Kitobni o'qish: «Dağlar arxasında üç dost»

196… -ci ilin qışında tufan qopmuş gədikdən bir atlı enirdi. Külək güllə kimi vıyıldayaraq burulur, qarı qaldırıb atlının üzünə çırpırdı. Ucaboylu boz ürgə başını irəli verərək sərvaxtlıqla addım atırdı. Uzunboğaz çəkmə geymiş oğlan, ayaqlarını üzəngiyə dirəyərək, yəhərdə qıs-qıvraq oturmuş, soyuqdan donub göyərən çılpaq əlləri ilə cilovdan möhkəm yapışıb, gözlərini yarı yummuşdu. Qulaqlı xəz papağı, qalın gödəkcəsi qardan ağappaq olmuş, qaşları, kirpikləri sırsıra bağlamışdı.

Hələ gündüz saat beş olmasına baxmayaraq hava qaralmışdı. Boz ürgə tez-tez üzərini qar basmış çuxura düşərək büdrəyir və bu zaman oğlan cəld hərəkətlə ayaqlarını üzəngiyə daha da möhkəm dirəyərək cilovu çəkir, üzünə çırpılan qardan göz qapaqlarını zorla aralayıb, ancaq atın başını görə bilirdi. Bu saat onun bütün diqqət və fikri yalnız boz ürgənin yerişində idi. O, boranın vəhşi uğultusu içində aramla bir-birini əvəz edən ayaq tappıltılarını gərgin bir həssaslıqla dinləyirdi.

Birdən heç gözləmədiyi halda boz ürgə ayaq saxlayıb balaca, zərif qulaqlarını şəkləyərək cingiltili, gümrah səslə kişnədi. Bunun ardınca «Kimsən?» – deyə lap yaxından bir səs eşidildi. Oğlan bir əli ilə cilovu dartıb, o biri əli ilə gözlərinin qarını silərək diqqətlə yan tərəfə baxdıqda tufanın içindən təkatlı bir qazalağın çıxdığını gördü. Qazalaqda yaşlı kişi ilə üzünü başına örtdüyü şərflə bürümüş bir qadın oturmuşdu. Kişinin başında ortası batıq iri çal papaq, əynində həmin çal dəridən yaxalıq qoyulmuş palto var idi.

Qadın, əllərini çox da qalın olmayan paltosunun qolları içində gizlədərək, yarpaq kimi titrəyirdi.

– Əşi, Çıraq dayı, bu qiyamətdə niyə yola çıxırdın? – deyə qazalaq dayandıqda oğlan səsləndi.

Kişi tələsik qazalaqdan düşdü.

– Sorğu-sual yeri döyül. Bunu götür, – deyə o, qadını göstərdi, – tez kəndə çatdır. Donub ölür.

Oğlan cəld atdan düşərək:

– Gəl, əşi, – dedi, – sən ürgəni min, qızı da götür tərkinə. Mən qazalaqda gedərəm.

– Yox, sən yaxşısan, – deyə kişi yavaş səslə cavab verdi. – Mən özüm də donmuşam…

– Mən səni bu qiyamətdə tək qoyub gedə bilmərəm. – Və o, qazalağa qoşulmuş ata işarə ilə əlavə etdi: – Yabı da yorulub.

(Bu tərəflərdə bir adamın atına yabı demək, onun özünü yüz dəfə təhqir etməkdən pis idi. Ehtimal ki, oğlanı tufan karıxdırmasaydı o, Çıraq dayıya belə söz deməzdi).

– Min atını! – deyə kişi bozardı.

– Əşi, axı camaat mənə nə deyər?

– Adam oğlusan! Söz güləşdirmə! – deyə Çıraq dayı qışqırdı. Oğlan ayağını üzəngiyə qoyub bir anda atın belinə qalxdı.

– Düş görək, – deyə Çıraq dayı mülayim ifadə ilə qadına müraciət elədi. – Düş, səni bu ata mindirək.

Qadın qalxıb, əsə-əsə qazalaqdan düşdüsə də addım atıb yeriyə bilmədi. O vaxt Çıraq dayı yaşına uymayan bir cəldliklə onu götürüb boz ürgəyə yaxınlaşdı və: – Geri otur! – deyə sərt səslə oğlana müraciət elədi.

– Tərkimə qoy, əşi!..

(Bu yerlərdə kişinin atın yəhərinin tərkində, qadının isə qabağında oturması qəbahət sayılır).

– Ay küçük! – deyə kişi hövsələdən çıxdı, – görmürsən dili tutulub? Bu, tərkdə necə otura bilər?!

Oğlan dalı çəkilərək kişi ilə köməkləşib, qadını yanpörtü yəhərin qabağında oturtdu və sol əlini onun arxasından gətirib qolundan tutaraq, sağ əli ilə cilovdan yapışdı.

– Di allah əmanəti! – deyə kişi qar sovruğundan gözlərini tez-tez qırparaq atlıya baxdı. – Sür! Bacardıqca tez get.

Şahlar ayaqlarını yavaşca tərpətdi. Boz ürgə dərhal yerindən qopub yoxuşu enməyə başladı.

– Öz evinizə apar! – deyə arxadan Çıraq dayının səsi eşidildi.

…Boz ürgə qulaqlarını şəkləyərək sıldırımlı gədiyi enirdi. Külək uğuldayaraq hücum çəkib yumrulanmış qar dənələrini qırma kimi oğlanın üzünə çırpırdı.

Soyuq bıçaq kimi kəsirdi.

