Kitobni o'qish: «Champo otli ilon»
Champo otli ilon
Men sizga Champo voqeasini aytib beraman. Champo deganim bu oddiy ilon. Bu nomni tasodifan o‘ylab topganman. Men bog‘hovlimizda ajoyib va g‘aroyib, zaharli va zaharsiz, uzun-qisqa ilonlar borligini, ularni hech qachon o‘ldirib, bezovta qilib bo‘lmasligini shu yerlik odamlardan eshitar edim. Aslida nafaqat ilonga, pashshaga ham ozor bermasam deyman. Biroq men o‘sha sirli ilonlarni juda-juda ko‘rishni xohlardim. Chunki men o‘z hayotimda ko‘plab ilonlarga duch kelgan, ularning tusi va angori o‘sha yashayotgan muhitiga o‘xshashini ko‘p kuzatgan edim. Keyin hayotimda ilonlar bilan bog‘liq ajabtovur, eslasa odamning eti junjikadigan voqealar ham bo‘lib o‘tgan edi.
Bahor oxirlab, pichanlar o‘rilgan payt. Bog‘hovlimizdagi hali o‘zlashtirilib ulgurilmagan yerlarga ham o‘roq tushgan. Navbatdagi dam olish kuni bog‘hovliga qadam qo‘yar ekanman, pichanlar bir tekis o‘rilib, so‘qmoqlar ochilib qolganligini ko‘rib dilim yayrab ketdi. Bolaligim o‘tgan Bo‘zsuv bo‘ylarini esladim. Ayni pichan o‘rilgan paytlarida ilonlarning ini buzilardi. Har qadamda suv ilonlarini uchratish mumkin edi. Ular shuvillab oyoq tagidan o‘tar va hali qurib ulgurmagan pichan tagiga kirib berkinardi. Ba’zilari pichan ustiga cho‘zilib quyoshdan bahra olardi. Men o‘shanday damlarda ham ilonlarni kam uchratardim. O‘rtoqlarim undoq katta, bundoq katta ilonni ko‘rdim deb maqtanishardi. Bir odamdan ilon yilida tug‘ilganlarning ko‘ziga ilon kam ko‘rinadi. It yilida tug‘ilganlarni it qopmaydi, deganini eshitgan edim. Bundan chiqdi, ilon yilida tug‘ilganlarning ilonlarga aloqasi bor ekan-da, deb o‘ylardim. Ammo bir kuni o‘sha ko‘zimga kam ko‘rinadigan ilonlardan biri… ha, meni zaharlab qo‘yishiga ozgina qoldi. O‘n-o‘n bir yoshlarda edim. Ammamlarning uyida yashardim. Ammamning eri Majid pochcham urushdan yarador bo‘lib qaytgan, tanasining allaqayerida qolib ketgan temir parchasidan azob chekar edi. U kishi o‘sha og‘riq bilan olisha-olisha olamdan o‘tib ketdilar. Ammamlar uch go‘daklari bilan beva qoldilar. Shundan keyin bu yerga kelib qoldim. Ammam kasalxonada ishlar, bir kecha-yu bir kunduz uyda bo‘lsalar, bir kecha-yu bir kunduz ishda bo‘lardilar. Bizning Zoya otliq oq echkimiz bo‘lardi. Sersut edi. Suti ham qaymoqli, shirin. Ammam yo‘q paytlarida echkini sog‘ish, uni kosalarga quyib, chambaraklarga o‘rnatish menga qolardi. Hovlimizdagi omonatgina qurilgan chaylaga to‘rtta chambarak o‘rnatilgan, ular kosalarning katta-kichikligiga qarab yasalgan edi.
Men kichkina chambarakka endigina emaklay boshlagan jiyanim Rixsining ulushini, undan keyiniga esa to‘rt yoshli Ergashning, undan keyiniga olti yoshli Yo‘ldoshning ulushini bir-bir joylardim. Oxirgi kattaroq chambarak meniki edi. Chambarakdagi sutlar kechasi bilan salqinda qaymoq olar, nonushtaga zog‘ora nonni bo‘ktirib mazza qilib yeb olardik.
Navbatdagi shunday nonushtadan keyin men o‘zimni nimagadir boshqacha, lohas seza boshladim. a’zoyi-badanim qizib, havo yetishmayotganday bo‘laverdi. Biroq biror yerimda qattiq og‘riq sezayotganim yo‘q. Jiyanlarimga qarayman: ular qorinlari to‘ygach, men bilan ishlari yo‘q, o‘ynab o‘tirishardi. Shu payt allanarsa meni bo‘g‘a boshladi. Nuqul qo‘llarim bilan o‘sha narsani olib tashlamoqchi bo‘laman, qo‘limga bo‘lsa hech narsa ilinmaydi. Oxiri madad istab qo‘shni hovliga yuzlandim. Mamariza tog‘a ko‘rindilar. U kishi domla edilar. Hovlida katta qanor qopni yo‘rmab o‘tirardilar. Aftidan somon olib kelishga otlangan. Men shoshmasam Mamariza tog‘a hali zamon ko‘k eshagini minib ketib qolishi tayin. Ikki hovlini bir-biridan ajratib turadigan ariqchadan sakrab, tog‘aning yonlariga o‘tdim. Tog‘a meni ko‘rdilar-da, nima deysan degandek yuzimga qaradilar, men u kishiga tovushim bo‘g‘ilib zo‘rg‘a salom berdim va bir amallab g‘alati holatni tushuntirdim.
