Kitobni o'qish: «Müşfiqli günlər»
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 6-cı kitab
© Dilbər Axundzadə / Müşfiqli günlər
© “XAN” nəşriyyatı / Bakı / 2020 / 164 səh
Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi
* * *
Müşfiqli günlərin şahidi
“Xatirə ədəbiyyatı” seriyasından təqdim etdiyimiz növbəti əsər repressiya qurbanı olmuş şair Mikayıl Müşfiqin xanımı Dilbər Axundzadənin “Müşfiqli günlər” kitabıdır.
O Müşfiq ki, əksinqilabi fəaliyyətdə suçlanır, güllələndikdən sonra məzarı olmasın deyə dənizə atılır. Amma o, həqiqətən, əksinqilabçı, gizli “Müsavat”ın üzvü idi?
Doğrudur, Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulduqdan sonra ölkədə “Gizli Müsavat” təşkilatı yaradılır, tanınmış simalardan bəziləri orada təmsil olunur. Məsələn, Müşfiqin də ölümünə şeir yazdığı Cəfər Cabbarlı kimi. Amma Müşfiq haqqında bunu əminliklə demək mümkün deyil.
Dilbər Axundzadə yazır ki, bir dəfə Müşfiq evə aşırı kədərli gəlir, balkona çıxaraq siqaretini yandırır, başının ağrıdığını deyir. Səbəb isə yığıncaqda onun burjua şair adlandırıl-masıdır. Hansı ki, bu elə bir dönəm idi ki, burjua sözü damğa kimi idi, bu sözün yapışdırıldığı insanlar gələcəkdə mütləq faciə ilə üzləşəcəkdi.
“Dilbər, bu gün yığıncaqda bəzi bədxahlar məni o qədər tənqid etdilər ki, az qaldı ürəyim yerindən qopsun. Mənə deyirlər, sən xırda burjua şairisən. Bu söz mənə elə toxundu ki… axı burjua sözü deyəndə bizim gənclərin təsəvvürünə zəhmətdən qaçan, insanlıqdan kənar, xalqı, cəmiyyəti, vətənini sevməyən adamlar gəlir. Özün de, mən elə sifətlərə layiqəmmi?”
Dilbər xanım xatirələrə Müşfiqlə tanış olduğu ilk gündən başlayır. Belə ki, Dilbərin əmisinin arvadı Fəramüş Mikayıl Müşfiqlə tələbə yoldaşı idi. Fəramüş institutu bitirmələri münasibətilə APİ-də təşkil olunan buraxılış gecəsinə bacısı Həcəri və qaynı qızı Dilbəri də aparır.
Dilbər ilk dəfə orada Mikayıl Müşfiqi görür
“Müşfiqin əynində səliqə ilə tikilmiş qəhvəyi kostyum, ona uyğun üst köynəyi və qalstuk, ayağında qəhvəyi ayaqqabı vardı. Alnının üstünə düşən qara tellərini əli ilə tez-tez arxaya atırdı. Yoldaşlarından fərqli olaraq, Müşfiq həyəcanlı və tutqun idi. Elə bil bugünkü təntənə onu sevindirmirdi”.
Onlar ikinci dəfə “Kommunist” küçəsində rastlaşırlar, aralarında qısa dialoq keçir. Növbəti dəfə isə Dilbərin rəfiqələrindən olan Pirayə Müşfiqdən ona məktub gətirir. Məktubda Dilbərə yazılan iki şeir və səmimi etirafar vardı.
“O gecə yuxum ərşə çəkildi. Oxuduğum kitablardakı aşiqlərin surətləri bir-bir gözlərimdə canlanmağa başladı. Onların arzuları, düşüncələri, keçdiyi həyat yolları, aqibətləri haqqında düşündüm. Müşfiqi və özümü onlarla müqayisə etməyə başladım…”
Və nəhayət, Dilbər razılaşır, gənc aşiqlər tez-tez görüşür, hər görüşdə Müşfiq ona yazdığı şeirləri oxuyur, qəlbini qazanmağa çalışır. Belə görüşlərin birində Müşfiq arzusunu dilə gətirir:
“Bizim bu görüşlər mənim aləmimdə artıq mənəvi bir ehtiyaca çevrilib. Amma nə vaxtacan biz çəkinə-çəkinə, qorxa-qorxa görüşəcəyik?!… İstəyirəm, sizə elçi göndərim. Razılıq alan kimi nişan taxaq. Ondan sonra ürəyimiz istəyən vaxt görüşə bilərik. Sən də görüşə gələndə ayağının birini qaçaq qoymazsan”.