Kim və nəçi olduğunu bilmədiyi qadının belə bir vəziyyətdə ona tapşırılması, təhlükə və boran oğlanın gənc qanını təlatümə gətirmişdi. Birdən bu kimsəsiz gədiyin boranı içində qucağındakı insanın səsini eşitmək üçün özündə şiddətli bir arzu hiss etdi.

– Bacı, çox üşüyürsən?

– Niyə dinmirsən, ay bacı?

– Yoxsa… – deyə oğlan qorxu içində əyilib qadının üzünə baxdı və yalnız bu zaman onun gənc bir qız olduğunu gördü. Qızın üzü solğun və gözəl idi.

«Anam sənə qurban, boz ürgə! Bir tikə vaxtımdan sənə qulluq eləmişəm. Əlimə düşən pulu kişmişə verib sənə yedirtmişəm. Məni el içində xar eləmə!» Oğlanın qorxu və həyəcan içində vuran ürəyi cavan ata xitabən belə deyirdi. Və sanki boz ürgə onun bu səssiz yalvarışını eşidərək gədiyi ehtiyat və mərdliklə enirdi.

Tufan getdikcə şiddətlənir, külək qarı qaranlıq göyə sovuraraq nəşə və qürurla uğuldayır, kimsəsiz qayalar arasında hökm sürürdü. Oğlanın qızın arxasında olan qolu quruyub keyimişdi. O, atın başını çəkib qızı o biri qoluna keçirmək istədi. Lakin mümkün edə bilmədi. Qızda hərəkət yox idi.

…Artıq qaranlıq idi. Göz-gözü görmürdü.

Tufanın uğultusu tükürpərdən bir vahimə saçırdı. İndi yoxuş divar kimi dik olduğundan oğlanın işini çox çətinləşdirmişdi. O, bu üzüaşağı enişdə həm qızı qucağında saxlamalı və həm də atı büdrəməyə qoymamalı idi. Qayalar arasında balaca yastı bir yerə çathaçatda qəflətən boz ürgənin qabaq ayaqları qar basmış çuxura düşdü və bu elə ani, elə gözlənilməz oldu ki, qız da, oğlan da atın başı üstündən aşıb yerə yuvarlandılar. Qızdan zəif bir səs çıxdı. Sonra heç nə eşidilmədi. Oğlan cəld ayağa qalxıb əvvəlcə qarın üstündə uzanmış qıza, sonra da müqəssir kimi dayanmış boz ürgəyə baxdı. O nə isə demək, kimi isə söymək istədi.

Lakin dayanmaq yeri deyildi. Külək nərə çəkərək qarı oğlanın ağzına, burnuna doldurdu, o əyilib:

– Bacı! Ay bacı! – deyə qızı tərpətdi.

Səs çıxmadı. Lakin ölmüş olsa belə yenə də onu burada qoyub getmək olmazdı. Camaat… El.. Oba…

O, dikəlib atı qızın yanına çəkmək istərkən qaranlıq tufan içində, uşaqların yeni il ağacına düzdükləri fındıq boyda lampacıqlar kimi yaşıl işıqlar gördü. Onlar dörd cüt idi. Və dördü də zülmətə zəbt olunmuş kimi hərəkətsiz dayanıb parıldayırdı. Oğlan əvvəlcə sanki ürgənin dayandığını hiss etdi. Sonra birdən donmaqda olan bədəninə bir istilik gəldi. O, sürətlə çevrilib atına baxdı. Boz ürgə qulaqlarını şəkləyərək gözlərini həmin yaşıl işıqlara zilləmişdi.

– Heyf ki, qoşalüləni…

O, ardını düşünmədi. Cəld hərəkətlə dönüb, qarın üstünə uzanmış qıza baxdı. Sonra əyilib, bəlkə də artıq ölmüş qızı, təsəvvürəgəlməz bir qüvvət və zirəkliklə qaldırıb atın üstünə qoydu. Sonra bir əli ilə qızı tutub ayağını üzəngiyə basaraq atın belinə qalxdı. O bununla həyat qarşısında, el-oba qarşısında son borcunu verdi. İşıqlar hərəkətə gələrək yaxınlaşıb onu dövrəyə aldılar. Boz ürgə dartınıb yerində fırlandı.

Yaşıl işıqlardan bir cütü o birilərindən aralanaraq lap yaxına gəldi. At cilovu dartışdırdı. Oğlan qızın yıxılacağından qorxub bir əli ilə ondan daha bərk yapışdı, o biri əli ilə cilovu çəkərək: – Cəhənnəm olun! – deyə yaxındakı canavara xitabən qışqırdı. Boranın dəhşətli uğultusu içində bu səs onun özünü vahiməyə saldı.

İşıqlardan bir cütü də ayrılıb eyni arxayınlıqla ata yaxınlaşdı. Oğlana elə gəldi ki, başının tükləri qabarıb papağını yuxarı qaldırır. Boz ürgə yarımşahə qalxaraq cilovu elə bərk dartdı ki, oğlan onu zorla saxlaya bildi (Əgər at bir addım atarsa, canavarların dərhal onun üzərinə atılacağını oğlan bilirdi). Mahalda birinci at sayılan, keçən ilki cıdırda birinci mükafat götürən və indi yiyəsinin onu nə üçün tutub saxladığını anlaya bilməyən boz ürgə ağzındakı yüyəni hirslə gəmirərək şaqqıldatdı.

Yaşıl işıqlardan üçüncü cüt də ata yaxınlaşdı. Oğlan gözlərini qırpmadan baxırdı. O öz ölümünü mərdliklə gözləyirdi. Lakin elə bu zaman haradansa dalbadal iki güllə atıldı. Yaşıl işıqlar ildırım sürəti ilə bir-birinə qarışaraq qaranlıqda yox oldular.

