Kitobni o'qish: «Gagauz Leksikologiyası»

AVTORDAN

Dil – insanı insan yapan, halkı halk yapan bir varlıktır. Dildä korunmuş ölä laflar, angıların yardımınnan biz gideriz geçmiş vakıtlara, göreriz bizim evelki yaşamamızı, komuşularımızı, aramızda yaşanmış baalantıları. Dil belli eder toplumun etnogenezini, psihologiyasını, dünnääya bakışlarını.

Bu kiyatta toplu benim 2000-ci yıldan beeri bu 2012-ci yıla kadar leksikologiyaylan, dildä olan problemalarlan baalı bilim yazılarım. Bu yazılar 4 dildä (gagauzça, azerbaycanca, türkçä, rusça) Azerbaycanda, Türkiyedä, Moldovada, Romuniyada, hem başka devletlerdä türlü bilim dergilerindä hem kiyatlarda çıktı.

Gagauz dilindä yannış yazılan esap ettiim (er «земля», eni «новый», er «седло», en «рукав») lafları, dooru esap ettiim gibi vererim yeni, yen, yer, eer, hem b. bununnan da bu problemanın çözülmesi için başka dilcilerin dä bakışlarını öneltmää isteerim.

Umutlanêrım, ani bu yazılar başka genç aaraştırmacılara örnek olacek da gagauzların dil aaraştırmacıları çokalacek.

Saygıylan

GAGAUZ FOLKLORUNDA ARHAİZMALAR

Halkın geçmişi, yaşamak koşulları, istekleri, kazandıı uurları, halkı aarıdan hem sevindirän olaylar halkın folklorunda çok gözäl bir biçimdä korunêr. Folklor her zaman humanitar bilimcilär (tarihçilär, etnograflar, soţiologlar, literaturacılar, dilcilär) tarafından aaraştırılêr. En dolgun, en dooru materiallar folklorda bulunêr. Folkloru aaraştırarkan geçmişlerdä halklararası ilişkilär, aralarında yaşanan hoş hem kötü olaylar da belli olêr.

Gagauz halkı uzun zaman Balkannarda türlü kökenni halklarlan birerdä yaşamış. Bu komuşuluk zamanı gagauz dili yaşamış, hem gelişmiş, hem kaybetmiştir. Tanınmış bilimcilär, gagauz dilinin korunmasına şaşêrlar. Dilin, türlü zorluklara bakmayarak, yaşaması onun geçmişinä, köklerinä, adetlerinä, dininä saygıdan geler.

Gagauz dil tarihinin üürenilmesi folklorsuz düşünülämäz. Belli, ani hem Rumın, hem Rusiya İmperiyaları zamanı gagauz dilindä lafetmää yasak edilmişti. Okullarda hem uşak başçalarında, küüyün ofiţial iş yerlerindä gagauzça lafetmää olmazdı. Dil yaşadı sade aylelerdä! Folkor sa korundu küüdä yapılan kız derneklerindä, düünnerdä, horularda, sokakta. Gagauzlara ofiţial yazı verildiktän sora yavaş-yavaş başlanıldı toplanmaa folklor. Da salt 1969-cu yılda Nikolay Baboglu «Gagauz folkloru» kiyadını çıkardı, neredä Kıpçak küüyündän folklor örnekleri toplu. Bundan sora folklor araştırmacıları M. Durbaylo, S. Kuroglu, E. Kvilinkova, L. Baurçulu, S. Koca, T. Arnaut, G. Gaydarcı hem t. b. da folklor örneklerini topladılar.

Dedelerimizä olan derin saygı bu gün dä folklorumuzu hem dilimizi yaşadêr.

Hiç bişeyä bakmayarak gagauz dili genä okullarada üürediler, genä gagauzça şiir hem proza kiyatları tiparlanêr, gagauz dilinin gramatikası gelişer. Dilä yeni sözlär geler, çoyu eski türkçemizdän olan sözleri kenarlaştırarak geler. Laf arhaikleşsä dä, unudulsa da folklorda olan sözlär korunêr. En çok da türkülerdä, dastan hem baladalarda kendini koruyan folklor dili, kimi kerä masallarda öz leksikasını kaybeder.

Kimi kerä folklor örneklerini okuyarkan okuyucu maanası bilinmeyän sözlerä rasgeler. Tipar işindä dä birkaç annaşılmayan söz başka türlü, yannış yazılarsa, artık o eski lafımızı kaybetmäk hatasınnan karşı-karşıya kalêrız.