1932-ci ilin aprelində onlar nişanlanırlar. Nişanda Hüseyin Cavid həyat yoldaşı Müşgünaz xanımla birgə, Əhməd Cavad həyat yoldaşı Şükriyyə xanımla birgə, həmçinin məşhur müğənni Bülbül də iştirak edirdi. Eyni zamanda dövrün gənc şair və yazıçılarından Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mehdi Hüseyn (xanımı Fatma ilə), Rəsul Rza (Nigar Rəfibəyli ilə birgə), Məmməd Rahim (xanımı Mələklə) nişana təşrif buyurmuşdular.
1933-cü ilin iyunun 20-də isə onlar ailə həyatı qururlar
“Evləndiyimiz vaxt Müşfiq “Azərnəşr”də redaktor vəzifəsində və 18 saylı məktəbdə müəllim işləyirdi. Qazancı da pis deyildi. Balaca otağımızda Müşfiq dağ şəlaləsi kimi coşub-daşır, yazıb-yaradırdı. Müşfiqin bütün varlığı şeirlə nəfəs alırdı. O, məni yuxudan şeirlə oyadar, şeirlə söhbət edər, axşamlar şeirin xoş zümzümələri ilə yatırardı”…
Dilbər Axundzadə xatirələrində təkcə özünün yaşadıqlarını yazmır. Həmçinin Müşfiqlə birgə oxuyan, Müşfiqin dərs dediyi, Müşfiqin müəllim, dost bildiyi insanların da şair haqqındakı topladığı xatirələrindən bəhs edir. Həmçinin özlərinin də iştirakçısı olduğu dönəmin yazıçı və şairlərinin həyatlarından qısa bilgilər verirdi. Məsələn, Səməd Vurğunun toy mərasiminin necə keçdiyini də xatirələrdən oxuyuruq.
Dilbər Axundzadə təkcə Müşfiqlə olan sevgilərindən deyil, həmçinin Müşfiqin uşaqlığından, tələbəliyindən, ilk kitablarının çapından, onun ədəbi dərnəklərdəki fəallığından yazır.
* * *
Xızı şəhərində Müşfiqin evmuzeyi fəaliyyət göstərir. Orada olanlar bilir ki, Müşfiqə aid əşyalar, kitablarla yanaşı orada bir tar da var. Bu gün üçün hansısa musiqi aləti çox şey ifadə etməsə də, Müşfiqin yaşadığı dönəmi bilənlər bilir ki, Sovet hökuməti bütün köhnə adətlərlə yanaşı, tara da qarşı çıxmışdı…
“Bir gün Qurban müəllim bizə halı çox pərişan gəldi. O, öz kədərini biruzə vermək istəmirdisə də, biz bunu hiss edirdik. Müşfiq dedi:
– Qurban müəllim, halınız birtəhərdir, yoxsa qəlbinizə dəyən olub?
O, incik səslə cavab verdi:
– Yəqin sən də eşitmiş olarsan, tarı bir musiqi aləti kimi qadağan etmək istəyirlər…”
Müşfiq məşhur tarzən Qurban Primovla dost idi. Müşfiq dönəmin gənc şairi kimi köhnəliklə mübarizəni dəstəkləyirdi. Məsələn, latın əlifasına keçidlə bağlı şeir də yazmışdı. Amma tarın qadağan edilməsi onun üçün bir faciə idi. Çünki Müşfiqin özü də tarı çox sevirdi. Yaxşı ifa etməyi bacarmasa da, Dilbər xanım da tar çalmağı bacarırdı.
Evdə edilən bu kədərli söhbətdən sonra Qurban Primov “Yetim segah”ı ifa edir, Müşfiq isə bu ifada məşhur “Oxu tar” şeirini yazır… Tar isə təbliğata baxmayaraq qadağan olunmur.
Evlilik dönəmində onlar sevgi dolu həyat yaşayırlar. Müşfiq yaradıcılıqda uğurla irəliləyir, artıq onu hər kəs tanıyır, şəxsi həyatlarında isə hər şey qaydasında gedirdi. Müşfiq yaradıclığı üçün tanış olduğu insanlardan bəhrələnir, həta bir əsəri üçün qaraçıların alaçığına qədər gedir.