Möcüzə baş vermiş kimi oğlan bir an quruyub qaldı. Sonra cilovu azca boşaltdı. Səbri tükənmiş boz ürgə sıldırımlı yoxuşu enməyə başladı. Və, nəhayət o, dərəyə çatıb meşə ağaclarının arası ilə axan çaya çatdı. Oğlan qanrılıb geri baxdı. Qatı zülmətdə heç nə görünmürdü. Boz ürgə ehtiyatla çayı keçirdi. Buz layları onun ayaqları altında parçalanıb səslənirdi.

Boz ürgə çayı keçib, üzüyuxarı diklənməyə başladı. Yorğunluğu və nəfəsinin daralması onu qızışdırıb hirsləndirirdi. Atın bağrı çatlayana qədər bu cür gedəcəyinə şübhə ola bilməzdi. Hələ yüz illər bundan əvvəl Paris cıdırlarında ad almış Qarabağ atlarında izzəti-nəfs heyrətli dərəcədə güclüdür. Onlar çatlayıb ölər, amma yorulub yolda qalmazlar. Onlarda həqiqi igidlərə məxsus bir qürur və nəciblik vardır. Bu atlar həm gözəl, həm də cəsurdurlar. Onlar yəhəri qanla dolmuş çox igidləri düşmən əlindən qaçıraraq öz yurduna yetirmişlər.

…Altyuxarı qalxdıqca boz ürgənin ağır-ağır nəfəs alması oğlanın ürəyini ağrıdırdı.

…Xeyli getdikdən sonra ağaclıqlar qurtardı. İndi cığırın o tərəf-bu tərəfində qorxulu ağ heykəllərə bənzəyən qayalar dayanmışdı.

…Artıq oğlan sanki büsbütün keyimişdi. Hətta canavarların yenə qayıdacaqları ehtimalı da onu qorxutmurdu. «Bircə qızı o biri qolu üstünə keçirə bilsəydi…» Ayaqları da elə bil ki, yox idi. Birdən o, Çıraq dayının qarasına hirsləndi. «Rəhmətliyin oğlu, səksən yaşı var, yenə də qəribə işlərindən əl çəkmir. Görün heç bu havada da qazalaqla Qızıl gədiyə qalxarlarmı? Özü də zənən xeylağı ilə». Bu düşüncə qəlbinin dərinliklərində ona qorxaqlıq kimi göründüyü üçün özünə acığı tutdu. Belə havada yola tüfəngsiz çıxdığı, hətta papiros çəkmək üçün spiçka belə götürməyi unutduğu üçün özünü məzəmmət elədi. Dişlərini bir-birinə sıxaraq sanki bədənində hansı həyat qüvvəsini isə köməyə çağırırdı. Bu qüvvə bütün varlığına hakim olaraq onu məğlub olmağa qoymurdu. İndi qar kəsmişdisə də külək eyni amansızlıqla əsməyində davam edirdi.

Gədiyin lap zirvəsinə qalxdıqda o tərəfdə, aşağıda tək-tək işıqlar göründü. Külək hərdəm-hərdəm qarı sovurduğu üçün bu işıqlar tez-tez gözdən itir, sonra yenə də qatı qaranlıq içindən zahir olurdu.

İşıqları görərkən oğlan dərindən nəfəs alaraq qeyri-ixtiyari bir hərəkətlə əyilib təkrar qıza diqqət yetirdi. Onun üzü tamam hərəkətsiz idi. Oğlan qulağını lap qızın ağzına dirədi, ipək yelpazənin xəfif hərəkətindən yaranan hava ehtizazı kimi bir şey duydu və yalnız bu zaman soyuqdan donmuş qulağının qızın dodaqlarına toxunduğunu hiss etdi. Ürəyindən mehriban – riqqətli bir duyğu keçdi. O bütün gücünü toplayaraq, yəhərin üstündə möhkəm oturdu. İndi boz ürgə yenə də üzüaşağı gedirdi. Yenə də cilovdan möhkəm yapışmaq, ayaqları üzəngiyə möhkəm dirəmək lazım gəlirdi.

…Boz ürgə oğlanla qızı gətirib kəndə çıxaranda gecədən xeyli keçmişdi. Oğlunun bu çovğunlu gecədə indiyə qədər gəlməməsindən təşvişə düşərək yatmayan Gülnisə ayaq tappıltıları eşidib çölə yüyürdü. Atın üstündə hərəkətsiz dayanmış oğlunu və onun qucağındakı zənən xeylağını gördükdə təəccübündən bir neçə saniyə dinə bilmədi. Sonra atın cilovundan yapışaraq:

– Bu nədi, ay bala? – deyə həyəcan və qorxu içində soruşdu.

– Dədəmi səslə! – deyə oğlan acıqlı halda dilləndi.

Gülnisə arvad başını döndərib, evə sarı qışqırdı:

– Əşi, bir çölə çıx dayna!

– Nə olub, ay arvad? Niyə bağırırsan? – deyə paltosunu çiyninə ataraq alt tuman-köynəkdə bayıra çıxan Bəndalı kişi bütün qədd-qaməti ilə qapı ağzında göründü. Və o, tələsmədən irəliləyib diqqətlə oğluna, sonra da onun qucağında uzanmış qıza baxdı, heç nə soruşmadan qızı atın üstündən götürdü. Palto çiynindən sürüşüb, açıq qapıdan uzanmış işıq zolağında ağaran qarın üstünə düşdü. Kişi qara bata-bata qızı içəri apardı.