Buna görä bu aaraştırma folklor dilindä olan arhaizmalara baalı. Aşaada yazdıımız sözlär gagauz dilindä kendi maanalarını kaybetmiş, yada başka maana almış, birkaçı sa dar insan çevresindä annaşılêr:

aş “imäk”, dümen “rul”, kadına “karı”, er “beygirin üstünä koyulan oturacak, rus. sedlo”, käfa “elçi”, “rus. posol”, at “beygir”, civan “genç”, cävil “okumamış insan” (ynş. türkçä, azerb. cahil), uva “karşı yer, kır, çöl”, bal-şerbet “şekerli su”, kumaş “parça”, el “yabancı taraf, aalem”, itraf “dolay”, mehlem “ilaç, yaa”, (ynş. türkçä melhem), Nene\\nine “mali”, (ynş. azerb. nənə), zurna “çalgı instrumenti” (ynş. türkçä, azerb. zurna “keskin sesli düdük”) mükäfat “baaşış”, yaalık “basma”, amaanet “rus. zalog, zaklad”, keten “rus. lön”, cavair “paalı donak taşı”, (ynş. türkçä, azerb. cevahir), kement “açılmaz düünük”, arış “kesilmiş aaç”, (Konmuş arış üstünä), hata “rus. opasnost”, raabet “istek, arzu”, käfir “dinsiz”, muflet “veleniye, volya”, h. t. b.

lafbirleşmeleri: Allarozolsun\\ Hallaraz olsun (Allah razı olsun deyimi).

kebeteersin ((A)kibetin hayır olsun), neredä akibet arap. “yaşamanın sonu, öbür dünnää”[1].

üstün çıktılar “ensedilär”

hor görmää \\ for görmää “çok görmää” (ynş. gag. horoz\\ foroz, tür. sarhoş- gag. sarfoş)

aşmaa “yol gitmää, bayırları aşmaa”,

tembihlemää “takazalamaa”

divan durmaa “izmet etmää”

atı eerlemää “rus. osedlat konya”

bezmää “bıkmaa”

yad etmää “kenarlaştırmaa, yabancı görmää” (rus. otvergat)

Kimär kerä folklor materialları gagauz orfografiya sözlüü için dä faydalı olêr. Örnek, burada sözü, ama lafetmäk dilindä kullanılêr bırda, burayı sözünün yerinä (bray\\brıy) kullanılêr.

Gagauz dilindä artık unudulmuş kuş adlarına rasgeleriz: kumru (ynş. tür. kumru, azerb. qumru “bir türlü guguş”); serçä (ynş. azerb. sərçə “vorobey”), karaca, kartal. GRMStä karaca salt “олень” maanasında verilmiş, ama başka türk dillerindä karaca kuş maanasında da biliner. Gagauz dilindä kuş adları teması taa üürenilmedi. Burada da yardımımıza folklor geläbilir.

Gagauz dilindä millet adları taa bir formada kullanılmêêr. Ama folklor materiallarında bulêrız gürcü “gruzin”, türkmen, macar “venger”, arnaut ‘albaneţ’, bulgar, sırp, özbek, tatar, urum hem t. b. Bu millet adlarını biz gagauz antroponimiyasında da göreriz.

Gagauz dilindä fitonimnär dä aaraştırılmadı. Folklorda rasgeleriz kalanfir (karanfil ?), feslen, kamçiţa, çiidäm, güvem, gülfatma, menekşä, flambur\\lambur “lipa” (ynş. tür. ıhlamur) çiçek adlarına (F\\H ses dönmesi).

Bildiimiz gibi, Gagauzlar hristiyan olduklarına görä kişi adları urum, latin, slavän, h.b. kökennidir.

Folklorda türk kökenni kişi adlarına da raslêêrız: Çiçek, Menevşä, Demir, Dilber. Bu olay gagauzların kişi adlarının öncelär türk kökenni olmasını açıklêêr [2].

Dediimiz gibi, kimi lafların maanaları artık unudulmuş, okuyannarın çoyu onnarı annamêêr.

Yukarıda verdiimiz birkaç lafı taa derindän açıklamaa çalıştık.

El sözü.

 
-Anacıım ana sevgili,
Acıdan tatlı olur mu?
Acıdan tatlı olmaz
Eldän dä kardaş olmaz… [3].
 
 
…Pindim katır belinä, Lazari, Lazari.
İndim urum elinä, Lazari, Lazari.
Urum eli taşlıca, Lazari, Lazari.
Kızlar kara kaşlıca, Lazari, Lazari [4,s.60].
 

Başka bir parçada:

 
Aşalım, aşalım, hey,
Yavrum ellerä,
Ne ellär duysun bizi, hey,
Ne biz elleri… [4, s.55].
 

Başka bir parçada:

 
O beni vermedi istediimä,
O beni verdi aşırıya,
Aşırıya el elinä,
El eline baş hayduda [3].
 