Belə günlərin birində, Müşfiq ən əziz adamlarından birini itirir. Ölümünə şeir yazdığı Cəfər Cabbarlını. O dönəmlərdə əsərləri haqsız tənqidə məruz qalanlardan biri də Cəfər Cabbarlı idi. Daha öncə Sona xanım Cabbarlının xatirələrində bu barədə qeydlər etmişdik. Bir dəfə iclasların birində Cəfər növbəti dəfə haqsızlığa məruz qaldığına görə bərk əsəbiləşir və onun bu halını görən Müşfiq dramaturqu evinə gətirir. Cəfəri evlərinə ötürəndən sonra Müşfiq Dilbərə deyir: “Məni düşündürən tamam başqa bir şeydir. Cəfərin ürəyi xəstədir. Ona görə də mən onu qoruyuram. Əsəbiləşən vaxtı tək buraxmıram. Həkimlər ona dəyərli məsləhətlər verirlər, heç bilmirəm əməl edəcəkmi?”.
Təəssüf ki, Cəfər Cabbarlı ürək ağrılarına dözə bilmir…
* * *
Dilbər Axundzadənin xatirələrdə yazmadığı olduqca çoxlu şeylər var. Müşfiqin nəyə görə güllələnməsi, ailəsinin başına gətirilən faciələr, özünün çəkdiyi zülmlərə toxunmayıb. Ona görə də xatirələr yarımçıq təsir bağışlamasın deyə, repressiya illərində yaşanan hadisələri diqqətinizə çatdırırıq.
Mikayıl Müşfiqin yaradıcılığını bilənlərə bəllidir ki, gənc şair Sovet hökumətini kifayət qədər tərifəyib və bu fakt Dilbər xanımın xatirələrində vurğulanıb. Üstəlik, nəzərə alaq ki, Müşfiqin vaxtında Sovet Azərbaycanında yeni quruculuq dönəmi idi, gənc şair və müəllim dövrün ab-havasına uyğun olaraq bu yeniliklərə biganə qala bilməzdi. Lakin onun mühacirətdəki müsavatçılarla əlaqədə, əksinqilabi fəaliyyətdə bulunması itihamı ilə güllələnməsi onu göstərir ki, bu itiham öldürülməsi üçün verilmişdi. Çünki tarixi faktlara görə repressiya illərində yerli hökumətlərə filan sayda filan statuslu insanların güllələnməsi, sürgün edilməsi əmri verilmişdi.
Repressiyaya məruz qalan ziyalılar arasında mühacir müsavatçılarla əlaqədə olan, yaradıcılığında ezop dilində buna yer verənlər vardısa da, Müşiq kimi gənclər isə sadəcə saya görə öldürülmüşdü.
Məhz “niyə Müşfiq” sualı da haqlı olaraq ortaya çıxır.
Bəzi versiyalara görə, Dilbər Axundzadə olduqca gözəl qadın olduğuna görə, onu əldə etmək üçün Müşfiqi aradan götürmək istəyiblər. Burada həta Mircəfər Bağırovun da adı hallandırılır. Digər versiyaya görə, Müşfiqin gənc yaşında ikən ölkədə tanınması, ard-arda uğur qazanması onun həmkarları tərəfindən qısqanılmasına və satılmasına səbəb olub.
Həqiqət isə odur ki, Müşfiq öldürüləndən sonra Dilbər Axundzadənin başına da min bir müsibət gətirildi.
