чекинмаслигини билдирмоқчи, мабодо рад этсалар, шикоятга баҳона топилади, демоқчидек бўлар эди.

Қовоғи салқиган, мулойим кўзли, ошқозон касалига мубтало бўлган серсоқол суд аъзоси, ҳолдан кетиб раисга мурожаат қилди:

– Буни ўқишнинг нима ҳожати бор-а? Бекорга вақтни олади. Бу янги супурги эскисидан тоза супурмайди, қайтага, секин супуради.

Тилла кўзойнакли суд аъзоси чурқ этмади. У на хотинидан, на ҳаётдан яхшилик кутмай, тўғрисига қараб тикилганича хўмрайиб ўтирарди.

Актни ўқий бошладилар:

– «Мен, қуйида имзо чекувчи камина 188* йилнинг 15 февраль куни, шифохона топшириғига мувофиқ, шифохона назоратчиси муовини иштирокида 638-рақамли актни шу хусусда туздикким, – деб яна ўқий бошлади котиб мудраб ўтирганларнинг уйқусини қочириш учун шанғиллаб. – Ички аъзоларини, чунончи:

1) Ўпканинг ўнг қисми ва юракни (олти қадоқли шиша идишда); 2) Ошқозондан чиққан нарсаларни (олти қадоқли шиша идишда); 3) Ошқозоннинг ўзини (олти қадоқли шиша идишда); 4) Жигар, талоқ ва буйракни (уч қадоқли шиша идишда); 5) Ичак-чавоқларни (олти қадоқли сопол идишда) текшириб…»

Котиб актни ўқий бошлаган ҳамоно раис аъзолардан бири томонга энгашиб ниманидир шивирлади, кейин иккинчиси билан шивирлашди ва тасдиқ жавобини олгач, шу ерга етганда ўқишни тўхтатди.

– Суд актнинг ўқилишини ортиқча деб топади, – деди у.

Котиб ўқишдан тўхтаб, қоғозларни йиғиштира бошлади, прокурор ёрдамчиси жаҳл билан алланималарни ёза бошлади.

– Жаноб маслаҳатчилар далилий ашёларни кўздан кечиришлари мумкин, – деди суд раиси.

Старшина ва маслаҳатчиларнинг баъзилари ўринларидан қўзғалишди ва ҳаракатлари ёки қўлларининг вазиятидан ўнғайсизланиб столга яқинлашишди, узукни, шишани ва фильтрни бирма-бир кўздан кечиришди. Савдогар узукни ҳатто бармоғига тақиб ҳам кўрди.

– Бармоқдан ҳам худо берган экан, – деди у жойига қайтиб. – Йўғонлиги худди ўқлоғидек келади-я, – деб қўшиб қўйди у завқланиб, заҳарланган савдогарни паҳлавондек тасаввур этиб.

XXI

Далилий ашёлар кўрилиб бўлгач, раис суд тергови тамом бўлганини эълон этди ва танаффус қилмасдан ишни тезроқ тугатмоқ учун қораловчига сўз берди. Раис ўзича, қораловчи ҳам одам-ку, унинг ҳам чеккиси, овқат егиси келар, бизларга раҳми келар, деб ўйлаган эди. Аммо прокурор ёрдамчиси ўзини ҳам, уларни ҳам аямади. Прокурор ёрдамчиси аҳмоқ одам эди. Бунинг устига гимназияни олтин медаль билан битириб, университетда Рим ҳуқуқшунослиги бўйича сервитут¹⁹ ҳақидаги асари учун мукофот олиб, мағрурланиб кетган, ўзига бино қўйган эди (хотинларга манзур бўлиши ундаги бу худписандликни яна ошириб юборган эди). Шунинг учун ҳам у ўтакетган овсар эди. Сўз берилгандан кейин у оҳиста ўрнидан турди, мундир кийган басавлат гавдасини кўз-кўз қилиб, икки қўлини столга қўйди, бошини бир оз қийшайтириб, судланувчиларга қарамай, залда ўтирганларни кўздан кечириб чиқди-да, сўз бошлади.

– Сизларнинг ихтиёрингизда бўлган иш, жаноб суд маслаҳатчилари, – деб бошлади у протокол ва акт ўқилаётган пайтда тайёрлаб қўйган нутқини, – агар шундай деб аташ мумкин бўлса, ўзига хос жиноятдир.