– Düş, bala, allah məni öldürsün, soyuq əhədini kəsib, – deyə Gülnisə əlini oğlunun soyuqdan donub buz parçasına dönmüş gödəkcəsinə sürtdü. Oğlan çətinliklə aşırılıb düşdü. Gülnisə oğlunun yeriyə bilmədiyini görüb, hövlnak cilovu buraxaraq, onun qoluna girdi.

– Gəl… axı bu nə işdi?..

– Yaxşı… – deyə oğlan acıqlı halda anasının sözünü kəsdi və qolunu onun əlindən qopararaq, – yeri atı çək tövləyə, – dedi. – Tərlidir.

…Səhəri günün axşamı Bəndalı kişinin divarları əhənglə ağardılmış balaca, isti və rahat otağına toplaşan qız-gəlin sobanın böyründə, qalın döşəkcə üstündə oturmuş qonaq qızı dövrəyə almışdılar.

(Gecəki əhvalat artıq bütün Qartallı Dərəyə yayılmışdı). Qızın çiyninə qırmızı qanovuz üzlü yorğan salınmışdı. Onun yanaq sümükləri çıxıq – solğun üzündə, alnında yumrulanan xırda tər tumurcuqları muncuq kimi parıldayırdı. Qızın əynində tündqırmızı şaldan qolları dirsəyə qədər qısa don var idi.

Başına yığılan qız-gəlin onun qansız ağ biləklərinə, uzun boynuna, üst qapağı ətli uzunsov qara gözlərinə maraqla baxırdılar. Ağyelənli kəlağayısının altından qara saçları görünən, gözlərindən gülən iridöşlü bir gəlin ağzını yanındakı gəlinin qulağına yaxınlaşdıraraq: – Bu lap Ağcabədidəki özbəklərə oxşayır, – deyə pıçıldadı.

– Allaha şükür, bala, yaxşı qurtardın, – deyə qızın yanında oturmuş ətli-canlı Gülnisə arvad dilləndi. Sonra həmin gözlərindən gülən iridoşlü gəlinə müraciətlə: – Şahların canı üçün, Ayna, dedim, yazıq əldən getdi.

Bəndalı kişi, sobanın qabağında buğlana-buğlana dızıldayan ağ, qırçınlı samovardan bir stəkan çay süzüb, Gülnisəyə uzatdı:

– Ala, ver içsin.

Gülnisə çayı alıb, qızın qabağına qoydu.

– Nə qədər bacarırsan iç, tər vurub canında olan soyuqdəymənin hamısını çıxaracaq.

Sonra da əri eşitməsin deyə pıçıltı ilə soruşdu: – Qılçaların tay ağrımır ki?

– Xeyr.

Gülnisənin üzü arxayın ifadə aldı və o, qız-gəlinə müraciətlə dedi:

– Yazığın bədənində sağ yer qoymadıq. Kürəyini o qədər ovmuşam ki, əllərim ağrıyır.

– Özünün heç nədən xəbəri yoxmuş, – deyə Ayna yaraşıqlı ağ dişlərini göstərərək gülümsədi.

– Haradan xəbəri olacaqdı… Allah göstərməsin, boran yaman şeydir… O ili (hansı il məlum deyil) həmin Qurdbasan gədikdə bizim obadan dörd adam çovğuna düşüb mağmın olmadımı…

Bəndalı kişi bir əlində çayniki tutaraq, o biri əli ilə maşalı uzadıb sobadan od götürür, samovara salırdı. Arvadların söhbətinə qarşı onun qartalburunlu, arıq və sərt üzündə heç bir dəyişiklik sezilmirdi. Sanki kişi heç bu sözləri eşitmirdi. Uzaq keçmişdən qalan adətdir: kişinin arvad uşaqla ağız-ağıza verib laqqırtı vurması onun üçün əskiklik sayılır. Bir də ki, artıq olub keçmiş iş barədə nə danışasan?! Arvad tayfasının hulqumu yoxdur. Nə qədər zəvzəyirlər, qoy zəvzəsinlər. Bəndalı kişi maşanı sobanın ətəyinə söykəyərək çayniki də samovarın başına qoydu. Sonra öskürərək kim bilir hansı zamandan qalmış qarağac qutusunu çıxartdı. Bu vaxt, qapı açıldı və Şahlar içəri girdi. Ayazdan-gündən yanıb qaralmış uzun barmaqları arasında papiros bükən Bəndalı göz qapaqlarını qaldırıb sakit və ciddi bir nəzərlə oğluna baxaraq yenə də endirdi.

– Səhərdən bəri haradasan, ay bala, gəlib bir stəkan çay da içmirsən, – deyə Gülnisə tələsik oğluna çay süzdü.

– Yığıncağımız var idi, – deyə o, üzərində qar danələri işıldayan gödəkcəsini divardakı dəmir asqıya keçirtdi. Sonra stul çəkib, sobanın o biri tərəfində oturdu. Onun gəlişi ilə otaqdakı qız-gəlinin üzləri ciddi ifadə aldı. Ayna deyilən gəlindən başqa hamısı başını aşağı saldı. Qonaq qız bu ani dəyişikliyin səbəbi ilə maraqlanaraq oğlana diqqət yetirdi və onun qeyri-adi gözəlliyindən heyrətə gələn. (Əslinə baxsan bunu «gözəllik» deyil, «yaraşıq» adlandırmaq daha düzgün olardı. Oğlanın bənizi əsmər, boyu atasının boyu kimi uca, kürəkləri enli idi.)