Tog‘a qanor qop bilan bigizni bir chekkaga qo‘ydilar-da, shoshmay o‘rinlaridan turdilar. Keyin qani qo‘lingni ber-chi, deb bilagimdan bir zum tutdilar. Keyin ko‘zimning oqini ko‘rib:
– Nima yeding? – dedilar.
Men nonushtada nima yegan bo‘lsam o‘shani aytdim.
– Kosadagi sut qayerda turgan edi? – yana so‘radi tog‘a.
– …
Shundan keyin Mamariza tog‘a sal shoshib qoldilar. Qo‘limdan yetaklab hovlimizga o‘tdilar. Men ularga chayla tagidagi chambaraklarni ko‘rsatdim. Tog‘a bir zum chaylaning shox-shabbalari orasiga tikildilar-da, seskanib ketdilar. Seskanganliklarini bilagimni qisib ushlab turgan qo‘llaridan bildim. Ammo men tog‘a qarab turgan joyga qarab hech narsani ko‘rmadim. Aftidan ko‘zlarim ham xira tortib borar, havo yetmayotganidan chuqur-chuqur nafas olardim. Tog‘a yetaklaganicha ariqcha bo‘yiga olib bordilar. Va shu yerda o‘sgan toldan bir necha gavronni sindirib oldilar. Shu payt gavronlar qarsillab yelkamga tushib qoldi-ku! Iye, nimaga?! Tog‘aning qo‘lidan siltanib chiqdimda, qochdim. Tog‘a bo‘lsa meni quva boshladilar. Gavronlar goh yalang‘och oyoqlarimga, goh boshim aralash yelkamga tushib qoladi. Men kechirilmas bir ish qilib qo‘yganimni payqadim. Shunga jazo olardim chog‘i. U kishi har zamonda: “Ahmoq, bachchag‘ar! Yetib olsam go‘shtingni mayda-mayda qilaman”, deb qo‘yardilar. Jiyanlarim mening bu holimni ko‘rib, hang-mang bo‘lib qolishgan. Men hovli bo‘ylab tinimsiz yugurar, tog‘adan o‘zim bilmagan gunohim uchun yolvorib kechirim so‘rardim. Bu orada men ham, tog‘a ham terga botib, hansirab qoldik. Men boyagi azobni ham unutib, oxiri yiqilib qoldim. Ammo qahri qattiq tog‘a bas qilay demas edi. Kaltakdan qutulish uchun yana turib qocha boshladim. Endi men og‘zimga kelgan so‘zlar bilan tog‘ani bo‘ralab so‘kardim. Tog‘a battar jahl bilan meni quvar, gavron tegmagan joyim qolmagan, hamma yog‘im lovullab yonar edi. Oxiri yerga yotib qoldim. Tog‘a ham bir ahvolda yonimga cho‘kdilar. Duo o‘qib, dam soldilar. Men urganlari nimasi-yu, dam solganlari nimasi deb jig‘ibiyron edim.
– Qani, – dedi u kishi. – Ko‘zingni och-chi?
Men jahl bilan boshimni chetga burdim.
– Senga aytyapman? Ko‘zingni och! Yo, yana kaltak yeging kelyaptimi?
Men shundagina tog‘aning bu savalashlari va duo o‘qishlarida bir sir borligini angladim-da, tog‘aga itoat qildim. Tog‘a ko‘zimning paxtasini ag‘darib ko‘rdilar-da: “Ha, bo‘pti”, dedilar xotirjam. Keyin muloyim tikilib:
– Bundan keyin chambarakka sut qo‘yganda, albatta, ustini yopib qo‘y. Ilon sut ichaman deb zahar ham solib ketibdi. Yaxshiki anovi jiyanlaringni kosasiga tegmapti. Xudo saqlabdi.
Men qushdek yengil bo‘lib qolgan edim. Lekin azoyi badanim kuygandek jazillardi. Tog‘a yana dedilar:
– Bir yomonning bir yaxshisi, endi seni ari ham, iskabtoparlar ham chaqmaydi, mazza qilib yurasan. Uncha-muncha ilonning zahri ham zahmat yetkazmaydi. Shunaqa!
Endi bilsam rahmatli Mamariza tog‘a o‘shanda mening tanamdagi ilon zahrini xivchin-u va ter bilan haydab chiqargan ekanlar.