Gagauz dilindä bu söz yotlu okunêr [yel]. GRMS tä el sözü “yabancı” maanasında olsa da, okuyucular bu sözü el (insan eli) olarak annêêrlar. Yaptıım aaraştırmaya görä, el sözünün maanasını ancak kimi yaşlı insannar (60 yaştan yukarı) bu sözü aalem, yabancı maanasında annêêrlar. El lafı fonetik diişikliklärlän var nasıl demää, ani bütün türk dillerindä var, hem dä aktiv kullanılêr.

Uva. Gagauz sözlüündä arh. (eski) nışanınnan olmasına bakmayarak, uva sözünü gagauzlar annamêêrlar. GRMS-tä boşluk yer, çöllük maanasında veriler. Folklorumuzda o butürlü kalmış:

 
Attılar beni
Yat-yaban erä
Kır uvasına [4, 54].
 

Azerbaycan türkçesindä bu söz oba hem Türkiyä türkçesindä ova// oba fonetik variantlarında tanınmaktadır. Azerbaycan türkçesindä el-oba çift söz gibi kullanılmaktadır.

Aş. Örnektä bölä sölener:

 
Feslän aldım aş için,
Yandım kara kaş icin.
Edi yıl izmet ettim
Bir çift kara kaş için [3, s.92].
 

Aş “yimäk” sözü gagauz sözlüündä eski gibi yazılmış. Ama bu söz kullanılmaktan çıkmıştır. Halk bu sözü artık annamêêr. Bu morfema ancak aşcı lafında kendini korumuştur. Hem dä (Beşalma, Ütülüküü, Dizgincä, Kıpçak aazlarda) aş olsun deyimi yimäk yarasın, faydalı olsun deyiminä siirek tä olsa rasgeleriz. Büün krım-tatarlarının dilindä aş olsun gagauzça bereketli olsun, türkçä afiyet olsun maanasına geler. Bunun için gagauzlar bereketli olsun lafbirleşmesinnän barabar aş olsun deyimini dä var nasıl kullansınnar.

Yad sozü gagauz folklorunda salt yadetmää işlii formasına hem Yat-yaban çift laf formasında kalmış. Ama artık bu formada dildän çıkmak korkusunnan karşı-karşıya durêr. Ancak başka türk dillerindä yad sözünün “yabancı” maanasını bulêrız, hem dä folklorda bulduumuz çift laf yardımcı olêr bizä annamaa yat sözünün maanasını. Yadetmää işlii dä “atmaa, unutmaa, biri-birinä yabancı olmaa” maanasına geler. Örnektä bölä deer:

 
 Burcu-burcu kokuyor seläm gülleri,
 Baldan-şekerdän tatlıydır ninem dilleri
 Yadetmäyin beni
 Badetlerä düşärsäm (Badet – Bağdat? (Богдат) yada İbadet dua, din?nışan – G.K.)
 Unutmayın beni [4, s.50].
hem
 Attılar beni
 Yat-yaban erä
 Kır uvasına [3, 54] .
 

Käfir. “Dinsiz ( bezbojnik )” maanasında kullanılan bu laf gagauz dilindä artık annaşılmêêr. Örnää görä bu söz bölä kullanılêr:

 
Arta kalsın Cürkänanın çeşmesi,
Arta kalsın, yıkılsın!
Aman, Aman yıkılsın!
Verdi beni duşman käfir elinä,
Aman, aman, duşman käfir elinä.
 

Gagauz dilindä kafir sözünün ekvivalenti olan gäur sözünü ancak Valkaneş dolayında rasgelinän Karagäur soyundan göreriz. Bu sözün dä maanası artık bilinmeer. Bu laflar ikisi dä arap kökenni. Kafir sert, cellat adama deerlär.

Tangrı. Folklorumuzda Tangrı “Allaa” termini prototürklerin (eski türklerin) en eski mifolingvistika katından çekiler:

 
Ay tangrılar tangrısı
Benim yarım angısı?
Sırtı mor mintannısı
Başı yeşil şallısı.
 

Bileriz, ani evellär bir laf bir sestän oluşardı. Ona görä ^*T proforması “yaşamak” maanasına geler (ynş: türk dillerindä diri//tiri, dirlik\\ tirilik “yaşamak”, ot\\od “ocak (огонь)”). Kazah aarştırıcısı Serikbol Kandıbayın fikirinä görä Tengri – 1. kosmos, dünnää, sonsuzluk; 2. gök boşluu; 3. okean, bitkisiz su boşluu (ynş. Tengiz “deniz”) maanasına geler [5, 213].