Прокурор ёрдамчисининг нутқи, ўзининг фикрича, ном чиқарган адвокатлар сўзлаган машҳур нутқлар сингари ижтимоий аҳамиятга эга бўлиши лозим эди. Суд залидагилар орасида атиги уч хотин: тикувчи, ошпаз хотин, Симоннинг синглиси ва бир извошчи ўтирарди. Лекин бунинг аҳамияти йўқ. Ўша машҳур адвокатлар ҳам шундай бошлаган-да. Прокурор ёрдамчисининг одати шу эди: ҳамма вақт ўз вазифасини тўғри адо этиб, яъни жиноятнинг психологик моҳиятини чуқур англаб, жамият маразларини очиб ташлаши керак эди.

– Жаноб суд маслаҳатчилари, сиз кўриб турган бу ҳодиса, агар шундай таъбир жоиз бўлса, асримизнинг охирига хос жиноятдир, бу жиноятлар жамиятда бўлган унсурларнинг бузилиши орқасида келиб чиққан. Жинояткорлар эса, шу бузилиш жараёнининг ўткир шуъласи остида қолган кишилардир…

Прокурор ёрдамчиси жуда узоқ гапирди. У бир томондан ўйлаб қўйган оқилона сўзларини эслашга, иккинчи томондан ва асосан, бир дақиқа ҳам тўхтамай, бир соату ўн беш дақиқа тинмай бидиллашга уринди. Фақат бир мартагина тўхтаб анчагача тупугини ютиб турди-ю, лекин дарҳол ўзини тутиб олиб, боягидай маҳмаданалик қилди. У депсиниб, суд ҳайъатларига тикилиб тилёғламалик билан мулойимгина гапирар, гоҳ дафтарчасига қараб-қараб қўйиб секин ва жиддий сўзлар, гоҳ бир томошабинларга, бир маслаҳатчиларга юзланиб баланд, фош этувчи овоз билан гапирарди. Аммо кўзларини узмай унга тикилиб ўтирган учала судланувчиларга у бир марта ҳам кўз ташламади. Унинг нутқида ўша вақтларда ўз улфатлари орасида кўп ишлатиладиган ва ҳозир ҳам илм-фан оламида янгилик деб ҳисобланадиган нарсаларнинг ҳаммаси топиларди. Бу нутқда ирсият масаласи ҳам, туғма жинояткорлик ҳам, Ломброзо²⁰ ҳам, Тард²¹ ҳам, эволюция ҳам, яшаш учун кураш ҳам, гипнотизм ҳам, уқдириш ҳам, Шарко²² ва декадентлик ҳам – ҳаммасидан бир шингилдан бор эди.

Прокурор ёрдамчисининг таърифига қараганда, савдогар Смельков феъли кенг, забардаст, бузилмаган, очиқ кўнгил рус кишиси бўлган. У азбаройи очиқ кўнгил ва тантилигидан ўтакетган бузуқ одамлар қўлида ўлиб кетган.

Симон Картинкин крепостнойлик ҳуқуқининг қолдиғи бўлиб, эзилган, илмсиз, ақидасиз, ҳатто динсиз бир одамдир. Евфимия унинг ўйнаши ва ирсият қонунининг қурбонидир. У руҳий жиҳатдан айнигани ошкора кўриниб турган шахс. Декадентликнинг энг тубан намояндаларида бўлган хусусиятларни ўзида мужассамлаштирган Маслова жиноятнинг асосий сабабчисидир.

– Бу хотин, – дерди прокурор ёрдамчиси унга қарамай, – илмли, биз бу ерда, судда, бекасининг гапини эшитдик. У ўқиш-ёзишдан ташқари, французчани ҳам билади. У етимча, жинояткорлик, балки, насабида ҳам бўлгандир. Бу хотин маданий дворянь оиласида тарбия топган, демак, ҳалол меҳнат билан кун кўриши мумкин эди; йўқ, бу киши валинеъматларини ташлаб кетади, шаҳвоний ҳирс кўйига тушади ва уни излаб исловатхонага киради. Исловатхонада у илми билан, энг муҳими, ҳозир бекасидан ўз қулоғингиз билан эшитдингиз, жаноб маслаҳатчилар, мижозларга таъсир этиш қобилияти билан, яъни сўнгги пайтларда фан томонидан, айниқса, Шарко мактаби томонидан аниқланган, таъсир этиш деб номланган хусусияти билан бошқа жувонлардан ажралиб туради. У худди ана шу хусусияти билан очиқ кўнгилли рус паҳлавонини, кўнгилчан Садкони – бадавлат меҳмоннинг бошини айлантиради ва унинг анойилигидан фойдаланиб бор-йўғини шилади, кейин, шафқатсизларча ҳаётидан маҳрум қилади.