Ilonlarni qandoq qilib yeganimiz haqida
O‘sha yili qishlog‘imizga allaqanday tilini anglab bo‘lmaydigan ozg‘in, qoracha odamlar ko‘chib kelishdi. Kattalarning aytishicha, ular xitoyliklar ekan. O‘sha tomonlardan surgun qilinibdi. Surgun qilinganlar kimningdir bo‘sh uylariga, yerto‘lalariga, omborxonalariga joylashishdi. Bechoralarning na ko‘rpa-to‘shaklari, na qozon-tovoqlari bor. Qishloq odamlari ana shu zarur narsalar bilan ularning turmushini to‘kis qildilar. Kirdi-chiqdi, bordi-keldi boshlandi. Biz esa bolalari bilan o‘ynar edik. Ularning bolalari ko‘proq qishloqdagi dastyori yo‘q xonadonlarning mollarini boqishga yollanishdi. Biz har kuni Bo‘zsuv bo‘ylariga mollarni haydab ketardik. Avvallari dalada choy qaynatib ichish, dasturxon tuzash degan narsalarga e’tibor bermas ekanmiz. Xitoylik bolalar kelgach, tush paytida ham mollar yonida qoladigan bo‘ldik. Ular orasida bitta ozg‘in, uzun bo‘yli, hamma ish qo‘lidan keladigani bor edi. Biz oshpaz deb chaqirardik. U ba’zan bizga o‘sha dalani o‘zida hammaning sigiridan oz-ozdan sog‘ib, shirguruch pishirib berardi. Allaqanday o‘tlardan choy damlab ichirardi. Ammo bir kuni u boshqacha bir ovqatga urinib qoldi. Bizlarni ilon tutib kelishga buyurdi. Ilon tirik bo‘lishi kerak. Shirguruch tayyorlaydigan guruchimizni esa doka ro‘molga tugib, buloq suviga tashlab qo‘ydi. Ko‘p o‘tmay, bolalar uzun-qisqa ilonlarni tutib kelishdi. Oshpazimiz ulardan eng uzun, eng semizini tanlab oldi-da, boshqalarini qo‘yib yubordi. Keyin haligi katta ilonni non to‘rvaga solib bir chekkaga qo‘ydi. O‘zi esa o‘tlab yurgan sigirlardan oz-ozdan sut sog‘ib ola boshladi. Hatto, mening echkimdan ham sog‘ib oldi. Sutni har kuni choy qaynatib ichadigan qorni katta, og‘zi kichik mis qumg‘onga quydi. Keyin to‘rvadagi ilonni oldi-da, buloq suviga bir-ikki chayib, boshini qumg‘on ichiga tiqdi. Ilon jon-jon deb qumg‘onga kirib ketdi. Sal o‘tmay ilonning boshi qumg‘onning og‘zida ko‘rindi. Oshpaz qopqog‘ini yopib qo‘ydi. Keyin bizga o‘choqqa o‘t yoqishni buyurdi. O‘zi esa buloqdagi guruchni olib keldi-da, namagini rostlash uchun tuz sepdi va yaxshilab aralashtirdi. Shundan keyin oshpaz ko‘zani o‘choq ustiga qo‘ydi. Olov gurillab yona boshlagan edi, pastroq yoqishga buyurdi. Keyin qumg‘onning qopqog‘ini ko‘tardi. Ilon sapchib chiqmoqchi bo‘ldi. Ammo u qo‘lidagi sopi uzun yog‘och qoshiqcha bilan boshiga bir urgan edi, ilon yana sut ichiga sho‘ng‘ib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Qumg‘ondagi sut asta-sekin isiy boshlagani sari ilon tashqariga chiqish uchun boshini qumg‘ondan chiqarar va og‘zini kappa-kappa ochar edi. Shunda oshpaz ivitilgan muzdek guruchni uning og‘ziga epchillik bilan qoshiqchada sola boshladi. Ilon bu yoqimli muzdek luqmani mazza qilib yutar, yana-yana degandek to‘xtovsiz og‘zini ochardi. Ilon qancha og‘zini katta ochsa, oshpaz uning og‘ziga shuncha katta luqma tashlardi. Biz uning imo-ishorasi bilan olovni tezlatdik. Ilonning harakatlari ham, oshpazning harakatlari ham tezlashib ketdi. Nihoyat, doka ro‘moldagi guruch ham tugadi. Sut qaynashga kelib vijilladi-yu, ilon oxirgi marta og‘zini karrakdek ochib cho‘kib ketdi. Men o‘shanda ilonlarning og‘zi judayam katta ochilishini, uncha-muncha jo‘jalarni ham yutib yuborishi hech gap emasligini sezgan edim. Oshpaz sut ko‘zadan toshib chiqadigan bo‘lsa, suv quyib taftidan tushirib turdi.
Nihoyat oshpazning ishorasi bilan olov yoqishni to‘xtatdik. Oshpaz qizib turgan mis ko‘zani nam latta bilan ushlab g‘ir-g‘ir shamol esib turgan salqin joyga eltib qo‘ydi. Shundan keyin biz mollarni salqin joyga qantarib, tushlik qilishga shoshildik. Hammamizning fikri yodimiz mis ko‘za ichidagi ilonda. Nazarimizda ko‘zada guruch aralash ilon bo‘tqa pishgan edi. Lekin buni yeyish haqida hech qaysimiz o‘ylamasdik. Bir-birimizga “eysanmi” desak, “ey”, deb aftimizni bujmaytirar edik.