Tangrı termini hunnu dilindä dä vardı (b.e. kadar 3-ci asir). Orhon Yenisey yazılarında da (5-ci asir) Tengri termininä rasgeleriz: “Tengri tek…”

İslamın hem hristiannıın yaranılmasına kadar bütün Türk halkları üüsek substanţiyayı Tanrı adlandırardı. Türk milletleri başka-başka dinneri kabletsä dä onnarın folklorunda hem lafetmäk dilindä Tanrı termini bu gün dä yaşêêr. Gagauzlarda bu durum taa da meraklı: bu üüsek substanţiyayı hem Tangrı (folklorda), hem Allaa, hem Boji adlandırêrlar. Bu unikal olay başkalaştırêr bizi başka halklardan. Bizim kendimizi korumaa instinktimiz burada kendi kaaviliini gösterer. Sanêrım, ani şindi lääzım korumaa, kaybetmemää bizim zengin leksikamızı, bilmää sözlerin maanasını.

Denediniz, ki gagauz dilindä Tanrı sözünün Tangrı fonetik variantımız ŋ [ng] seslän kullanılêr. Bu ses (ŋ) bütün insannın ilk sesi sayılêr. Uşaan duuduu zaman çıkarttıı ilk ses ingää\\nga sesidir (aalamak sesi). Buradan annêêrız, ani gagauz dili korumuş eski ŋ [ng] sesini. Var nasıl demää, ani bu ses oguz grupu Türk dillerindä n sesi gibi kalsa da bütün türk dillerindä o yabancı dillerdä olan [n] sesinnän diil bir türlü. Gagauz dilindä bu ses bir sıra sözlerdä derin damak sesi gibi çıkêr: deniz, senin, sana h t.b.

Ninä\\nene “mali” sözünä dä biz folklorumuzda rasgeleriz:

 
İçeri girerim, ay ninä,
Evlär diil benim;
Sofraya bakêrım, ay ninä,
Sofra diil benim; [3, 55]
 

Hem başka bir türküdä:

 
Hay nene, nene,
Poy canım nene,
Attılar beni
Yat-yaban erä
Kır uvasına [3, 54]
 

Buradan çıkış yaparak, göreriz, ani gagauz dilindä senselä terminologiyasında olan aylenin büük anasına “mali, babu, mani” terminnerinnän barabar taa ileri ninä hem nene terminini dä kullanarmışlar.

Türkiyä türkçesindä şindi dä anaanne, babaanne terminnerinnän barabar nine termini dä kullanılêr. Azerbaycan dilindä bu sözün maanasını ancak nənə termini karşılêêr.

Büün gagauz terminologiyası başlêêr oluşmaa. Düşünerim, ani uşak başçasında kullanılan rusça няня sözünün yerinä ninä yada nenä lafını kullansak hiç bir yannışlık olmayacek.

Gördüünüz gibi, genä dä folklor terminologiyanın oluşmasında büük yardımcı olêr.

Hata. Bu söz dä gagauz dilindä pek siirek kullanılêr. O taa sık ihtiyar insannarın leksikasında işidiler. GRMS-tä bu sözün ancak hatalı – nışannık forması var. Bu söz salt 1. hava için hatalı yaamur “zarar, bela getirän” hem dä 2. din yortuları için hatalı yortu, gün lafbirleşmelerindä kullanılêr. Din yortuları için bu lafbirleşmesini “din yortusu günü iş yapanın, işleyenin başına bir şey gelir” düşünerlär. Elbetki, nışannık varsa mutlak onu yaradan adlık ta vardı. O mutlak varmış, ama, sanêrım, ani sözlük tertiplenän zaman o artık arhaikleştii için GRMSä girmemiş. Gagauz dilindä hatalı lafı “opasnıy” maanasını taşıyêr. Ama başka türk dillerindä bu arap kökenni laf “yannışlık” maanasında kullanılêr. Bizim dilimizdä olan maanaylan karşılaştırsak maana yakınnıı göreriz.

Bütün bu arhaik sözleri bulmaa deyni, gagauz morfologiyasını, leksikasını, sintaksisini dooru aaraştırmaa deyni, Türkologiyanın üürenil-mesi pek lääzımdır.

Gagauz dili gramatikası rus dili gramatikasının temelindä yapılmıştır. Bir çok iş (orfografiya, sintaksis) yenidän bakılmalı. Bu işi gerçekleştirmää deyni, gagauz kökenni Türkologiya uzmannarına lääzımnık duyulêr. Düşünerim, ani türkologiyayı islää bilän kadralar gagauz dilinin aktual problemalarını çözäbilecek. Ama, ne yazık ki, gagauzların biricik Komrat Devlet Universitetindä ne Türk dili, ne dä Türkologiya dersleri verilmeer.

