Kitobni o'qish: «Sıyrılmış qılınc»

BABƏKƏ ƏBƏDİ ABİDƏ

Qədim tarixçilər insan zəkasıyla yaradılmış, dünyanı heyrətə gətirən nadir əsərləri möcüzə adlandırmışlar. Mənə elə gəlir ki, əgər müasir tarixçilər «möcüzəli insanlar» istilahını işlətmək fikrinə düşsələr Babək Xürrəmini onlardan biri hesab edərdilər. Tarix Babəki nəsillərə mərd, cəngavər və əfsanəvi bir şəxsiyyət kimi tanıtmışdır. Calal Bərgüşad «Sıyrılmış qılınc» romanını Babək Xürrəminin möcüzəli həyatına həsr etmişdir. «Sıyrılmış qılınc» müəllifin tarixi roman sahəsində ikinci əsəridir. Bir yazıçı kimi onun istedadı ilk tarixi romanı «Bozatın belində» əsərində üzə çıxmışdır. Təsadüfi deyil ki, «Bozatın belində» romanı Türkiyədə «Tərcüman» qəzetində dərc olunub türk oxucularına çatdırılmışdır. Hələ bu tarixi romanlarına qədər Bərgüşadı doğma Azərbaycanın müasir kənd və şəhərlərində qurub-yaradan əmək adamları daha çox maraqlandırmış, onlar barədə silsilə oçerklər, hekayələr yazmışdır. Bununla belə Calal Bərgüşad dünyanın bir çox ölkələrində olmuş, kapitalist aləminin eybəcərliklərini göstərən bir sıra hekayələr dərc etdirmişdir. Ancaq Bərgüşadı həmişə xalqının, vətəninin azadlığı, istiqlaliyyəti yolunda tarixi şücaət göstərən qəhrəmanlar düşündürmüşdür. O, vətəndaş sənətkar ehtirası ilə oxucusuna xatırlatmaq istəyir ki, sən böyük bir xalqın oğlusan! Sənin əcdadın Babək olub! Sən Qaçaq Nəbi nəslindənsən! Bu işıqlı qəhrəmanlar Calal Bərgüşadın yaradıcılığında mühüm rol oynayır və onların bədii ədəbiyyata gətirilməsində atdığı addımlar uğurludur. Müəllif, qələmə aldığı dövrü dərindən öyrənib yaradıcılıq süzgəcindən keçirərək, tarixi hadisələrə bu günün gözüylə baxır və bunları müasir tələblər mövqeyindən oxuculara çatdırır.

Romanı oxuyarkən adam istər-istəməz o dövrü, xilafətdə cərəyan edən hadisələri göz önünə gətirir… Tarixçilər Abbasilər dövrünü qızıl və intibah dövrü adlandırırlar. Lakin əslində bu dövr kəskin ziddiyyətlər, soyğunçu müharibələr, qorxunc sui-qəsdlərlə dolu idi. Acgöz Abbasi xəlifələri din pərdəsi altında talançı müharibələrini durmadan davam etdirir, tutduqları ölkələrdə az ağalıqlarını möhkəmləndirir, işğala məruz xalqlara ağır cəzalar verir, həmin ölkələrdə olmazın cinayətlər törədirdilər. Xilafətin sərhədləri o qədər böyük, o qədər geniş idi ki, xəlifələr artıq onu silah gücü ilə idarə edə bilmirdilər. Xilafətin Çin sərhəddində günəş çıxanda Əndəlüsdə (indiki İspaniyada) günəş batırdı. Azadlıq istəyən xalqlar tez-tez Abbasi xəlifələri əleyhinə üsyan qaldırırdılar. Bu üsyanların ən böyüyü və xilafət üçün ən qorxulusu Azərbaycanda baş verirdi. Xilafət qoşunu nə qədər güclü olsa da xalqın iradəsini qıra bilmirdi. Xürrəmilər üsyan zamanı xilafətin müvazinətini pozurdular. Belə qarışıqlıq dövründə xəzərlər şimaldan Azərbaycana hücuma keçib Dərbəndi tutur, Kür sahillərinə qədər yeriyib şəhərləri, kəndləri, obaları talan edir, yerli əhalini qandallayıb dəstə-dəstə xaqana hədiyyə göndərirdilər. Cənubdan isə Abbasi xəlifələri üsyan qaldırmış Azərbaycanın üstünə güclü qoşun göndərirdi. Mücahidlər üsyançı xürrəmiləri qılıncdan keçirir, arvad-uşaqlarını isə əsir edib Bağdadın qul bazarına göndərirdilər. Xəlifənin ən qorxulu düşməni bizanslar da fürsət tapan kimi qərb sərhədlərində qan tökürdülər.