Odatdagidek, dasturxon yozildi. Kim obi non, kim zog‘ora non, kim chavati nonni o‘rtaga qo‘ydi. Oshpaz mis ko‘zani ushlab ko‘rib, sovuganini bildi-da, dasturxon yoniga ko‘tarib keldi. Piyolalarga ko‘zachadagi sutni taqsimlab quya boshladi. Sut ko‘kimtir tusga kirgan, yuzida tangadek-tangadek sap-sariq yog‘ tomchilari suzib yurardi. Xitoylik bolalar piyolaga quyilgan narsani huzur bilan xo‘play boshladilar. Ular shunday bir rohat tuyishardiki, beixtiyor biz ham piyoladagi nasibani qo‘limizga olib, ta’mini ko‘ra boshladik. Men ham shunday qildim. Tavba, men birinchi xo‘plamdayoq tuflab tashlasam kerak deb o‘ylagan edim. Ammo tomog‘imdan qanday o‘tib ketganini sezmay qoldim. U sal sho‘rtangroq, ammo eritilgan sariyog‘dek mazali edi. Men shu paytgacha bunaqa mazani birinchi marta his qilib turardim. Haligi narsani hammamiz pok-pokiza ichib oldik. Shundan keyin oshpaz urina-urina ilonning bosh tomonini qumg‘onning og‘ziga to‘g‘riladi-da, ovqat-cho‘p bilan qisib, tashqariga torta boshladi. Ular ana shunaqa ikkita cho‘p bilan ovqatlanishga usta edilar. Bundoq qarasak ilon biz o‘ylaganchalik bo‘tqasi chiqmapti. U qumg‘on ichidan bus-butun sirg‘alib chiqa boshladi. Va nihoyat, dasturxonga boyagi uzunlikdagi ilon emas to‘mtoqqina bir hasip qo‘yildi. Hammamiz har tomondan ilonning ustidagi yaltirayotgan po‘stlariga, to‘mtoq dumiga va xandon pistaning og‘zidek ochilib qolgan og‘ziga hayrat bilan qarardik. Oshpaz cho‘ntagidan ip chiqardi-da, bizni sanagandek ko‘z yugurtirdi. Va ipda bir xil o‘lchamda tugunchalar hosil qildi. Biz o‘n ikki kishi edik. Ipda o‘n ikkita tuguncha paydo bo‘ldi. Keyin haligi ipni ilonning ustiga qo‘ydi-da, o‘tkir pichoq bilan har bir tugun orasini bir xilda kesib chiqdi. Kesilgan bo‘laklarni oldimizga bir-bir qo‘ydi. Endi ko‘z oldimizda ilon emas, balki oddiy hasip turardi. Biz bu taomni qandoq yeyishni bilmas edik. Oshpaz o‘z nasibasini namoyishkorona qo‘liga oldi-da, uning ustidagi piyoz po‘stidek yupqa terisini osongina shilib tashladi. Keyin ikki qo‘llab yer ekan, “oh-oh” degandek boshini sarak-sarak qilib qo‘ydi. Boshqa xitoylik bolalar ham xuddi shunday qilib yeya boshlashdi. Qornimiz och edi… Shunday qilib birinchi marta xitoylik do‘stlarimiz bilan ilon hasip yedik. Hasip mazali va yog‘li edi. O‘sha kuni biz kechga dovur ochiqmadik. Ammo ilon hasipni ikkinchi marta yeyish nasib qilmadi. Bu voqeadan xabar topgan qishloq kattalari shovqin ko‘tarib, kelgindilarning uyiga bostirib borishdi. Ilon go‘shti harom ekan. Kelgindilar o‘g‘illarini tutib olib, rosa kaltaklashdi…
Men o‘z tomorqamizga olib boradigan so‘qmoqdan borar ekanman, ana shu voqealarni bir-bir xayolimdan o‘tkazardim. Vaqt o‘n ikkiga yaqinlashib, kun qizigan sari hammayoqni pichan hidi tutgan. Men qo‘shnimiz Berdirahmatning uyi yonidan o‘tib, hovlimizga burildim-u, xashak ustida yotgan kamarga ko‘zim tushdi. Pichan o‘ruvchilarniki qolib ketibdi-da, olib qo‘yay, kelishsa beraman deb shu tomon yurdim. Buni qarangki, kamar deganim uzunligi bir qulochcha keladigan qora chipor ilon edi. Uning tanasi pichan ustida-yu, boshi ko‘rinmasdi. Ko‘nglimdan jonivorni o‘roqchilar bilmay o‘rib yuborishibdi-da degan o‘y kechdi. Hali zamon Berdirahmatning sho‘x, to‘polonchi o‘g‘illari kelib qolsa, o‘takalari yorilmasin deb ilonni bir chekkaga olib qo‘ymoqchi bo‘ldim. Uning dumidan ushlaganimni bilaman birdan jon bitib, menga daf qilib qoldi-yu.Tirik ekan. Men ilonni qo‘yib yuborsam ish chappasiga ketishini angladim. Uni dast yuqoriga ko‘tardim. Ilonning gavdasi og‘irlik qilib, to‘lg‘ona boshladi. U jon-jahdi bilan siltanar, tanasini goh cho‘zib, goh qisqartirib qo‘limdan chiqishga urinardi. Ilon zaharli edi. Uning boshidagi qo‘shuv alomati shundan darak berardi. Men tasodifiy bu holdan hayron bo‘lib raqibimni nima qilishim kerakligini o‘ylab qoldim. Qo‘yib yuborsam, Berdirahmatning bolalariga biror-bir zarar yetkazishi mumkin. Chunki ular mana shu joylarda shataloq otib o‘ynab yurishardi. Bilmasdan bosib olishsa bormi! O‘ldirsammikin? Ha, boshini tutga bir ursam majaqlanadi. Ko‘mib yuboraman. Bu fikrimdan darhol qaytdim. Ilonlar qasoskor bo‘lishadi, deb eshitganman. Nima qildim endi…
Men ilonlar o‘z o‘rdasi – ini atrofidagina yashashini, uni boshqa joyga eltib tashlansa avvalgi joyini topib kelolmasligini eshitgan edim. Shuning uchun bu kutilmagan “tashvish”ni ko‘targancha, bog‘hovlidan chiqdim-da, asfalt yo‘lning narigi yog‘idagi soy bo‘yiga eltib tashladim. Yana shu yo‘l bilan izimga qaytar ekanman, o‘zimdan o‘zim mamnun edim. Ilonni o‘ldirmadim, buning ustiga bolalarni xavf-xatardan qutqardim. Harholda bu yerlarda ehtiyot bo‘lib yurish kerakligini ko‘nglimga tugdim. Shunday o‘ylar bilan boyagi joydan o‘tib borar ekanman, hayratdan qotib qoldim. Boyagi ilon yotgan pichan atrofida shunaqangi ilon bolalari g‘ij-bij ediki… Ular boshchalarini u yoq, bu yoqqa cho‘zib onasini izlashardi. Shundagina bildimki, ilon pichan ustida bekorga yotmagan, bolalari uni qora tortib atrofda sayr qilib yurishgan. Onalari birdan yo‘qolib qolgach… Mana endi izlashyapti…
Men xol qo‘yaman deb, ko‘z chiqarganimni payqadim. Ha, ilonlarning ini buzilgan edi. Ular uzunligi bir-bir yarim qarich keladigan qora, chipor ilonchalar edi. Hammasining uch burchak boshchasida “biz zaharlimiz” degan qo‘shuv alomatlari bor. Men qilgan ishimdan ko‘p pushaymon chekardim. Biroq endi kech edi. Xavotir olib bog‘ etagiga ko‘z tashladim. Shu tobda Berdirahmatning bolalari kelib qolishsa bormi? Ikkinchi bu yerlarga qadam qo‘ymasliklari aniq. Chunki bu qo‘rqinchli manzara ularning naq tomorqasida bo‘layotgan edi-da.