Gagauz halkı çok özel bir halktır. Onun özellii, türlü kökenni halklarlan yaşamasına bakmayarak, dilini, dinini, adetlerini, kulturasını korumasıdır, hristian olmalarına bakmayarak Allah, Hacı, kurban, kadir gecesi, käfir, gäur, h.t.b. sözleri büün dä kullanmasıdır. (Kadir gecesiylän baalı var nasıl sölemää, ani belli ki, gagauzlar musulman din bayramı tutmêêrlar, ama Ütülüküü aazında bir karıdan Kadir gecesi duumuş “kısmetli” (ynş. rus. “roditsya v rubaşke” deyimindä rasgeldim)[6].

Dilimizin, kulturamızın zenginniini, onun paayını halka vakıdında gösterämäzsäk, bu zenginnii koruyabilmäsäk, kendimizä olan sevgiyi aşılamasak, halk gibi kaybelmäk durumuna geliriz. Gagauzlar şindi zor durumda yaşêêrlar, dilin, kulturanın, el zanaatlarının ilerlemesinä lääzım kadar para brakılamêêr.

Dil aaraştırmacısı gibi esap alalım, ani gagauz dilinin dooru gelişmesi için pek tez bir zamanda lääzım:

• küçüklerä gagauz dilinä karşı sevgi hem saygı aşılansın (bu Gagauz Yerinin Başkannıında lääzım çeketsin);

• uşak başçalarında hem okullarda iki dilli üüretim yapılsın;

• talantlı gençleri gagauz dili uurunda meraklandırılsın;

• Komrat Devlet Universitetindä gagauz dilinnän barabar derindän türkologiyanın üürenilmesi plannaştırılsın;

Hem dä terminologiya sözlüklerini hazırlarkan mutlak lääzım olacek folklor örnekleri incelensin.

Kısaltmalar:

arh.-arhaik, eski

azer. – azerbaycanca

Türk. – türkçä

h.t.b.– hem taa başka

ynş. – yannaştır b.e.– bizim era

ГРМС – Гагаузско- русско-молдавский словарь. Moskva, 1973.

Kullanılan literatura:

1. G. Karanfil. Gagauz dilinin lafetmäk etiketlerinin gelişmä problemaları. www.turkolog. narod.ru, Gagauz dili hem literaturası jurnalı, №1, Komrat, 2009, s. 8

2. Г. Каранфил. Антропологическая лексика гагаузского языка. Türkbilim dergisi, №,16 Ankara, 2008

3. Gagauz folkloru, Kişinev, 1969

4. Sabaa yıldızı № 45, Komrat, 2009.

5. С. Кандыбай. Казахская мифология, Алматы, 2005.

6. Avtorun arhivindän: respondent- Similidi Mariya, Yeni Tülüküü, 1942-cı yıldan duuması.

BAŞKA DİLLERİN GAGAUZ DİLİNÄ ETKİSİ HEM ETKİNİN GETİRDİİ PROBLEMALAR

Taa 12 asirdä yaşayan birinci türkolog Mahmut Kaşgarlı türk dillerini aaraştırarkan, yazmış, ani bir dialekt öbür dialekttän taa pak, çünkü o halk sapa yerdä yaşêêr, da başka halklarlan karışmêêr, ona görä dä pak sayılêr [1, 58].

Büün temiz dil yok. Lafların dildän dilä geçmesi normal bir iş sayılêr. Dilä geler o halk için yabancı hem yeni predmetlerin, annayışların adları, onnar benimsemä proţesindän geçer da dilä uygunnaşêr. Leksika alınmalarından dilä hiç bir zarar gelmeer. Ama açan bir teritoriyada, bir bölgedä kullanılêr iki (bilingvizma) yada üç dil, da gegemonnuk eder bir dil, ozaman öbür dillär etki altında kalêr, da onnarın diil sade leksikasına, ama şansora fonetikasına da, orfoepiyasına da, sintaksisinä dä yabancı elementlär girer. Dilin kaavi aaraştırma bazası varsa, o yabancı elementlär kabledilmeer, benimsenmeer, dildän uuradılêr. Dil lääzım kadar aaraştırılmasa, yada yufka bilim adamnarınnan aaraştırılarsa, o kableder yabancı elementleri, da dildä bozukluklar peydalanêr.

Büün bu durumda gagauz dili durêr. Gegemonnuk eder bölgedä rus dili. Elbetki, gegemon dil taa çok aaraştırıldıı için hem sık kullanıldıı için lääzım olêr kimi önemni (üüretmäk kiyatlarında gramatika kuralları, mas-mediyada kullanılan deyimnär hem ayırı-ayırı cümlelär) yada az önemni (iki yada birkaç insanın lafetmesindä kullanılan deyimnär) tekstleri çevirmää gagauz dilinä.