1937-ci il noyabrın 1-də onun həbsi üçün də qərar çıxarılır, iki ay çəkdiyi işgəncələrə dözməyən Dilbər xanım psixi gərginlik keçirir. O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına müalicəyə göndərilir. Getdikcə o, qarabasmalar yaşayır, vəziyyəti daha da çətinləşir. Buna görə də 7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun xüsusi işlər şöbəsi D. Axundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır. 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imzaladığı qərara əsasən D. Axundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arxivə verilir…
Dilbərin həbsxana yoldaşı, şairə Umgülsüm Sadıqzadə “Qala xatirələrim” adlı gündəliyində həmin dəhşətləri bu cür anladır:
“25 fevral 1938-ci il. Bu günü yazmaya bilməzdim. Səhər tezdən bizim kamera ilə üzbəüz kameradan dəhşətli hay-küy qopdu. Hamımız qapıya toplaşdıq. Nə qədər acı bir mənzərə… Şair Mikayıl Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər ağlını itirib. Bu sözü dünəndən bəri eşidirdik. Biz elə zənn edirdik ki, Dilbər, sadəcə, əsəbi hallar keçirir. Amma vəziyyəti, sən demə, doğrudan ciddi imiş. Nə qədər acı da olsa, onunla bir kamerada olan qadınlar Dilbərin onların kamerasından çıxarılmasını istəyirdilər… 27 fevral 1938-ci il. Gecəni səhərə qədər yatmadım. Dilbərin halı hamımızı məyus etmişdi. Onu yuxarıya – xəstəxanaya apardılar. Bizim kameranın üstündə olan palatada ona iynə vurub otaqda tək saxladılar. Axşama kimi yatdı. Axşam isə ayılıb yenidən otaqda ora-bura qaçmağa, ayağını yerə döyüb öz-özünə danışmağa başladı. Onun dediklərini aydın eşitmək olmasa da, bəzilərini başa düşmək olurdu. “Mənə deyirlər, dəli olmusan… Mən yarımın yolunda ölməliyəm. Müşfiqim gəlsin, atam gəlsin… Gedin, qapını döyün, deyin, atam gəlib məni aparsın… Yazıq Dilbər, kimsəsiz Dilbər hey!..” Dilbərin halı bizdə can qoymadı. Axı bu bizim sevimli şairimiz Müşfiqin sevimli, nazlı Dilbəri idi…”
Dilqəm Əhməd
Dilbər Axundzadə Müşfiqli günlərim
Müşfiq elə nadir istedad idi ki, 7 il müddətində mən onu tamamilə dərk edə bilməzdim. Onun coşğun qəlbinin döyüntülərini, parlaq zəkasını bütünlüklə qavramaq üçün illər lazım idi. Lakin Müşfiqlə keçirdiyim qısa həyatımı həmişə ömrümün bahar fəsli kimi xatırlayıram.
Hər il bahar fəsli gələndə, quşlar səs-səsə verib oxuyanda onu baharın qoynunda axtarıram.
Sanıram bülbülün cəhcəhi səsindi,
Güllərin ətri də xoş nəfəsindi.
O coşğun ürəyin, de, Xəzərimmi
Yoxsa şeirə olan ilk həvəsindi?!
1931-ci ilin bahar fəslinin son ayı idi. Məktəbdən yenicə gəlmişdim. Birdən qapı açıldı, əmim arvadı Fəramuş sevincək içəri girdi:
– Həcər, Dilbər, tez olun, yığışın gedirik!
– Nə var, ay bacı? Bizi hara aparırsan? – deyə Həcər soruşdu.
– APİ-yə, bu axşam institutu qurtarmağımız münasibətiylə buraxılış gecəsi olacaq. Getmək istəmirsiniz?
Bu xəbər bizi çox sevindirdi.
– Niyə istəmirik? – dedik.
Tələsik geyinib instituta yollandıq.
Biz salona daxil olanda böyük canlanma var idi. Yığıncağın başlamasına az qalırdı. Yoldaşlarımızın sevincinin həddi yox idi. Niyə də sevinməyəydilər! Axı bu gün dörd il qoynunda təlim – tərbiyə aldıqları doğma institutu bitirir, öz arzularının yeni pilləsinə qədəm qoyurdular.
Biz müsamirənin başlamağına hələ bir qədər qaldığını görüb, foyedə gəzinməyə başladıq. Pəncərənin qabağında bir gənc dayanıb söhbət edirdi. Onların yanından ötəndə ortaboylu, enlikürək, qaragöz, qaraqaş, iti baxışlı bir gənc, yoldaşlarından ayrılıb bizə tərəf gəldi. Əmim arvadı bu gənclə çox səmimi görüşdü və onu bizə təqdim etdi:
– Tanış olun, tələbə yoldaşım Mikayıl Müşfiqdir.
Ona isə:
– Bu, mənim bacım Həcər, bu da qaynım qızı Dilbərdir, – dedi.
Mən Müşfiqin adını eşitmişdim, ancaq onunla bu gün şəxsən tanış olurdum.
Müşfiqin əynində səliqə ilə tikilmiş qəhvəyi kostyum, ona uyğun üst köynəyi və qalstuk, ayağında qəhvəyi ayaq-qabı vardı. Alnının üstünə düşən qara tellərini əli ilə tez-tez arxaya atırdı. Yoldaşlarından fərqli olaraq, Müşfiq həyəcanlı və tutqun idi. Elə bil bugünkü təntənə onu sevindirmirdi. Bunu hiss edən Fəramuş:
– Gözümə birtəhər dəyirsən, Müşfiq! Olmaya institutu bitirməyimizə sevinmirsən? – deyib onunla zarafat elədi.