Xayriyat, Berdirahmatning bolalari bu hafta dalaga chiqishmadi. Ilon bolalari tarqalib ketdimi yo o‘rdalariga kirib joylashib olishdimi, har qalay ko‘rinmay qolishdi. Men bu voqeani hech kimga aytmadim. Keyingi hafta yana bog‘hovliga chiqdim. Yana o‘sha tanish so‘qmoqdan yurdim. Biroq sudralib yuruvchi “tanish”larimni boshqa uchratmadim. Qiziq voqea ertasiga, peshin mahali sodir bo‘ldi. Qo‘shnimiznikiga mehmonlar kelishgan, ularning orasida namozxonlari bor edi. Men namozxonlarni peshin namozini o‘qish uchun salqinroq deb uyga taklif qildim. Ulardan oldinroq ichkari kirib joynamoz to‘shar ekanman, mehmonlar “iye, iye” deganlaricha ostonada to‘xtab qolishdi. Men ularga qaradim. Ularning ko‘zi uy burchagida yalt-yult qilib sirg‘alib borayotgan ilonchada edi. Men ko‘rdim-u:
– Ha, bumi? Bu o‘zimizning Champo-ku, e’tibor bermanglar, o‘rgatilgan, – dedim.
Bu so‘z qanday qilib miyamga kelib qolganiga, hatto ilonchaga Champo deb nom topila qolganligiga hali-hanuz hayron bo‘laman. Albatta, men bu gapni mehmonlarni xotirjam qilish uchun aytdim. Ammo ular mening gapimga shu zahotiyoq ishonishdi va tinchlanishdi. Chindan ham namozni xotirjam o‘qib tugatdik. Mehmonlar xayr-xo‘shlashib chiqib ketishdi. Ammo Champo mening xayolimdan ketmagan edi. Uni izlay boshladim. Topdim ham. Champo burchakda, kulcha bo‘lib jimgina yotardi. Men uning bu yerga qanday qilib kirib qolganini tusmollay boshladim. Yoz bo‘yi eshiklar ochiq turadi. Demak, u eshikdan kirgan. Bundan buyog‘iga, eshik yopib yurilmasa, ish chatoq… Men Champoni zo‘rlab chiqarib tashlashga shoshilmadim, o‘zi qanday kirgan bo‘lsa, shunday chiqib ketsin dedim. Buning ustiga Champo bilan ovora bo‘lgulik holim yo‘q edi. Charchab, uyqu bosib kelardi.
– Sen, – dedim Champoga esnab, – bu yerda uzoq yotmagin, ana kirgan eshiging ochiq turibdi. Izzating borida chiqib ket. Men biroz uxlab olay.
Champo xuddi gaplarimni eshitganday bir qo‘zg‘alib qo‘ydi. Tashqari qizdirar, uy ichi salqin, shundoqqina karavotga cho‘zildim-u dong qotdim. Bir soatlar chamasi uxlab, tiniqib ko‘zimni ochdim. O‘rnimdan turar ekanman, Champoni esladim. Uning yotgan joyiga qarasam, yo‘q. Hartugul yana karavot taglarini, u berkinishi mumkin bo‘lgan shubhali joylarni ko‘zdan kechirdim. Taxminim to‘g‘ri chiqqan ekan. U qanday adashib kirgan bo‘lsa, shunday chiqib ketganligiga ishondim. Bu voqeani uydagilardan yashirdim. Oradan bir oylar chamasi vaqt o‘tdi. Tomorqada ishlab yursam, uyda baqiriq-chaqiriq bo‘lib qoldi.
– Ha, nima gap?
– Ilon… Nevarangiz ko‘ribdi, qo‘rqib ketdi!