Bir dildän başka dilä çevirirkän yapılan yannışlıklar için isteerim annatmaa. İlkin lääzım annamaa, ani rus dili slavän dil aylesinä girer, moldovan dili roman dil aylesinä, gagauz dili sä türk dilleri aylesinä. Artık burada annaşılêr, ani bu dillerin kuruluşu, gramatika sisteması taman başka-başka. Teksti bir dildän öbür dilä çevirirkän, lääzım pek kuşku olmaa, lääzım çevirmää o cümlenin maanasını minimum maana kaymalarınnan. Ama rus dilindän gagauz dilinä cümleyi olduu gibi, başka türlü desäk, söz ba söz çevirsäk, bu olêr kalka yolunnan bir çevirmäk. Bu kalka yolu bozêr dili, hem dä korkulu duruma koyêr dilin gramatika strukturasını, örnek:

❖ дождь идет demää istärkän, yaamur gider deyennär var, dooru olacek yaamur yaayêr;

❖ большое спасибо demää istärkän, büük saa ol deyennär var, dooru olacek çok saa ol;

❖ дом культуры demää istärkän, ev kulturası deyennär var, dooru, elbetki, kultura evi;

❖ c новым годом demää istärkän, eni yıllan deyennär var, dooru, elbetki, yeni yıl kutluca olsun.

❖ учитель гагаузского языка и литературы demää istärkän, üüredici gagauz dilindä hem literaturada söleyennär var, dooru, elbetk,i gagauz dili hem literaturası üüredicisi.

❖ Butürlü yannışlıkları yapêr rusça düşünüp, gagauzça söleyän kişi. Bunu da söleyelim, ani kasabalarda yaşayan universitet bitirmiş insannarın, aydınnarın beki 90-95% rusça düşüner.

❖ Kalka yolunnan yapılan birkaç örnek:

❖ DICŢIONAR GAGAUZO (TİURKO) – ROMIN gagauzçaya söz ba söz, Laflık gagauzca (türkçä) hem romınca (moldovanca), ama dooru olaceydı, Gagauzça (türkçä) – romınca (moldovanca) laflık [2, 192].

❖ Dan este mai înalt decât Octavian. Çevirilmış Dan taa balaban, nekadar Oktavian, dooru olaceydı, Dan Okraviandan taa balaban.

❖ Biz lääzım toplanmaa, biz lääzım yapmaa gibi lafbirleşmelerinä ancak Komratta rasgeldim. Yannaştıralım rusçaylan: нам нужно собраться, нам нужно сделать – genä göreriz, ani kalka yolunnan düzelmiş. Dooru olacek biz lääzım toplanalım, biz lääzım yapalım, nicä dä deerlär başka küülerdä.

Gagauzçada Öz laflar lääzım gelsin adetçä lafların önünä, Tretyakov sokaa, Büük sokak, Oglan türküsü, “Ana sözü” gazetası h. b., tä nicä dä büün lafeder insan küülerdä.

Kiyatlarda, TV-dä, gazetalarda dayma bu tip bir yannışlık yapılêr, genä gagauzçaya çevirildiinä görä: Rusçada bu iş olêr tersinä. Üüretmäk kiyatlarımızda bölä yazêr, uşaklar bölä üürediler, bölä dä lafediler.

❖ Şiirdä “Çörek” avtor gösterer… (В стихотворении «Çörek» автор показывает…). Dooru olacek “Çörek” şiirindä avtor…

❖ M. Çakirin kiyadında “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din”… (В книге М. Чакирa “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din”…). Dooru olacek M. Çakirin “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din” kiyadında…

❖ Sţenaya çıkêr vokal-instrumental grupa “Serin su” (на сцену выходит группа «Serin su»). Dooru olacek, Sţenaya çıkêr “Serin su” vokal-instrumental grupası.

❖ …Türkü hem oyun ansamblisi “Düz ava”. Dooru olacek “Düz ava” türkü hem oyun ansamblisi.

❖ Uşak başçası “Güneşçik”. Детский сад “Güneşçik”. Dooru olacek “Güneşçik” uşak başçası.

❖ Komrattakı reabilitaţiya merkezi “Fidancık” Комратский

❖ Cümnä Topluluu “Meras” Oбщественная организация (OО) “Meras”, dooru olacek, “Meras” Cümnä Topluluu реабилитационный центр“Fidancık» söleerlär, dooru olacek “Fidancık” Komrat reabilitaţiya merkezi.