– Жуда ошириб юборди-ку, – деди раис илжайиб, жиддий қиёфадаги суд аъзоси томонга энгашиб.

– Қип-қизил аҳмоқ, – деди жиддий қиёфадаги суд аъзоси.

– Жаноб маслаҳатчилар, – деб давом этди бу орада прокурор ёрдамчиси хипча белини биланглатиб, – мана шу шахсларнинг тақдири сизларнинг қўлингизда. Шунингдек, жамият тақдири ҳам қисман сизнинг қўлингизда, чунки сиз ўз ҳукмингиз билан бунга таъсир қиласиз. Сизлар ушбу жиноятнинг моҳиятини, мана шу Маслова каби ғайритабиий шахсларнинг жамият учун қандай хавфли эканини синчиклаб ўрганинг ва жамиятни заҳарланишдан, бу жамиятдаги иффатли, мустаҳкам кишиларни заҳарланишдан ва бекор ҳалок бўлиб кетишдан ҳимоя қилинг.

Ўз нутқига ўзи қойил қолган прокурор ёрдамчиси суд томонидан қабул қилинадиган қарорнинг муҳимлигидан ларзага келгандай ўтириб қолди.

Қочириқ гапларини мустасно қилганда, нутқининг мазмуни шундан иборат эдики, Маслова савдогарнинг бошини айлантириб, унинг ишончини қозонган-да, калит билан номерга келиб, пулнинг ҳаммасини ўзи олмоқчи бўлган, лекин Симон билан Евфимия унинг устидан чиқиб қолишгандан кейин бўлишиб олишга мажбур бўлган. Кейин жиноятни яшириш мақсадида савдогар билан меҳмонхонага қайтиб келган ва уни заҳарлаган.

Прокурор ёрдамчисининг нутқидан кейин жиноятчилар столи ёнида ўтирган фрак кийган, оппоқ кўйлагининг кўкраги крахмалланган ўрта ёшлардаги киши ўрнидан турди ва Картинкин билан Бочковани ёқлаб нутқ сўзлади. Бу одам Картинкин билан Бочкова уч юз сўмга ёллаган адвокат эди. У ҳамма айбни Масловага тўнкаб, буларнинг икковини оқлашга уринди.

Адвокат Маслованинг: «Пул олаётганимда тепамда Бочкова билан Картинкин бор эди», деган гапини рад қилиб, заҳар бериб одам ўлдиришда айбланган аёлнинг сўзи инобатга ўтмайди, деб туриб олди. Икки минг беш юз сўм эса, – деди адвокат, – бу иккала меҳнаткаш ва инсофли одамлар томонидан ишлаб топилган бўлиши мумкин. Нимагаки, меҳмонлар уларга кунда уч сўм, баъзида эса беш сўм бериб кетишади. Савдогарнинг пулини эса шак-шубҳасиз Маслова ўғирлаган, кейин ё бировга бериб юборган ёки бўлмаса йўқотиб қўйган. Зероки, ўша пайтда у маст бўлган. Савдогарни заҳарлаган ҳам Маслованинг ўзи.

Адвокат маслаҳатчилардан ана шу юқорида зикр этиб ўтилганларни назарда тутиб, Картинкин билан Бочковани гуноҳсиз деб ҳисоблашни, мабодо пул ўғирлашда айбдор деб ҳисобланган тақдирда эса, уларни олдиндан тузилган режага мувофиқ заҳарлашда айбдор деб ҳисобламасликни сўради.