Qız aldığı bu güclü təsirin başqaları tərəfindən duyulacağından ehtiyat edərək, tələsik gözlərini oğlandan çəkib, nə üçünsə Gülnisəyə baxdı. O, yolda soyuqdan donub, dildən düşdüyü üçün oğlana fikir verməmişdi. Səhər ayılanda da oğlanın onu nə vəziyyətdə gətirib çıxardığı barədə Gülnisənin adamlara elədiyi söhbəti eşitmişdi. Odur ki, indi bir sövq-təbiiliklə həmin oğlanın bu olduğunu duydu və onun ayazdan yanıb-çatlamış gözəl əllərinə baxaraq anlaşılmaz tərzdə qızardı. Bununla belə özündə qəribə bir yüngüllük, bir fərəh hiss elədi.

Ayna deyilən gəlin əvvəlcə qıza, sonra da Şahlara baxdı və qıza işarə ilə ona göz vurdu: «Görürsən necə qızdır!»

Oğlan, sükut içində oturub sobanın ətəyinə baxan atasına iti bir nəzər salaraq, Aynanın zarafatına qarşı qaşqabağını tökdü. Gəlin başını Gülnisənin böyrünə qısaraq uğunub getdi.

– Batmış… – deyə Gülnisə onun çiyninə vuraraq gülümsədi, o biri qız-gəlinlər də təbəssümlərini kişidən gizlətdilər. Bu ümumi şənliyi hiss edən Bəndalı kişinin qartalburunlu, arıq və sərt üzündə xoş bir ifadə yarandı və o arvadına müraciətlə:

– Dur, çörəkdən-zaddan gətir, – dedi.

Qız-gəlin qalxdılar.

Gülnisə:

– Hara? – dedi, – niyə gedirsiniz?..

– Oturun yerə! – deyə Bəndalı kişi də dilləndi.

– Dayımın canı üçün bura gələndə təzəcə yemişdik, – deyə Ayna cavab verdi. – Gecəniz xeyrə qalsın.

Gülnisə qalxıb, sobanın üstündə paqqapaq qaynayan ağ qalaylı mis qazanı döşlüyünün ətəyi ilə tutaraq götürüb sobanın qabağındakı məcməyiyə qoydu. Sonra qonaq qızın qabağına təmiz kətan süfrə saldı. Motal pendiri ilə nazik buğda yuxası gətirdi. Oğlan da gəlib aşağı tərəfdə atasının yanında oturdu. Gülnisə onların da qabağına nimdaş bir süfrə saldı. Sonra qonağın boşqabını doldurdu.

Qız üst-üstə qalanmış kələm dolmasına baxaraq gülümsədi:

– Mən bu qədər yeyə bilmərəm. Bir az götürün.

Gülnisə: – Niyə yemirsən. Cavan adamsan, – deyib əri ilə oğluna bir qabda çəkdi və qazanın dibində qalanı da öz qabağındakı mis kasaya qoydu. Oğlan qızın iki barmağı ilə tutduğu çörək tikəsini dolmanın suyuna necə ehtiyatla batırdığını görərək: – Niyə çəngəl gətirmirsən? – deyə anasına baxdı.

– Heç yadıma düşməyib, – deyərək Gülnisə yuxarı başdakı stolun yeşiyindən bir çəngəl gətirib qıza verdi. Özləri isə əl ilə yedilər.

…Yalnız indi Bəndalı kişi qonağın üzünə baxmadan:

– Soruşmaq eyib olmasın, qızım, – dedi, – bura nə işə gəlmisən?

– Mən zootexnikəm,– deyə qız cavab verdi. – Ağdam rayonunda işləyirdim. Mən olduğum arteli qonşu artellərlə birləşdirib böyütdülər. Yerli zootexnik var idi. İkimizdən birimiz qalmalı idik. Xahiş elədim məni dəyişsinlər. O, evli-eşikli adam idi.

– Nə olar… Lap yaxşı eləmisən, – deyə Gülnisə cavab verdi və gülümsəyərək oğluna işarə elədi. – Elə Şahlar hey «zootexnik» deyib dururdu. Axı, indi sədrin yerinə o baxır.

Oğlan qızardı.

– Əşi, sən allah bəsdir. Sədrin yerinə baxmaq bir böyük iş-zad deyil ki.

Gülnisə oğlunun sözlərinə əhəmiyyət verməyərək:

– Əziz canın üçün, – deyə yenə də qıza müraciət elədi, – heç razılıq vermirdi. Deyirdi dərsim yarımçıq qalıb. Oxuyacağam. Camaat əl çəkmədi. Keçmiş sədri birillik kursa göndəriblər. Özü də, insafən, çox yaxşı adamdır. İş biləndir. Adama qiymət qoyandır. Ona görə də camaat dedi ki, təzə sədr seçmək lazım deyil. Özü oxuyub gələnəcən yerində Şahlar işləyər.

Oğlan səbirsiz halda yerində qurcalandı.

– Pah atonnan, – dedi, – arvad elə bil lap nitq deyir.

Bəndalı kişi ayağa qalxaraq:

– Yaxşı, ay arvad, dur, yer sal, – deyib bayıra çıxdı. Şahlar da qalxıb atasının ardınca getdi.

Səlimə (qızın adı belə idi) səhərdən bəri ilk dəfə olaraq ayağa durub, otağın yuxarı tərəfində qoyulmuş stola yaxınlaşdı. Qılçaları hələ də göynəyirdi. Stolun üstünə cürbəcür şüşə qablar düzülüb, ortaya da güzgü ilə yanaşı balaca bir radio cihazı qoyulmuşdu. Güzgünün aynası ilə taxtası arasına Şahların əsgərlikdə olduğu zaman ukraynalı bir yoldaşı ilə müxtəlif görünüşdə çəkilmiş üç fotoşəkli sancılmışdı. Şahların düz fokusa zillənmiş gözlərində elə bir ifadə vardı ki, elə bil o, uzaqlardan anasına baxıb deyirdi: «Görürsənmi, mən necə oğlanam!..»