❖ Aderlik kim yazılêr… (Местоимение kim пишется..) Dooru olacek Kim aderlii yazılêr…;

❖ İşlik oturmaa yazılêr… Глагол сидеть пишется… Dooru olacek Oturmaa işlii yazılêr…;

❖ Ses T döner sesä D (звук T переходит в звук D). Dooru olacek T sesi döner D sesinä;

❖ Komrattakı liţey № 23 (Kомратский лицей № 23). Dooru olacek 23-cü Komrat liţeyi;

❖ Fortepyanoda oynamaa (играть на фортепьяно). Büün kullanılan dooru forma Fortepyanoda çalmaa, ama taa dooru olacek eski, folklorda olan forma Fortepyano çalmaa, yada kemençä çalmaa. Bu fikiri kaavileştirecek iki örnek verelim: Daul düümää hem folklordan bir maani:

 
Kemençä çala-çala,
Çıktım incä dala,
İncä dal kırıldı,
Kızlar bana darıldı. [T. Zanet.Gagauzluk:kultura, ruh, adetlär, maanilär.S. 338]
Hem zamandaş şiirdä:
Kemençän bitirdi beni,
Göklerä götürdü beni,
Dünnädan ayırdı beni,
Kemençä çalan kız! [G. Karanfil. Seläm getirdim. şiirlär, mektuplar. S.44]
 

Yukardakı örneklär hem dilimizin strukurası bakımından, hem türkologiya bakımından dooru olêr.

Bizim ofiţial blanklarımızda da yannışlıklar yapılêr, var nasıl demää, ani 98% iş yerlerinin adlarında (tablolarda) yannışlıklar var.

Şkolalarda, alfaviti üüredirkän, yannışlık yapılêr, universitetlerdä dä doorudulmêêr.

Gagauz dilinin Ä, Ö, Ü özel sesleri yannış üürediler: Ä [ya], Ö [yo], Ü [yu], bu da, elbetki, uşaklara zorluk yaradêr yazarkan, örnek: yaamurun yerinä ämur yazêrlar, yol lafının yerinä öl, yukarı yerinä ükarı, uyumaa yazêrlar uümaa h. b. Sanêrım, bu yannışlık lääzım en kısa zamanda doorudulsun.

Şkolalarda, Komrat Devlet Universitetindä üüredilän taa bir yannışlık var. Bu yannışlık şansora kullanılêr TV-dä, radioda, kiyatlarda hem ofiţial konuşmalarda.

Tuna derenin yanında. Lääzım olsun Tuna deresinin yanında, çünkü Tuna deresi izafettir. Saabilik halına bütün izafeti lääzım koyalım (biz yok nasıl parçalayalım izafeti). Ona görä biz hallandırırkan Temel hal Tuna deresi, saabilik halında da olacek Tuna deresinin yanında, ama diil Tuna derenin yanında (4, 90).

❖ Moldova Respublikanın Parlamenti. Hep butürlü, Moldova Respublikasının Parlamenti dooru olacek;

❖ Gagauz dilin gramatikası…, temel hal gagauz dili bu formaya eklener -nin saabilik halı afiksi. Olêr Gagauz dilinin gramatikası…;

❖ Gagauz literaturanın aaraştırmacıları lääzım olsun gagauz literaturası+nın aaraştırmacıları;

❖ gagauz resimcileri+nin tabloları dooru olacek;

❖ Valkaneş kasabanın yaşayannarı. Dooru olacek, Valkaneş kasabası+nın yaşayannarı.

Yukardakı örneklerä baksak, annêêrız, ani kullanılan yannış formaların saabilik afiksini alsak, lafbirleşmelerin maanasız kaldıını göreriz: Moldova Respublika, gagauz literatura, Valkaneş kasaba. Bu da gösterer, ani kullanılan forma yannış. Taa bir fakt o, ani küülerdä insan dooru lafeder, hem dä 1933-cü yılda yazıya alınan M. Çakirin kiyadında da teklif olunan forma kullanılêr [5] .