Сўз охирида адвокат, прокурор ёрдамчисига ўчакишиб, жаноб прокурор ёрдамчисининг ирсият ҳақидаги сўзлари, гарчи, ирсият тўғрисидаги таълимотни илмий жиҳатдан ёритиб кўрсатса-да, Бочкованинг ота-онаси номаълум бўлгани ҳозирги воқеага алоқаси йўқлигини уқдириб ўтди.

Прокурор ёрдамчиси, аччиғланиб, зарда билан алланарсаларни қоғозга ёзиб олди ва нафрат аралаш ҳайрат билан елкасини қисиб қўйди.

Кейин Маслованинг адвокати ўрнидан туриб тутила-тутила, тортинибгина ҳимоя қила бошлади. У Маслованинг пулни ўғирлашда иштирок этганини инкор қилмади, фақат Маслова Смельковни ўлдиришни хаёлига ҳам келтирмаганини, уни ухлатиш учунгина дори ичирганини гапирди. Адвокат Маслова бу тубанликнинг барча аччиқ-чучугини татиб тургани ҳолда уни йўлдан оздирган эркак жазоланмай қолгани тўғрисида ваъзхонлик қилиб, одамларнинг кўнглини юмшатмоқчи бўлиб кўрди-ю, лекин уддасидан чиқолмай, қайтага бошқаларни ҳам хижолатга солди. Адвокат эркакларнинг тош кўнгиллиги, хотин-қизларнинг заифлиги ҳақида эзмалик қилаётган эди, раис уни оғир аҳволдан чиқариш учун масаладан узоқлашмаслигини илтимос қилиб қолди.

Бу ҳимоячидан кейин прокурор ёрдамчиси яна ўрнидан туриб, биринчи ҳимоячига қарши ўзининг ирсият ҳақидаги мулоҳазаларини ёқлаб кетди ва Бочкованинг ота-онаси номаълум бўлса-да, бу билан чин ҳақиқат бўлган ирсият қонунини камситиб бўлмайди, ирсият тўғрисидаги таълимот илмий жиҳатдан тасдиқланганлиги сабабли, ирсиятга қараб жиноятни белгилабгина қолмасдан, балки жиноятга қараб ирсиятни белгилаб оламиз, деб уқдиришга уринди. Иккинчи адвокатнинг Масловани аллақандай бир (у «аллақандай» сўзини айтганда заҳарханда қилди) одам йўлдан оздирган деган фикрига келганимизда, шуни айтиш мумкинки, билъакс барча фактлар йўлдан оздирувчи Маслованинг ўзи эканлигини ва кўп одамни йўлдан оздирганини кўрсатади, деди. Шу сўзларни айтиб бўлгач, прокурор ёрдамчиси дабдаба билан ўтирди.

Кейин ўзларини оқлаш учун судланувчиларга сўз берилди.

Евфимия Бочкова ҳамон, ҳеч нарса билмайман, ҳеч нимада иштирок этмадим, деб такрорлар, ҳаммасига ўша айбдор, деб Масловани кўрсатарди. Симон бўлса бир неча бор:

– Ихтиёр сизларда, аммо айбим йўқ, бекор кетяпман, – деб такрорлади, холос.

Маслова бўлса ҳеч нарса демади. Раис унга, ўзингизни ҳимоя қилиш учун нима дейсиз, гапиринг, деганда бошини кўтарди, қафасга тушган қушдек ҳаммага мўлтираб қаради-да, бошини ерга эгиб ҳўнграб йиғлаб юборди.

Нехлюдовнинг ёнида ўтирган савдогар:

– Сизга нима бўлди? – деб сўради Нехлюдовнинг оғзидан чиққан ғалати бир товушни эшитиб. Бу – тўсатдан тўхтатиб қолинган йиғи товуши эди.

Нехлюдов ўзининг ҳозирги аҳволига ҳамон тушуниб етмаган эди. У кўз ёшларини оқизиб, ҳўнграб йиғлаб юборишдан ўзини зўрға тутиб қолган эди. Бу ҳолни у асабийлигидан деб билди ва буни яшириш учун pince-nez тақди, кейин рўмолчасини олиб, бурнини қоқа бошлади.

Шу ерда, суд залида ўтирганлар менинг қилмишимдан хабардор бўлиб қолсалар, шарманда бўламан, деган андиша унинг кўнглида бораётган кечинмаларни бўғиб ташлади. Бу қўрқув ҳозирги пайтда ҳамма нарсадан кучли эди.