Bütün bu müharibələrin ağırlığı ən çox Azərbaycan xalqının üstünə düşürdü. Azərbaycan yadelli işğalçıların tapdağı altında inləyirdi. Dinc əhali var-yoxdan çıxır, şəhərlər, kəndlər, obalar xarabazara çevrilir, fəlakətə, zülmə, aclığa dözməyən mərd xalqımız dağlara çəkilib yadelli işğalçılara qarşı qılınca sarılırdı.

Dövr qəhrəman istəyirdi! Elə bir qəhrəman ki, qılıncını sıyırsın, qələbəyədək qınına qoymasın, bu qılıncın gücü ilə beyinlərə böcək yeridən yadelli işğalçıları Odlar yurdundan qovsun! Belə bir qəhrəman Mimət nahiyəsinin Bilalabad kəndində dünyaya gəldi. O, Azərbaycan xalqının cəngavər oğlu Babək idi! Babək öz xalqını əsarətdən çıxarıb işıqlı dünyaya qovuşdurmaqdan ötrü dünyaya meydan oxuyan Abbasi xilafətilə iyirmi iki il vuruşmuşdur. Babək «Gil ayaqlı nəhəngin» ayağını iyirmi iki il Azərbaycan torpağından kəsmişdir. Babəkin vuruşmaları, bir sıra parlaq döyüş səhnələri Calal Bərgüşadın «Sıyrılmış qılınc» romanında öz əksini tapmışdır.

Babəkin dövrü, qılıncların qına qoyulmadığı bir dövr idi. Xilafətin paytaxtı Bağdadda – Altun sarayında hökmranlıq üstündə gizli və açıq daxili çəkişmələr gedirdi. Vaxtilə xəlifə sarayına yol tapmış nüfuzlu fars əyanları ərəblər tərəfindən darmadağın edilmiş keçmiş Sasani səltənətini yenidən dirçəltmək fikrinə düşmüşdülər. Hətta Xəlifə Harun öləndən sonra onun ərəb qızı Zübeydə xatundan olan oğlu Əminlə, fars qızı Məracil xatundan olan oğlu Məmun arasında böyük mübarizə başladı və nəticədə Məmun öz qardaşı Əminin başını qılıncla vurdurub xəlifə taxt-tacının sahibi oldu.

Calal Bərgüşad taxt-tac üstündə gedən bu qorxunc hadisələri incəliklərinə qədər təsvir etmişdir. Romanı oxuyarkən sarayda baş verən faciələri, sanki gözünlə görürsən, Xəlifə Harunun həmişə «qardaş» dediyi baş vəzir Cəfər ibn Yəhyanın ölüm səhnəsindən dəhşətə gəlirsən.

Müəllif doğma yurdunu yadelli işğalçılardan təmizləyən, xalqını azadlığa çıxartmaq istəyən, əsil insan hüquqlarını müdafiə edən Babəkin ədalətli mübarizələrini dolğun şəkildə verməklə yanaşı, hətta öz qəhrəmanını bir qədər əfsanələşdirməyə də səy göstərmişdir. Adama elə gəlir ki, Babək təkcə Azərbaycan xalqının havadarı deyil, ümumən bəşərin, haqqın müdafiəçisidir.