– Ha, umi? U Champo-ku. Qo‘rqmanglar, o‘zimizni ilon. Axir uy bo‘lgandan keyin iloni ham bo‘ladi-da…
Shunday deyman-u, yana eshikni bilmay ochiq qoldirganimizni, yana ilon salqin joy izlab uyga kirib olganligini anglayman. Ammo “o‘zimizning Champo-ku, uy bo‘lgandan keyin iloni ham bo‘ladi-da”, degan gaplarni behuda aytganimni keyin payqadim. Chunki hech kim uyga kirmay qo‘ydi. Men katta-yu, kichik xonalarni burchak-burchaklarigacha, hatto, etik, tuflilarning ichigacha qaradim. Ilondan darak yo‘q. Faqat bir joyda sichqonning iniga ko‘zim tushdi. Taxminimcha ilon shu kovakka kirib ketgan edi. Qattiq loy olib kelib kovakni suvab tashladim. Ammo kechgacha uyga kirib chiqish bilan bog‘liq ishlar mening zimmamda qolib ketdi. Bir kulaman, bir achchiqlanaman. Axir ilon arqonmidiki bir yerda yotsa. Unga ham jon kerak. Agar o‘sha kovakka kirib ketgan bo‘lsa, qaytib chiqolmaydi, yo boshqa yoqdan yo‘l topadi. Kalamushga duch kelib qolsa, sho‘ri quriydi.
Biz yoz paytlari uyda yotmas, tashqarida – so‘rida uxlardik. Bomdod namozini o‘qigach, bog‘ aylangani chiqdim. Bu taraflarda tong juda chiroyli bo‘ladi. Avval bir-biriga qalashib ketgan tog‘ o‘rkachlari ustiga shaftoli guliga o‘xshash harir bir parda – ro‘mol tashlanadi. Keyin u asta-sekin qizarib, lovullay boshlaydi. Sal o‘tmay qoyalar uchi oltinday tovlanib, ko‘zni qamashtiradi. Ana shunaqa dabdaba bilan quyosh chiqib keladi.
Men qandaydir ish bilan uyga kirganimda quyosh nurlari deraza osha uy ichini munavvar qilib turardi. Nur tushib turgan bo‘yradek joyda ko‘zimga bir narsa yalt-yult qilgandek bo‘ldi. Qarasam ilon! Ha, kattagina. Ey, tavba deyman o‘zimga-o‘zim. Eshiklar yopiq bo‘lsa, bu zahri qotil yana qayerdan paydo bo‘ldi? Ilon meni sezdi-yu, o‘zini karavot tagiga urdi. Men uni kuzata boshladim. Demak, shu tarafda men bilmaydigan biror joyda yotsa kerak-da. Balki karavotning oyoqlariga ilashib ko‘rpani ichiga kirib olar. Ilon mening ta’qib etayotganimni sezardi. U allaqanday qo‘rqinchli tovush chiqarib: “Yaqinlashma, meni tinch qo‘y”, degandek bo‘lardi. Ilon oxiri do‘q-po‘pisam bilan karavot tagidan chiqdi-yu, xona o‘rtasidagi fanerning tagiga kirib g‘oyib bo‘ldi. Qo‘rquvdan seskanib ketdim. Fanerning ustiga sholcha solingan bo‘lib, men uning ustida namoz o‘qirdim. Fanerni qabarib, yerga yopishmayroq qolgan joyi bor edi. Ilon, sezishimcha, o‘sha yerga kirib joylashib oldi. Men yana shuni angladimki, bu tasodifiy ilon emas, balki bundan bir yarim oylar muqaddam ko‘rganim – Champo. U shuncha vaqt ana shuning tagida yashagan, uyga to‘kilgan ushoqlar, pashsha va chivinlarni yeb ulg‘aygan. Xayolimda bu Champo deganim onasini adashtirib kelganligim uchun o‘ch olay, deb uyga kirgan va asta-sekin ulg‘ayib, zaharga to‘lishini kutayotgan qasoskorga o‘xshardi. Kim biladi, u qachon mendan qasos oladi? Axir men shuncha vaqt uning ustida namoz o‘qib kelgan edim-da. Niyatim buzildi. Tashqaridan ketmon ko‘tarib kirdim. Bu ishlarni imi-jimida, shovqinsiz qilardim. Oldin sholchani ko‘tardim. Keyin fanerni. Aytganimdek, men taxmin qilgan yerimda ilon uzala tushib yotardi. Ketmonning yuzi bilan dumidan ezdim. U ajabtovur kattarib kuchga kirib qolgan edi. Joni og‘ridi shekilli, o‘zini ketmon dastasiga bir-ikki urdi. Men ketmon yuzini uning silliq qop-qora tanasida yurgizib naq bo‘yniga olib keldim. Champo yolvorgandek, og‘zini ochib, tilini chiqardi. O‘zicha bir nimalar demoqchi bo‘ldi. “O‘ldirma, men senga shu paytgacha tegmadim-ku”, degandek bo‘lardi. Bir ko‘nglim uniyam bir yoqlarga eltib adashtirib kelay dedim. Lekin ilonni tushda ko‘rsang ganj, o‘ngda ko‘rsang yanch, degan naql xayolimga keldi-yu, bir zarb bilan boshini uzib tashladim. Keyin ketmon yuzida ko‘tarib, kecha ilon deb vahima ko‘targanlarga bir-bir ko‘rsatdim.
– Mana, ilonni o‘ldirdim. Endi uyga kiraveringlar.
Ammo o‘zimning toshbag‘irligimdan nafratlanib ketdim. Axir menga va menga o‘xshash allaqancha shaharliklarga bu go‘zal maskanlar o‘z bag‘ridan joy bersa-yu, biz uning boyligi bo‘lgan jonivorlarini mana shunday bitta-bittalab o‘ldiraversak. Champoni ko‘mar ekanman, xayr Champo, meni kechir, dedim. O‘zimning ovozimdan o‘zim cho‘chib ketdim.