Dostunun üzündə də, insanın yüksək şairanə əhval-ruhiyyədə olduğu kimi coşqun bir təbəssüm var idi, Onun saçları yana daranıb, sağ gözünün üstünə tökülmüşdü.

Qız nədənsə Yesenini xatırlayıb gülümsədi. Sonra yenə Şahlara baxdı.

Gülnisə o biri otaqdan təzə döşəkağı gətirib, divar boyu qoyulmuş yeganə çarpayını rahladı. O, hərəkət etdikcə dolu bədəni yırğalanır, qədimsayağı tikilmiş köynək və arxalığının qolları havanı dalğalandırırdı.

– Gəl, yat, bala, yorğun-üzgünsən, – deyə Gülnisə qıza tərəf döndü. – Yastığının üzünü bu səhər dəyişmişəm.

Səlimə çarpayıya baxaraq:

– Deyəsən axı, – dedi, – mən Bəndalı əminin yerini tutdum.

– Yox, bu, gədənin qaravatıdır. Bəndalı ilə mən o biri otaqda yatırıq. Sonra gülümsəyərək əlavə etdi: – Keçən gecə səni tərlətmək üçün burada, peçin böyründə yatırtmışdıq… Kişi səhərə qədər ocağı dəmləyib…

Səlimə şaşqın nəzərlərlə arvada baxaraq:

– Bəlkə, – dedi, – mən yenə dünənki yerimdə yatım…

Gülnisə qızın tərəddüdünün səbəbini hiss elədi:

– O da sənin kiçik qardaşın, nədən utanırsan… Soyun, gir yerinə. Mən də gedim onları rahatlayım.

Arvad o biri otağa keçdi. «Kiçik qardaş» sözü bayaqdan bəri birinci dəfə olaraq özünün Şahlardan azı iki yaş böyük olduğunu qıza xatırlatdı… O, ömründə birinci dəfə olaraq, illərin necə sürətlə gəlib keçdiyini məyus bir hisslə düşündü. Və yavaş-yavaş soyunduğu zaman onun nəzərləri təkrar Şahların fotoşəklinə zilləndi. Həmin bu oğlan dünən gecə onu ölümdən qurtarıb…

Gülnisə bir azdan sonra qayıdıb, çarpayının qabaq tərəfində, sobanın böyründə yerə özü üçün nimdaş, lakin çox təmiz bir döşək salıb, üstünə də iriqotazlı bir mütəkkə ilə ağkəfrəmli yorğan tulladı. Halbuki o biri otaqda üst-üstə yığılmış altı-yeddi dəst ipək yorğan-döşəyi var idi. Lakin onlar qonaq üçün idi. Özü nə cür olsa yola gedərdi. Təki qonaq hörmətlə yola salınsın. Qartallı Dərədə adətdir: ən yaxşı yorğan döşəyi qonaq üçün saxlarlar. Ən ləzzətli yeməyi qonağın qabağına qoyarlar. Qonaqsız ev nəyə lazımdır…

Lakin Gülnisə gözünün ağı-qarası bircə oğlunun da çarpayısını həmişə gəlin kimi bəzəkli saxlardı. Onun qırmızı ipəkdən tikilmiş mütəkkəsinin hər iki başından qızıl zərli qotazlar asmışdı. Çarpayının qabağında divara qiymətli əlvan bir xalça vurmuşdu. Xalçada tüfəngi üzünə götürüb, ceyran qovan bir cavan atlı təsvir olunmuşdu.

Qartallı Dərədə ən yaxşı xalçaçılardan biri sayılan Gülnisə bu xalçanı oğlu Şahların bəxtinə toxumuşdu. O zaman Şahların beş yaşı var idi. Yanaqları potuş, qaragöz bir uşaq idi. Ağız-burnu həmişə qatığa, ya da yumurta sarısına bulaşmış olardı. Xalça toxunub qurtarandan sonra hanakəsdiyə gələn qız-gəlinlər ona baxıb «Sənin barmaqların qızıldır, ay Gülnisə! – demişdilər. – Gün o gün olsun ki, Qarabalan da (Şahlara uşaqlıqda belə deyərdilər) böyüyüb belə ceyran qovan bir igid olsun».

Gülnisə də «Sizinkilərlə birlikdə!» deyib, ürəyində əhd eləmişdi ki, Qarabala böyüsün, ərgən oğlan olsun, Gülnisə də gəlin otağı bəzəyib, bu xalçanı onun çarpayısının dalına vursun.

Budur, indi Qarabala böyüyüb, maşallah, boylu-buxunlu bir igid olub. At belinə qalxanda qızlar tamaşasına dururlar. Hələlik gəlini olmasa da eybi yoxdur. Dərdindən ölən nə çox. Zarafat deyil, iyirmi iki yaşında camaatın bu cür etimadını qazanıb, sədrin yerində işləməyi bu boyda kənddə ona tapşırıblar. Tu… tu… Bədnəzərdən uzaq olsun, danışanda deyirsən bəs vəzirdir. Odur ki, Gülnisə yeriyəndə elə bil ayağının altında yer tərpənir. Səliqə ilə daranıb, tən ortadan ayrılmış qapqara saçlarında bir danə də ağ tük görünmürsə heç kəs onu arsızlıqda təqsirləndirməz! Allah saxlasın, Şahlar kimi oğul anasının nə dərdi olacaq?!