Calal Bərgüşad Babəki birdən-birə sərkərdə kimi təsvir etməmişdir. Müəllif öz qəhrəmanını müqəddəs atəşgahda dünyaya gətirmiş, Babəkin ayağı yer tutandan onun ləpirinə düşmüşdür. Elə ki, Babək ayaq açdı, sadiqlik mərasimində baş kahin – Möbədi-Möbədan onun belinə yun qurşaq bağladı, o özünü igid sayır, vaxtilə yadellilər tərəfindən qətlə yetirilmiş atası Abdullanın qılıncına sahib olur, Qaraqaşqasının belinə sıçrayıb düşmənə meydan oxuyur: «Atam deyərmiş ki, kimin ki qılıncı pas atıb, onun sahibi ölüdür!» Hətta bu söz Babəkin sıyrılmış qılıncının tiyəsinə də həkk edilmişdir. O, bir parça çörək üçün kiçik yaşlarında varlı bir kişinin ilxısını otarmış, at belində böyümüş, at belində qanad açmışdır. Yaylım vaxtı öz Qaraqaşqasının yalına sinib tay-tuşlarını arxasınca səsləmişdir. Anası Bəruməndlə Qanlı düzdə yer şumlamış, xürrəmilərin başçısı Şəhrək oğlu Cavidanın dəmirçixanasında xam atları miniyə öyrətmişdir. Sərkərdəsi Cavidanın mühüm tapşırıqlarını yerinə yetirmiş, Təbrizdə böyük var-dovlət sahibi Məhəmməd ibn Rəvvaz Əzdinin emalatxanasında ustaya şagird olub qılınc qayırmışdır. Lap axırda isə məşhur tacir Şibl ibn Munakanın sarbanı olub atası Abdulla kimi bütün xilafəti addımbaaddım dolaşmışdır. Gənc Babək xilafətin hər yerində xəlifə qılıncının törətdiyi asılılıqları, iztirabları, zülmü öz gözüylə görür. Babək məşhur Bəzz qalasının sahibi Şəhrək oğlu Cavidanın köməyilə sərkərdə olur… Bundan sonra Babək Xürrəmi bir dövlət xadimi kimi xilafətdə tanınır və hətta o, Abbasi xəlifələrini öz xalq ordusu ilə hədələyir. Xilafəti qorxu altında saxlamaq üçün Bizans imperatoru Feofillə müqavilə bağlayır.

Babək oxucunun nəzərində gah cəngavərdir, gah filosof, gah da Atəşgaha sitayiş edən sadə bir xürrəmi. Vətənpərvərlik, həqiqi məslək dostluğu, düşmənə qarşı barışmazlıq, el-obaya bağlılıq, qələbəyə inam eşqi Babəkin ruhuna hopmuşdur. Müəllif, Babəki bir sərkərdə kimi göstərmək üçün bəzi döyüş səhnələrini qəsdən geniş təsvir etmişdir. (Həştadsər, Həmədan döyüşü, Bəzz ətrafındakı vuruşlar və s.) Babəkin yaratdığı intizamlı, döyüşkən, mübariz xalq ordusu Xəlifə Məmunun və Xəlifə Mötəsimin saysız-hesabsız ordusu ilə dəfələrlə üz-üzə gəlir və çox vaxt da qalib çıxır. Nəhayət, Xəlifə Mötəsim ən məşhur sərkərdəsi Afşini, güclü və o zaman müasir təlim görmüş qoşunla Babəkin üstünə göndərir.