Bir sıra dünnää dillerindä var bir meraklı baalayıcı: este, sunt moldovan dilindä; ist, sind alman dilindä, is ingilizçedä; это yada – (tire) ruşçada. O gagauzçada da -dır, -dir, -dur, -dür \\ -tır, – tir, tur, -tür afiksindä kendini gösterer. Örnek, alm. Die Kinder sind unsere Zukunft, rus. Дети – (это) наше будущее, gag. Uşaklar bizim geleceemizdir. Bu afiksi bän kullansam, Türkiyä türkçesindä lafeder söleyeceklär, çünkü zamandaş gagauz dilindä bu afiks siirek kullanılêr, ama kimi küülerdā insannarın lafetmesindä var. Taman kaybelmedi. Bu afiksä pek sık rasgeleriz folklorumuzda, M. Çakirin “Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din” kiyadına: Besarabiyalı kolonistlerin baş koloniyasıdır, en şannı küüyüdür Komrat [2, s.60], Gagauzlar diildir grek [2, 73]. Hep bu kiyatta Avdarmalı Vladimir Kasımın M. Çakirä yazdıı kutlama kiyadında da bu afiksä rasgeleriz: Faydalayalım biz bu günü, ani ölä şannıdır Canabiniz için… [2, 94]. Üürenmäk kiyatlarının son basımnarında bu afiks kullanılêr, ama neçinsä Y (yotlan), örn. şannıydır, tatlıydır h. b.

Açıklamaa istediim, taa bir forma var. Bu formalar gösterer zanaatı, yada ofiţial yazıları.

Durgunalım bitki örnektä. Gagauz filologiya kafedrası lafbirleşme-sini yannış esap ederim, neçinki, gagauz dilindä gagauz filologiya deyimi annaşılmêêr, annaşılêr gagauz filologiyası – bu bir izafettir, biz yok nasıl parçalayalım izafeti, ona görä izafetä eklener istenilän başka bir laf, bizim durumda kafedra sözü eklener, da dooru olêr gagauz filologiyası kafedrası.

Taa ileri dä konuşmalarımda sölärdim, ani gagauz gramatikasının bir kısımı, taa çok sintaksisi, rus gramatikasına görä kurulmuştur. Üürenmäk kiyatlarında üürenicilerä bellilikçi dal cümleleri üüredirkän kiyatlarda türlü örneklerä rasgeleriz: Kafadarım, angısı avtobustan indi, bana yaklaştı [3, 65]. Bizim dädularımız, malilerimiz butürlü lafetmeer. Sanêrım, taa dooru olacek, Avtobustan inän kafadarım, bana yaklaştı. Rus gramatikasına uymaa deyni, neçinsä zoruna yapma cümlelär kurulêr da uroklarda istär-istemäz bu türlü cümlelär kullanılêr. Ama dädularımızı, malilerimizi seslesäk, biz dooru formaları bulacez. Onnar bu yapma formaları kullanmêêr.

İngilizçedä, hem moldovancada bu İ (rus. И) bukvası, iki türlü yazılêr, küçük bukvaylan yazarsak i, büük bukvalarlan yazarsak I yazılêr, örnek, DICŢIONAR, küçük bukvalarlan dicţionar yazılêr. Gagauz dilindä var I (rus. Ы) hem İ (rus. И) bukvaları. İki ayırı ses, iki ayrı bukva. Ama pek çok ofiţial yazılarda (gerbimizdä dä) İ (и) bukvasının yerinä I (ы) yazılı, örnek, GAGAUZ YERI, hem başka dokumentlerdä hem iş yerlerindä – GAGAUZIYA, …RESIM GALEREYASI hem taa çok başka.

Bu yannışlıklar girdi gagauz dilinä başka dillerin etkisindän. Bizim dilimizin kendi formaları var, başka dillerin strukturası bizä yabancı.

Bu yannışlık problemaları kaldırıldı universitet üüretmennerinnän, TV hem radio jurnalistlerinnän diskusiyalarda, üüredicilär için yapılan kurslarda, universitettä, saatlarım varkan, student auditoriyalarında, ama dilin gramatikası diil bir kişinin işi.

Sanêrım, ani bu tekliflär lääzım alınsın esaba, başka dil aaraştır-macılarınnan düşünülsün, dartışılsın da kabuledilärsä etiştirilsin şkola üüredicilerinä.

Bizim sintaksisimiz, hem diil salt sintaksisimiz, kaybelmedään lääzım küü-küü gezilip toplanılsın, son 40-50 yılda yabancı dillerdän gelän gramatika elementleri lääzım dildän kaldırılsın.

Kullanılan literatura:

1. Kaşgarlı M. Divonu-lügat-it- türk tercümesi: I-IIIc., Ankara, 1939 -1940

2. Çakir M. Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din. Kişinöv, Pontos, 2007, 194 s.

3. Bankova İ.D., Baboglu İ.İ.,Stoletnäya A.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu N.İ. Gagauz dili hem literatura, 9 klas, Ştiinţa, 2010, 302 s.

4. Покровская Л.А. Современный гагаузский язык (курс лекций), Комрат, 1997.

5. “Viaţa Besarabiei” rev., septembrie 1933.

6. Kimi örneklär alındı teleradio programalarından, KDU üürenicilerindän hem avtorun gözletmelerindän.