XXII

Айбланувчиларнинг сўнгги сўзидан кейин ва тарафлар масалани қай тариқа қўйиш ҳақида узоқ талашиб-тортишганларидан кейин, маслаҳатчилар олдига қўйиладиган саволлар аниқланди, раис якунлашга ўтди.

Суд раиси масалани баён қилишдан аввал, таловчилик таловчилик эканлигини, ўғрилик ўғрилик эканлигини, яшириб қўйилган жойдан ўғирлаш яшириб қўйилган жойдан ўғирлаш демаклигини ва очиқ-сочиқ ётган ердан ўғирлаш, очиқ-сочиқ ётган ердан ўғирлаш демаклигини маслаҳатчиларга ёқимли овоз билан анчагача уқдирди. Буни тушунтирар экан, раис, бу муҳим ҳолатни унга уқдирсам, зора бошқаларга ҳам тушунтириб қўйса, дегандек Нехлюдовга қараб-қараб қўярди. Маслаҳатчилар бу ҳақиқатни англаб олишди, деган қарорга келгандан кейин, у бошқа бир ҳақиқатни тушунтира кетди. Сўнг у, бирон ҳаракат натижасида бирон киши ўлса, бундай ҳаракатни қотиллик дейдилар, шунинг учун заҳарлаш ҳам ўлдириш ҳисобланади, деб уқдира кетди. Маслаҳатчилар бу ҳақиқатни ҳам англаб етдилар деган хулосага келгач, у агар ўғрилик ва қотиллик бир вақтда содир бўлган экан, у ҳолда жиноят таркиби ўғрилик билан қотиллик бўлишини тушунтирди.

Раис ўз касбига шу қадар ўрганиб қолган эдики, ўзи ишни тезроқ тугатиб кетишни истаса ҳам, швейцариялик маъшуқаси кутиб қолган бўлса ҳам, бир оғзини очгандан кейин ўзини ҳеч тўхтатиб қола олмади. Шунинг учун ҳам у, маслаҳатчиларга, агар судланувчиларни айбдор деб ҳисобласалар, айбдор деб ҳисоблашга ҳақли эканликларини, агар гуноҳсиз деб ҳисобласалар, гуноҳсиз деб ҳисоблашга ҳақли эканликларини, мабодо бир ишда айбдор, иккинчисида, айбсиз деб ҳисобласалар, у ҳолда, бир ишда айбдор, иккинчисида айбсиз деб ҳисоблашлари мумкинлигини уқдира кетди. Кейин раис маслаҳатчиларга яна бир нарсани, уларга бу ҳуқуқ берилгани билан, ҳуқуқдан ўйлаб, оқилона фойдаланишлари кераклигини тушунтирди. У маслаҳатчиларга яна бир нарсани, агар берилган саволга тасдиқ жавобини беришса, бу билан берилган саволни тўла-тўкис тасдиқлаган бўлишларини, агар саволга тўла-тўкис қўшилишмаса, у ҳолда нимасига қўшилмаганларини айтиб ўтишлари кераклигини ҳам тушунтирмоқчи эди. Лекин раис соатига қаради-ю, беш дақиқа кам уч эканлигини кўриб, якунлашга ўтди.

– Бу иш мана шундай шароитда бўлган, – деб бошлади у сўзини. У ҳимоячилар, прокурор ёрдамчиси, ҳамда гувоҳлар бир неча бор гапириб ўтган сўзларни такрорлади.

Раис сўзлар, икки ёнида ўтирган суд ҳайъатлари эса маънодор тусда тинглашар, раиснинг нутқини яхши деб, яъни талабга мувофиқ деб топишар, лекин бир оз узунроқ деб ҳисоблаб, аҳён-аҳёнда соатларига қараб қўйишарди. Барча суд ходимлари ва залда ўтирганлар сингари прокурор ёрдамчиси ҳам худди шу фикрда эди. Ниҳоят раис якунлаб бўлди.