Məlumdur ki, keçmiş işğalçılıq müharibələri, əsasən din pərdəsi altında aparılırdı. Abbasi imperiyası da belə yaranmışdır. Calal Bərgüşad tarixiliyi nəzərə alıb, saray ilahiyəçilərilə atəşpərəst kahinləri arasındakı dini-ideoloji mübarizəni dövrün hadisələrinə möhkəm əlaqələndirmişdir. Biz, romanda Babəkin anası Bəruməndlə atəşgaha getdiyini görürük, atəşpərəst kahinin Babəkə verdiyi nəsihətləri eşidirik. Kahin həmişə Babəki başa salır ki, bizim düşmənimiz şər allahı Əhriməndir, dostumuz isə xeyir allahı ulu Hörmüzdür, atəşpərəstlərin peyğəmbəri Şirvindir.

Biz, baş kahini – Möbədi-Möbədanı ən ağır döyüşlərdə görürük. Baş kahin döyüşdən əvvəl ulu Hörmüzə yalvarır ki, Babəkin qılıncına qüvvət versin. Atəşpərəstlər Hörmüz yolunda, Şirvin peyğəmbər yolunda döyüşə atılırlar. Hətta Bəzz vuruşlarının birində ağır yaralanmış xürrəmilər vuruş meydanından çıxmırlar. Son çarpışmaların birində isə Babəkin əmri ilə döyüşçülər qılınclarının qınını tonqala atırlar. Bu o demək idi ki, daha qılınc qına girməyəcəkdir!

Babək dövründə xilafətin paytaxtı Bağdad dünyanın mədəni elm ocaqlarından biri sayılırdı. O zaman burdakı hikmət evində altı mindən çox alim çalışırdı. Altun sarayında da Əbu Nüvvas kimi məşhur şairlər, əl-Kindi kimi açıq fikirli filosoflar fəaliyyətdə idilər… Din və elm aləmində bir-birinə zidd bir sıra cərəyanlar əmələ gəlmişdi ki, müəllif yeri düşdükcə bu cərəyanların əhəmiyyətini göstərir və hətta filosof əl-Kindi ilə öz baş qəhrəmanı Babəki görüşdürür. Bu görüş səhnəsində igid Babəkin dərin idrak sahibi olduğu meydana çıxır. İşğalçıdan söhbət düşəndə Babək filosof əl-Kindiyə belə deyir: «Qoca, böyük başlar günahkardır… Dəryada böyük balıqlar kiçik balıqlara dinclik vermir! İndi xilafətdə bir çox millət az qalıb öz ana dilini də unutsun. Bəli, həqiqətdir bu! Mədrəsəsi olan kəndlərdə tamam rüsvayçılıqdır. Bu kəndlərdə çoban itləri də, naxırçı küçüyü də, ovçu tulası da az qalır saray avazında hürsün».

Romanda təsvir edilən obrazların əksəriyyəti tarixi şəxsiyyətlərdir. Şəhrək oğlu Cavidan, Dombagöz Əbu İmran, Harun, Əmin, Məmun, Mötəsim, şair Əbu Nüvvas, həkim Cəbrayıl, Zübeydə xatun, baş vəzir Cəfər, Hayzurana xatun, İshaq, cəlladbaşı Məsrur, əl-Kindi, Şeyx İsmayıl, Qərənfil, Fənhas, Bərumənd, tacir Şibl, Səhl ibn Sumbat, Müaviyə, Abdulla, Kəldəniyyə və nəhayət, baş sərkərdə Afşin! Böyüklü-kiçikli bu obrazların hər biri öz-özlüyündə bitkindir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, xəlifələr apardıqları işğalçı müharibələrə, törətdikləri cinayətlərə bəraət qazandırmaq, xalqın gözündən pərdə asmaq üçün özlərinə qəsidələr yazdırır, din yolunda canından keçən mücahidlərini tərifləyir, şəhidlərinin şəninə isə mərsiyə dedirtdirirdilər. Bu məqsədlə Altun sarayına dövrün məşhur şairləri dəvət olunurdu. Əbu Nüvvas həm xəlifə Harun ər-Rəşidin nədimi, həm də sarayın nüfuzlu şairi idi. Filosof əl-Kindi Xəlifə Məmunun məsləhətçisi idi. Yeri gəldikcə müəllif, ayrı-ayrı fəsillərdə Əbu Nüvvas və başqa şairlərdən lirik parçalar verir, filosof əl-Kindinin kəlamları ilə romanını zənginləşdirir.