O‘zim chaqirgan mehmon…
Yana bir ko‘rgilik uy shiftiga faner qoqishdan boshlandi. Uy tomini yopish paytida men bitta xatoga yo‘l qo‘ygan edim. Mustahkamroq bo‘lsin deb, lo‘mbozgacha tut, tol shoxlarini bosgan edim. Biroq ularning po‘stlog‘ini shilmagan ekanman. Shilinmasa yog‘ochga qurt tusharkan. Tun-u kun tinishmaydi. Qitir-qitir… Uyni un elagandek qipiqqa to‘ldirishadi. Ba’zan vahmim keladi. Bu yeb to‘ymaslar to‘sinlargayam o‘tib ketsa-ya…
Qilmagan dorim qolmadi. Isiriq, mingdevona tutatdim, bari bir bo‘lmadi. Shunda kimdir faner qoqishni maslahat berdi. Har qalay, qurtdan qutulmasak ham qipiqdan qutulamiz-ku.
Faner bitdi. Uy ham binoyidek chiroyli bo‘lib qoldi. Buni qarangki, oradan ko‘p o‘tmay qurtlar tinchidi. Bu ko‘zga ko‘rinmas mitti yog‘ochxo‘rlarga ham yorug‘lik, toza havo kerak ekan-da.
Lekin undan ham battarroq tashvish boshlandi. Faner orasini sichqon bosdi. Ha, bu joy ularning o‘yin maydoniga aylandi-qoldi. Bu g‘alamislar yong‘oqmi-ey, bodommi-ey, ishqilib shunga o‘xshagan bir narsalarni dumalatib u yoqdan-bu yoqqa chopishadi. Jo‘r bo‘lib shundoq chiyillashadiki, uxlab bo‘lmaydi. Endi ko‘z ilinganda gumbura-gumbur… Cho‘chib ketasan. Qo‘l yetmas joyga kirib olgan bu maxluqlarni la’natlashdan nariga o‘tolmaysan. Na qopqon va na sichqon dori qo‘yib bo‘ladi. O‘sha joyda o‘lib qolsa bormi… uyda yashab bo‘ladimi? Ana mashmasha-yu mana mashmasha!
O‘ylab o‘yimga yetolmayman. Dalahovliga dam olgani borib, horib-charchab qaytaman. Shunda xayolimga bir fikr kelib qoldi. Kimdandir, kalamush bor joyda sichqon bo‘lmaydi, degan gapni eshitgan edim. Ajabo sichqon kalamushdan qo‘rqarmikan?..
Uyimiz orqasidan ariqcha o‘tar, unda-bunda kalamushlar ko‘rinib qolardi. Suv bor joyda bu jonivor bor-da. Bir qaraganda beozor, hurkak, ziyon-zahmatsizday… Go‘yo o‘z kunini o‘zi ko‘rib yashaydigan jonivor. Kalamush meni sichqon balosidan qutqaradigandek, astoydil uni qidira boshladim. Tomimizga egilib o‘sgan bir tup achchiq bodom bor edi. Mevasini dori uchun terib olardim. Ana shu bodom tagida kalamushning ini borligini sezib qoldim. Va uni poylay boshladim. Oradan sal o‘tmay o‘tlar orasida kattagina, biqqigina kalamush ko‘rindi. Junlari yaltirab, tovlanardi. Kalamush suvsiz ariqqa sho‘ng‘idi-yu, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Lekin uni qanday tutaman-u qanday qilib fanerning ichiga olib kiraman? Kalamushlar ham yirtqichlar toifasiga kirishini, tishlari pichoqdek keskir bo‘lishini o‘qigan edim. Hayvonlar haqidagi bir kitobda kalamushlar och qolgan paytlarda odamlarga ham hujum qilishini yozibdi. Ular nuqul odamning qulog‘i va burnini mo‘ljalga olar ekan. Uning so‘lagida shunday bir modda bor ekanki, tegishi bilan o‘sha joy muzlab sezgini yo‘qotar ekan-u, qichisha boshlarkan, kalamush o‘sha a’zoni kemirishga tusharkan. Uyqudagi odamga bu xuddi qichigan joyni qashlagandek xush yoqarkan.
Xullas, kalamushni qanday qilib chordoqqa olib chiqish haqida bosh qotira boshladim.
Xo‘sh, qandoq qilib? Shu payt kalamushning o‘zi “mana bundoq qilib” degandek, bodom tanasidan o‘rmalab, uning ustiga yugurgilab chiqib ketdi. Ey, qoyil! Ana u, shoxdan-shoxga osongina o‘tib unda-bunda qolib ketgan achchiq bodomlarni pastga tushira boshladi. Keyin pastga tushib, bodomlarni iniga tashmalashga tushdi. Shu payt xayolimga bir fikr keldi. Bodomga chiqqan kalamush shoxlar oralab tomga chiqolmaydimi? Buning uchun uni chiqishga majbur qilish kerak. Birdan-bir yo‘l – uni bodom mevalaridan mahrum qilish. Shoxlardagi mevalarni qoqib, terib oldim. Bu ish kechga dovur cho‘zildi. Kechasi ozgina unni xamir qildim-da, achisin deb, sirkaga bo‘ktirdim. Ertasiga erta bilan xamirni chigitday-chigitday qilib daraxtning tomga engashgan shoxiga bir qarich-bir qarich masofada yopishtirib, chordoqqacha olib kirdim. Biroq ishimdan biror natija chiqishiga ishonmasdim. Tushgacha pana yerda poylab o‘tirdim. Kalamush nimagadir ko‘rinmadi. Axiyri toqatim toq bo‘lib, bor-e, dedim-da aylangani toqqa chiqib ketdim. Kechga tomon uyga qaytdim. Qaytdim-u, daraxtdagi boyagi xo‘raklarga e’tibor qildim. Bari joyida turibdi. Hatto qushlar ham qayrilib qaramabdi. Sirkaga o‘ldirib bekor qildim shekilli? Shu kuni qo‘shnimiz Sharifjon biznikida tunaydigan bo‘lib qoldi. U shu paytgacha temir vagonchada yotib yurardi. Havo sovib, temir uychaga kirib bo‘lmay qolibdi.