Müşfiq:
– Yox, Fəramuş bacı, tələbəlik illərinin belə tez başa çatdığına heyfsilənirəm, – dedi. Bir anlıq sükutdan sonra əlavə etdi: – Çox şadam ki, sizin ailə üzvlərinizlə tanış oldum. Bəs İdris müəllim necədir, niyə gəlməyib? Əmim arvadı əmimin axşam dərsi olduğunu söylədi.
Biz Müşfiqi ali məktəbi bitirməsi münasibətiylə təbrik etdik.
– Çox sağ olun, arzu edirəm ki, siz də bütün diləklərinizə qovuşasınız, – dedi.
Sonra mənə məlum oldu ki, Müşfiq, əmim İdris Axundzadənin dostu imiş. Əmimin də dilindən tez-tez Müşfiqin adını eşidirdim. O, ədəbiyyat müəllimi idi, yazıçı və şairləri çox sevər, onlarla dostluq edərdi. Onun vasitəsilə bir çox qocaman və cavan ədiblərlə tanış olmuşdum. O zaman ən çox tanınan və sevilən şairlərdən H. Cavid, Ə.Cavad, A.Şaiq və başqaları bizə tez-tez gələrdilər. Onlar bizə ədəbiyyat barədə maraqlı söhbətlər edər, təzə dərc olunan əsərlər və publisist məqalələrdən söz salardılar. Mən onların bir çox şeirlərini də öz dillərindən bu məclislərdə eşitmişdim. Onlar şeiri elə ahənglə oxuyardılar ki, adam heyran qalardı. Müsahibə zamanı, o vaxt ədəbiyyata yenicə qədəm qoyan gənc şairlərdən də tez-tez söhbət düşürdü və istedadlı cavanların arasında onlar Müşfiqin də adını çəkirdilər.
Bu sadə və qayğıkeş insanlara olan məhəbbətim, məndə ədəbiyyata lap uşaqlıqdan həvəs oyatmışdı. Mütaliədən, şeir əzbərləməkdən doymazdım.
Müşfiqlə ilk tanışlığımızdan sonra açığını deyim ki, rəfiqələrimdə də, məndə də şeirə maraq və hörmət daha da artdı.
Biz hər gün təzə şeirlər, təzə əsərlər oxuya-oxuya günləri, ayları, illəri bir-bir yola saldıqca ədəbiyyat aləminə təzə qədəm qoymuş gənc şairlər böyük sələfərini əvəz etməyə başlayırdılar.
1930-cu ildən mən, Bakı pedtexnikumunda oxuyurdum. Biz gecə-gündüz orada qalırdıq. Məktəbimizdə möhkəm nizam intizam var idi. Müəllimlərimiz, tərbiyəçilərimiz bizi doğma balaları qədər istəyirdilər. Onlar bizə məktəbi sevməyi, fənləri mənimsəməkdə böyük məsuliyyət hissini, yoldaşlara səmimi münasibəti, qayğıkeş olmağı, ictimai mülkiyyəti qorumağı öyrədir, bizi sosializm quruculuğu işlərinə fəal mübarizlər kimi hazırlayırdılar.
Məktəbimizin nəzdində dram, foto, tar, ədəbiyyat və s. dərnəklər var idi. Mən də ədəbiyyat dərnəyinin üzvü idim. Növbəti məşğələ zamanı kim isə dərnəyin rəhbərinə bir kitab verdi. Bu, gənc şair Mikayıl Müşfiqin yenicə çapdan çıxmış “Küləklər” kitabı idi. Həmin məşğələdə kitabdakı şeirlərin əksəriyyətini oxuyub müzakirə etdik. “Pedtexnikum” şeiri daha çox xoşumuza gəldi. Biz elə bu şeirdən bildik ki, Müşfiq də vaxtilə burada oxuyurmuş. Bugünkü məşğələmiz əvvəlkindən daha canlı və təsirli keçdi. Biz məşğələni, həyatı sonsuz məhəbbətlə sevən, insan hisslərini coşğun ilhamla tərənnüm edən şairin şirin, incə şeirlərinin təsiri ilə başa vurduq.