Гап тамом бўлгандек эди. Аммо раис ўзининг гапириш ҳуқуқидан сира воз кеча олмасди – ўзининг таъсирчан товушини эшитиш унга шу қадар хуш ёқардики, маслаҳатчиларга берилган ҳуқуқнинг муҳимлигини, маслаҳатчилар бу ҳуқуқдан, суиистеъмол қилмай, эҳтиёткорлик ва ҳушёрлик билан фойдаланишлари кераклиги, ўзларининг қасамёд қилганликлари ва жамиятнинг виждони эканликлари ҳамда маслаҳат хонасидаги сирлар муқаддас сақланиши ва ҳоказо, ва ҳоказолар ҳақида бир неча оғиз гапириб ўтишни лозим деб топди.

Раис сўзлай бошлагандан кейин Маслова унинг бирон оғиз сўзини эшитмай қолмаслик учун ундан кўз узмай тикилиб қолди. Шу сабабли Нехлюдов кўзи кўзига тушиб қолишидан қўрқмай, Масловага тикилди. Унинг тасаввурида одатдаги шундай бир ҳол юз берарди: севимли одамининг кўпдан буён кўрмаган чеҳраси дастлаб, шу кўришмаган давр ичида рўй берган ташқи ўзгаришлар билан кишини ҳайратга солади ва бора-бора барча ўзгаришлар кўздан йўқолиб, кўп йиллар муқаддам қандай бўлса, шу ҳолатга қайтади ва ботин кўзи билан мисли бўлмаган ягона бир шахсни кўради.

Нехлюдов худди шундай аҳволда эди.

Ҳақиқатан ҳам, эгнида маҳбуслар халати бўлишидан қатъи назар гавдасининг тўлалиги, кўкрагининг катталиги ва юзининг пастки қисми тўлишиб кетганига қарамай, пешона ва чаккаларидаги ажинларига, кўзининг шишинқираганига қарамай, бу ўша Катюша, Исонинг тирилиши байрами куни Нехлюдовга, ошиғига қия боқиб, қувончини ичига сиғдиролмаганидан кулиб турган, кўзларида севги-муҳаббат акс этган Катюша эди.

«Қизиқ! Келиб-келиб мен иштирок этадиган кунга тўғри келганини қаранг-а! Ўн йил ҳеч қаерда кўрмай, келиб-келиб шу ерда, айбдорлар курсисида учратсам-а! Охири нима бўларкин? Тезроқ, тезроқ бир ёқлик бўла қолсайди!»

Нехлюдов қалбида уйғониб келаётган пушаймон ҳиссига ҳамон бўйсунгиси келмас, назарида бу, унинг ҳаётига шикаст бермай, ўз-ўзидан ўтиб кетадиган тасодифдек эди. Нехлюдов ўзини уй ичини булғатиб қўйган, эгаси гарданидан ушлаб, бурнини шу ифлос ахлатга нўқиб турган лайчадек ҳис этарди. Лайча ўз ахлатидан тисарилишга бор кучи билан уринади, уни бутунлай унутиш учун чийиллайди; аммо шафқатсиз хўжайини қўйиб юбормайди. Нехлюдов ҳам қилган қилғилигининг нақадар қабиҳлигини сезар, хўжайиннинг қудратли қўлини ҳис этарди-ю, аммо қилмишининг маънисига тушуниб етмас, хўжайинини тан олмасди. У, мана шу кўз ўнгидаги иш, ўз иши эканлигига ишонишни истамас эди. Аммо кўринмас шафқатсиз қўл уни маҳкам ушлаб олган. Нехлюдов бу қўлдан қочиб қутула олмаслигини ҳис этарди. Шунга қарамай у, ҳамон ўзига далда берар ва одатига кўра оёғини чалиштириб, рince-nezини бепарвогина ўйнатиб, биринчи қатордаги иккинчи стулда кеккайиб ўтирарди. Ваҳоланки, қилган ишигина эмас, балки ишратбозлик, бекорчилик, ифлослик билан ўтган умрининг нақадар қабиҳ, ярамас ва разил эканини ҳис этарди, мана шу ўн икки йил давомида унинг бу жинояти ва сўнгги йиллар ичида кечирган бутун ҳаётини қандайдир бир мўъжиза билан тўсиб турган ўша даҳшатли парда тебрана бошлади ва парда орқасига Нехлюдовнинг ора-сира кўзи тушиб қоларди.