– Marhamat, – dedim men, – uxlay olsangiz, anavi karavot sizniki.
U menga hayron bo‘lib qaradi. Men sichqonlardan shikoyat qildim. U shiftga qarar ekan, uy qurganda shu tomonini ham o‘ylab ko‘rish kerak ekan-da, deb qo‘ydi.
Chindan ham kechasi uyqu bo‘lmadi. Tongga yaqin ikkalamiz ham turib o‘tirib oldik. Tepada allaqanday tushunib bo‘lmaydigan “jang” borardi. Biz fanerning lopillashidan hayron bo‘lardik. Sichqonlar chiyillashdan ko‘ra big‘illashardi. O‘zlarini jon holatda u yoqdan-bu yoqqa urishardi.
– Ha, – dedim suyunib, – niyatimga yetdim. Tuzoq ish berdi. Shu kuni tonggi poyezd bilan shaharga qaytdik.
Keyingi hafta dalahovliga borib, tokchadagi qutilar yerga dumalab tushganligini, quruq choylar to‘kilganini ko‘rdim. Bu kimning ishi bo‘lishi mumkin? Har qalay sichqonning ishi emas bu! Diqqat qilsam, uyning shifti suv quygandek jimjit. Tiq etgan tovush yo‘q. Demak, kalamush sichqonlarni tinchitgach, uy ichiga tushibdi-da. Qayerdan tushdi ekan? O‘h la’nati, burchak joydan fanerni kemiribdi. Yana qayerdan deng? O‘sha burchakda baland tokcha bo‘lib, samovar qo‘yilgan. Samovar shiftga tegib turardi. Yo tavba, deyman o‘zimga-o‘zim. Kalamush shu yerda samovar borligini qayerdan bildi ekan? Nahotki, uning ko‘zlari faner orqasidan ham ko‘ra olsa? Bu jonivor ham ilonga o‘xshab… Shunday deyman-u, bir tashvishimga ming tashvish qo‘shilgandek bo‘ladi. Uyga o‘rganib qolsa-ya. Uni qandoq qilib quvib chiqaraman. Men kalamushni xuddi Champoni qidirgandek hammayoqqa bosh suqib izlab ko‘rdim. Kalamush yo‘q. Xonaga taxtapol o‘rniga zich qilib g‘isht terib chiqqan edim. Kalamush g‘ishtlarni ko‘chira olmasdi. Shunda bildimki, u pastga qayerdan tushgan bo‘lsa, o‘sha yerdan yana chiqib ketgan…
Shu kuni maza qilib uxladim. Na dupur-dupur, na bir shovqin bo‘ldi. O‘zimcha xaloskorimdan minnatdor edim. Tashqarida oy to‘lgan, uning oppoq nurlari xona ichkarisini munavvar qilar, sokinlik kishi ruhini allalab, uyqu elitgandan elitar edi. Ajabo, mana shunaqa osoyishta tunlar ham bor ekan-ku. Avvaliga yog‘ochxo‘r qurtlar qitir-qitiri, keyinigi sichqonlar dupur-dupuri, e, ha… Oyning o‘n beshi qorong‘i bo‘lsa, o‘n beshi yorug‘ deganlari shu bo‘lsa kerak-da.
Kelgusi hafta dalahovliga borgach, dahlizga kirdim-u, atrofga alangladim. Tinchlik! Bu safar tokchadagi narsalar ham joy-joyida turibdi. Ammo ikkinchi xonaga o‘tdim-u hang-u mang bo‘lib qoldim. Uy o‘rtasiga kimdir bir dunyo tuproqni uyib tashlagan edi. Kimdir deganimcha bor. Bunchalik mashaqqatli ishni faqat odam bolasigina qilishi mumkin edi. Tavba, bu kimning ishi bo‘ldi? Men toshotar jinlar, uyga o‘t qo‘yadigan jinlar haqida eshitgan edim-u, lekin tuproq uyadigan jinlar haqida eshitmagan edim. Hayron bo‘lib tuproq uyumini sinchiklab ko‘zdan kechirdim. Men zich qilib tergan g‘ishtlar qimir etmagan. Beixtiyor shiftga qaradim. Shift ham joyida. Tuproq uyumidan bir qadam nari o‘tganimni bilaman, oyog‘im tagidagi yer surilganday bo‘ldi-yu, o‘zimni o‘rada ko‘rdim. Hayratdan bir zum o‘zimni yo‘qotdim-u, darrov es-hushimni yig‘ib oldim. Tavba, bu ahvolda uy ham bosib tushishi mumkin-ku? Nahotki, bu kalamushning ishi bo‘lsa? Shunda ko‘zim devor bilan g‘isht orasidagi kovakka tushdi. Bu kalamushning ishi edi.