İstirahət axşamlarının birində texnikuma gedirdim. Kommunist küçəsində, təsadüfən Müşfiqlə rastlaşdım. O, məni görcək ayaq saxlayıb salam verdi. Bu təsadüfü görüşdən onun sevindiyi açıq-aşkar hiss olunurdu. Mən özümü itirdim. Müşfiq gülümsünüb mehriban səslə:
– Nə xoş təsadüf… hara gedirsən, Dilbər? – deyə soruşdu.
– Texnikuma…
Mənim həyəcanlandığım Müşfiqin gözündən qaçmadı.
– Niyə tutuldun, Dilbər? Yoxsa…
– Heç…
O məni anladı və söhbəti dəyişdi:
– Məni unutmamışdın ki?
Birdən-birə mənə qəribə bir cürət gəldi:
– Sizi heç unutmaq olar?! – dedim. – Siz yadıma düşəndə “Küləklər”ə qoşuluram. Sizin bir neçə şeirinizi əzbərdən bilirəm.
Müşfiqin üzü səadət nuruna boyandı.
Heç güman etməzdim şeirə vurulduğunu,
Yaxşı ki, öz dilindən söylədin bunu.
Müşfiqin bir anlıq sevincinin şeirə çevrilməsi xoşuma gəldi. O, bunu hiss edib dedi:
– Madam ki, mənim şeirlərimi sevirsən, onda izin ver, ilk yazılarımı əvvəlcə sənə oxuyum.
Mən susdum.
Müşfiq yenə də söhbəti dəyişdi:
– İcazə ver səni məktəbəcən ötürüm. Orada mənim də dostlarım, tanışlarım var: şair Əli Nəzminin qızı Pirayə, Ziba, Münəvvər…
– Onlar mənim rəfiqələrimdir, – dedim.
– Lap yaxşı, bir yerdə gedərik, mən də onları görərəm.
– Yox, çox sağ olun, özüm tək gedəcəyəm, siz də başqa bir vaxt özünüz gələrsiniz…
Müşfiq üz vurmadı.
– Nə deyirəm. Elə isə məndən qızlara salam de!
İlk dəfə evdən pedtexnikuma qəribə duyğularla, qeyri adi hisslərlə qayıtdım. Bunu duyan qızlar başıma toplaşıb hal-əhval tutdular:
– Nə olub, Dilbər, niyə belə birtəhərsən? Olmaya bir hadisə baş verib?
– Yox, heç nə olmayıb…
– Bəs niyə belə pərişansan?
– Heç özüm də bilmirəm…
Qızlar məndən əl çəkmədilər, Müşfiqlə təsadüf görüşümü onlara danışmalı oldum. Onun salamını qızlara yetirdim.
Qızlar xoşhal oldular. Rəfiqələrimdən Münəvvər Əliyeva Müşfiqin uşaqlıq illərindən bizə maraqlı epizodlar söylədi.
M.Əliyevanın xatirəsindən yadımda qalanlar bunlardır:
“Biz Mikayılla bacı-qardaşıq. Eyni ata-anadan olmasaq da, onun xətrini qardaşlarım qədər istəyirəm. Mən Mikayılla 1923-cü ildən tanışam. Onda Mikayılın 14–15 yaşı olardı. Mənim isə 10 yaşım var idi. Böyük qardaşım Lütfi ilə Mikayılın böyük qardaşı Mirzə bir yerdə işləyirdilər. Möhkəm dost idilər. Bir gün böyük qardaşım Bakıya, Mirzəgilə qonaq gəlir və ilk dəfə Mikayılla burada tanış olur. Söhbət vaxtı Mirzə, kiçik qardaşının başını sığallaya-sığallaya deyir: – Mikayıl altıaylıq olanda anam Züleyxa, altı yaşında ikən atam Mirzə Əbdülqədir vəfat etmişdir. İndi onların qüssəsini unutduran Mikayıldır. O, mənim həm arxam, həm sirdaşımdır. O da atam kimi həssas, qayğıkeş, zəhmətsevərdir. Gecə – gündüz kitab əlindən düşmür. Oxuduğu şeirlərin əksəriyyətini əzbərləyir. Vaqifi, Seyid Əzimi, Sabiri heyranlıqla mütaliə edir. Mənim atam Mirzə Əbdülqədir də müəllim, eyni zamanda şair idi, ləqəbi də Vüsuqi idi.