Müəllif, obrazlarını fərdiləşdirməkdən ötrü onların hər birini öz dililə danışdırır, həmin obrazlar yeri gəldikcə ərəb, fars və Azərbaycan məsəlləri çəkir, fikirlərini atalar sözləri ilə, hikmətli kəlamlarla bəzəyir, özlərinin milli mənsubiyyətini, siyasi-ictimai mövqelərini nümayiş etdirirlər.

Romanın dili sadə və obrazlıdır.

Tarixdən Babəkin ölümü hamıya məlumdur. Babək qətlə yetirilərkən dünyada misli görünməmiş qoçaqlıq göstərir. Calal Bərgüşad Babəkin qətl səhnəsini özünəməxsus bir orijinallıqla təsvir etmişdir. Xəlifə Mötəsimin hökmü ilə cəlladbaşı Məsrur zəncirlənmiş qəhrəmanı qılıncla doğramaq istərkən Babək gözlənilmədən məğlubiyyəti qələbəyə çevirir və o, düşmənə meydan oxuya-oxuya deyir:

«Cəllad gözümü bağlama! Mən son nəfəsimdə bu dünyaya, bu dünyadakı doğma Odlar yurduma baxa-baxa ölmək istəyirəm!»

Müəllif, Babəki oxucusunun gözündə daha da yüksəltməkdən ötrü düşməni Xəlifə Mötəsimin bu səhnə qarşısında necə sarsıldığını göstərir, onun dililə belə deyir: Bağışlanmalı şeytan idi, ancaq gecdir!»

Roman boyu Babək, zülmətlərə işıq saçan bir həqiqət qılıncı kimi parlayır, qürur, qəhrəmanlıq duyğuları aşılayır. Oxucu romanda təsvir edilən sarsıdıcı səhnələrlə tanış olduqca belə bir qənaətə gəlir ki, mən də gərək Vətəni Babəkim kimi sevəm! Mən də gərək doğma torpağı yadelli işğalçılardan Babək kimi qoruyam! Mən də gərək lazım gəlsə azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda gedən mübarizələrə sinə gərəm!

Cəsarətlə deyə bilərik ki, yazıçı Calal Bərgüşad ağır, gərgin tədqiqat və yaradıcılıq axtarışları, sənətkar təxəyyülünün gücü sayəsində Babək Xürrəmini – nəsillərə nümunə olan bu qəhrəmanını «Sıyrılmış qılınc» romanı ilə yenidən dünyaya gətirmişdir. Cəsarətlə deyə bilərik ki, Calal Bərgüşad canı qədər sevdiyi doğma yurdu Azərbaycanda Babəkə əbədi bir abidə ucaltmışdır.

ZİYA BÜNYADOV

Azərbaycan EA-nın akademiki,

Respublika Dövlət Mükafatı laureatı.

I
ŞİRİN CƏHƏNNƏM

Zahirən əsrarlı görünən dəbdəbəli saraylarda xidmət edənlərə qibtə etməyin! Onlar, sanki hər an taxtaları çürümüş gəmi ilə tufanlı dənizdə balıq ovuna çıxırlar. Əgər tale onların üzünə gülsə ovları uğurlu olar, gülməsə gəmiləri ilə birlikdə batarlar.