Səlimə soyunub çarpayıya uzandı. Gülnisə, gecə tez sönməsin deyə, maşa ilə sobanın gözünü qabağa çəkib üç-dörd yaş odun qoydu. Sonra ayağa qalxıb:

– İşığı söndürüm, yoxsa yanılı qalsın? – deyə qızdan soruşdu.

– Mənim üçün təfavütü yoxdur. Nə cür istəyirsiniz…

Arvad işığı keçirərək, qaranlıqda soyunub yerinə girdi. Səlimə, bayırda küləyin vıyıltısını dinləyərək yorğanına büründü. Yeri yumşaq və rahat idi. Yorğan-döşəkdən xoş bir qoxu duyulurdu, Qız bu çarpayıda, onu ölümdən xilas edən oğlanın yatmış olduğunu, bu xoş qoxunun ondan qaldığını bakir bir utancaqlıqla xəyalından keçirdi və o, evin qaranlığı içində sobanın gözlərindən düşən işığın xalça üzərində titrəməsinə baxaraq təkrar Şahlar haqqında düşündü. «Maşallah, yaxşı oğlandır». Və birdən qız hələ də aksentlə danışan özbək anasını xatırladı. Səlimə də Şahlar kimi ata-anasının bircəsi idi. Anasının heç bir qohum-əqrəbası olmadığından meylini qızına salmışdı. Görəsən anası, dünən gecə onun başına gələn əhvalatı bilsəydi, bu cavan oğlana necə təşəkkür edərdi?!

Birinci dəfə rayona getdiyi vaxt, onu ötürmək üçün vağzala gələn anasının qatarın birinci zəngi vurulduqda özünü saxlaya bilməyərək ağladığını xatırladıqda, qızın gözləri doldu və o, yanağı ilə yuvarlanıb onu ölümdən xilas etmiş oğlanın yastığı üzərinə düşən isti damcının tappıltısını eşitdi.

Bütün bunlar onun uşaqlıqda eşitdiyi nağıllara bənzəyirdi.

– Yatmısan? – deyə Gülnisə arvad, yerində qurcalanaraq, qaranlıqda səsləndi.

– Xeyr.

– Anan indi deyir görən qızım haradadır…

– Yəqin ki…

– Neyləsin, gözünün ağı-qarası bircə balasısan. – Sonra, ah çəkərək əlavə etdi: – Tək övladı olmaq ana üçün çətindir.

Bir qədər susduqdan sonra pıçıltı ilə soruşdu:

– Ərin varmı?

– Xeyr.

– Siz şəhər qızlarının da işi lap nağıldır. Gözəl-göyçək qızsan, tay nəyi gözləyirsən… «Lap istəyir dünya gözəli olsun. Vaxtı keçmiş şamamanı kim üzəcək?!» – deyə arvad ürəyindən keçirdi.

Səlimə gülümsədi.

– Bəndalı məni götürüb qaçanda heç bilmirdim dünyada nə var, nə yox…

– Neçə yaşınız var idi?

– Neçə yaşım olduğu yadımda deyil. Ancaq onu bilirəm ki, rəhmətlik qayınanam düz iki il məni özü ilə ayaq-baş yatırtdı.

– Bəndalı əmi sizdən çox böyük idi?

– Bəs nədi… Bəndalı onda adlı-sanlı qaçaq idi.

– Bəs necə oldu ki, siz qaçağa getdiniz?

– Nə bilim, oldu da… Bir qədər susduqdan sonra əlavə etdi: – Bəndalı hökumətdən qaçmışdı, camaatdan yox.

– Nə üstə qaçmışdı?

– Adam öldürmüşdü.

Son sözləri deyərkən arvadın səsinin ahəngindəki biganəliyə Səlimə təəccüb etdi.

– Niyə öldürmüşdü?

– Yuxun gəlmir? – deyə arvad mehriban ifadə ilə soruşdu.

– Yox.

– Bilirsənmi, Bəndalının atası Alıhüseyn kasıb da olsa sayılan adam idi. Ona görə də hacı Tanrıverdi uşağı ona bata bilmirdi.

– Hacı ilə düşmənçilikləri var idi?

– Bəli, Alıhüseynin tayfası ilə hacı Tanrıverdi uşağı arasında köhnə ədavət var idi.

– Nə ədavət?

– Düzü, orasını yaxşı bilmirəm. Ancaq hacı Tanrıverdi uşağı çox idi. Divan-dərədə də sözləri keçirdi. Uyezd naçalniyi Fərəc bəyin ana tərəfdən onlara qohumluğu çatırdı. Bu tərəfdən isə karlı adam elə bir Alıhüseyn qalmışdı. Ona görə də Tanrıverdi uşağı onu ortadan götürməyə çalışırdılar. Odur ki, əllərinə girəvə düşən kimi keçirmədilər.

– Nə cür? – deyə qız maraqla soruşdu.

– O vaxtlar, qışda camaat enib aşağı aranda qoyun saxlayırdı. Bir gün hay düşdü ki, İran atlıları haramıda (haramı, qışda qoyun saxladığımız yerə deyirdik) hacı Tanrıverdi uşağının qoyununu yığıb keçirdiblər Arazın o tayına.. Bu əhvalatı onlar Alıhüseynin üstünə yıxdılar. Dedilər guya, İran atlılarına bələdçilik eləyən o olub.

– Onlar bunu necə sübut eləyə bildilər?

– Alıhüseyn də, torpağı sanı yaşasın, bizim bu gədə kimi çox atbaz idi. Çapqından bir neçə gün qabaq o, Şahsevənlərdə yaxşı bir at sorağı alıb keçmişdi o taya. Hacı Tanrıverdi uşağı da bunu əllərində dəstavüz tutub divana danos verdilər. Fərəc bəy on iki atlı ilə obaya gəlib Alıhüseyni tutdu. Camaat bilirdi ki, nahaq işdir. Ona görə də bir dəstə ağsaqqal naçalnikin hüzurunda and içdilər ki, Alıhüseynin bu işdən xəbəri yoxdur. Fərəc bəy tərs adam idi. Anda-zada inanan deyildi. O biri tərəfdən də dediyim kimi hacı Tanrıverdi uşağına qohumluğu çatırdı. Alıhüseyni götürüb apardı Şuşa qalasına.

Gülnisə susdu. Hələ də davam edən küləyin vıyıltısı eşidilirdi.

– Bəs sonra nə oldu?

– Həmin günün səhəri küy düşdü ki, Bəndalı naçalniyi öldürüb qaçıb.

– Nə cür öldürmüşdü?

– O vaxt Bəndalı, atalı-analı olsun, elə Şahlar yerdə imiş. Alıhüseyn tutulan günün səhəri gedir çıxır naçalniyin dəftərxanasına. Qapıda dayanan strajniklərə deyir ki, guya ağa üçün vacib xəbər gətirib. İzin verirlər, girir içəri. Nə qədər minnət-sünnət eləyir, bir şey çıxmır. Naçalnik qəzəblənib söyüş eləyir. İş belə olanda, gədənin cibində tapança varmış, Fərəc bəyə dalbadal üç güllə vurub özünü pəncərədən atır küçəyə. Dalınca tökülüb nə qədər güllə-zad atırlar, bir şey çıxmır. Özünü Daşaltına verib qalxır Topxana meşəsinə.

Xeyli sükutdan sonra qız soruşdu:

– Bəs sizlə evlənməyi nə cür oldu?

– Bu uzun əhvalatdır. Yat, yorğunsan.

– Yuxum qaçıb.

Sükut. Soba gurhagur yanırdı.

– Gülnisə xala, yatdınız?

– Xeyr. Xəyalım keçmiş günlərə getdi… Dünyadır da.

– Danışın, necə oldu ki, siz Bəndalı əmiyə getdiniz?

– Mən getmədim, özü apardı.

– Yəni götürüb qaçdı?!

– Bəli.

– Səni harada görmüşdü?

– Öz evimizdə. Qapıda oturub nehrə çalxalayırdım. Bir də gördüm dağın dalından bir dəstə atlı çıxıb obaya girdi. Qabaqda, ucaboy, qaşqa kəhər minmiş bir oğlan gəlirdi. Yay vaxtı olduğundan kişilər peşqurd üçün arana getmişdilər. Ona görə də irəli çıxan olmadı. Qabaqda gələn həmin oğlan atının başını çəkib məndən soruşdu:

– Qızlar, hacı Fərhadın evi hansıdır?

Mən cəld ayağa qalxıb dedim:

– Buradır.

Atlılar gəlib töküldülər qapıya. Hamısı tüfəngli idi. Həmin cavan oğlan belinə patronla dolu üç kəmər bağlayıb, ikisini də çal-çarpaz çiyinlərindən aşırmışdı. Beli o qədər nazik idi ki, üzükdən keçərdi. Mən ömrümdə belə yaraşıqlı, yaxşı geyinən oğlan görməmişdim. Onun ayaqlarında güzgü kimi parıldayan bizburun, uzunboğaz çəkmə, başında bahalı gümüşü dəridən papaq var idi. Sağ böyründən qızıl dəstəli onatılan asılmışdı. Anam ağzında yaşmaq, bu oğlanın qabağına yeriyib: – Xoş gəlmisən, Bəndalı, – deyəndə mən atlıların kim olduqlarını başa düşdüm. O vaxt, bütün mahalda qaçaq Bəndalıdan danışırdılar.

– Xoş günün olsun, bacı, – deyib oğlan ədəblə cavab verdi. Onun anamla danışanda utancaq uşaq kimi başını aşağı dikməsi, səsindəki yumşaqlıq mənə çox təəccüblü gəldi. O vaxtacan mən ayrı cür fikirləşirdim. Elə bilirdim qaçaq Bəndalı çox zəhmli, acıqlı bir kişidir. Haqqında elə şeylər danışırdılar ki… – Buyurun içəri, – deyə anam təklif elədi.

– İçəri isti olar, bacı, elə burada oturarıq, – deyə oğlan, sapı ceyran ayağından olan qamçısını çəkməsinin boğazına sancdı. Anam təzə xalça gətirib, qapıya salanda o soruşdu ki, bəs hacı özü haradadır? Anam cavab verdi ki, biçin üstünə gedib.

Oğlan başını aşağı salıb, yavaş səslə dedi:

– Yaxşı olmadı.

Anam qonaq-qara görmüş arvad idi. Əli ilə yaşmağını tutub: – O nə sözdü Bəndalı, – dedi. – Hacı oldu-olmadı, öz evindir.

Burada Gülnisə susub qaçaqbaşının birinci dəfə ona saldığı nəzəri xatırladı. Uzun illər, çoxdan sovuşub getmiş gənclik o ilk baxışın təsirini silib apara bilməmişdi. Qaragöz cavan qaçağın xəncər kimi iti nəzərləri, o zaman on dörd yaşlı ətli-canlı sağlam bir qız olan Gülnisənin ürəyinə həm bir vahimə salmış, həm də gənc bir qız olduğunu ona xatırlatmışdı. Anası böyründən keçərkən himlə onu içəri çağırıb: – Batmış – deyə pıçıldamışdı, – yekə, nişanlı qızsan, utanmırsan? Üz-gözü açıq, ağzını əngəldib cahil oğlana baxırsan?