Baş məlaikə Hayzurana xatun, Roma imperatoru Neronun¹ anası Aqrippina kimi hökmdarlıq iddiasında idi. O, oğlu Harun ər-Rəşiddən sonra nüfuzuna görə ikinci xəlifə sayılırdı. Rəsmən oğlu xəlifə olsa da dövlət işlərini əsasən o özü aparırdı. Xəlifənin başı, Neron kimi ovdan, kefdən ayrılmazdı. O hər gün Altun sarayındakı Qızıl ağacın altında dəbdəbəli məclislər düzəltdirər, burada şamların zərif işığı altında yarıçılpaq rəqqasələrlə əylənər, gözəl kənizlərin nəğmələrinə qulaq asardı. Məşuqəsi Qərənfil oxuduqca xəlifə şirin röyalara dalar, özünü hurilərin gül ətirli ağuşunda hiss edərdi. Bu şeiri xəlifə məşuqəsinin dilindən dönə-dönə eşitsə də usanmazdı:

 
Ürəyimə bir ox dəydi,
Sevgi oxu,
Yaşayacam bundan belə,
Sənə inam gətirməklə.
Qazanmışam
Bir məhəbbət əzabını,
Bir ürəyin dincliyini itirməklə.
 

Məclislər şən keçərdi. Soyuyub ara verəndə xəlifənin nədimi-ürək dostu şair Əbu Nüvvas² xəlifə üçün başqa əyləncə tapardı… Fərraşlar, çaparlar, carçılar cəld atlanıb harın köhlənlərini Bağdadın daş döşənmiş küçələri ilə ora-bura çapardılar. Onların bağırtısı bütün məhəllələri ayağa qaldırardı:

– Camaat, eşidin, bilin, böyük və ədalətli Xəlifə Harun ər-Rəşid ova çıxacaq! Heç bir allah bəndəsi küçələrdə görünməsin!

Xəlifə Harun ov paltarını geyib hind səfirinin ona bağışladığı şirboğan Seyyuri itini yanına salar, çiynində ağ şahin, bər-bəzəkli Qara atına minərdi… Kim idi çaparların, fərraşların və carçıların hay-küyünə, hədə-qorxusuna baxan? Bütün Bağdad şəhəri Babil bataqlığına şir ovuna gedən Xəlifə Haruna tamaşa eləyərdi. Darvazalardan və pəncərələrdən neçə qara çadralı, neçə üzü qızıl rübəndli baş küçələrə tərəf uzanardı, neçə parlaq qara göz gizlicə xəlifəyə baxardı. Çoxları deyərdi:

–Mindiyi at deyil, allahın töhfəsidir. Bir şəhərin qiyməti var!

Tamaşaya duranlar xəlifədən daha çox onun Qara atına baxardı. Qədim Sasani padşahları kimi Xəlifə Harun da atını zər-zibaya tutdurmuş, yalına və quyruğuna xına qoydurmuşdu. Atın yalı elə bil qız teli idi. Qızıl yəhərin qaşında daş-qaşlar bərq vururdu. Üzəngi də qızıldan idi. Atın cilovu nadir mirvarilərlə, incilərlə bəzədilmişdi. Qara at çilçıraq kimi alışıb yanırdı. Əcnəbi tacirlər mübahisə edirdilər:

– Deyirsən, yəni bu at cənab Əlinin çəpgöz Dül-Dülündən yaraşıqlıdır?

– Görmürsən? O ki göz qabağındadır,

– Bu atı bu daş-qaşlarla bazara çəksələr kimin pulu çatar ona?

– Heç Qara ata Bağdadın qul taciri Fənhas da yaxın düşə bilməz! Süqüləbd qul bazarında bu ata azı on min qul verərlər…

Neçə gün, neçə gecə Babil bataqlığının yaxınlığında, Savadın qoruqlarında ağ çadırları külək yellədərdi. Sürükçülər ov itlərini bataqlığa qısqırdıb hay-küylə vəhşi şirləri qovardılar. Şirlər tora, dərin lağıma düşərdi… Lağımda çapalayan qəzəbli şirlərin üstünə neçə ox birdən yağardı. Şirlər gücdən düşdükcə Xəlifə Harun xüsusi nəşə duyardı. Seyyuri cəld lağıma atılıb şirin boğazından yapışar, ovu Harunun ayaqları altına atardı.

Altun sarayında söz-söhbət ancaq xəlifənin uğurlu ovundan, onun istəkli məşuqəsi Qərənfillə musiqili çadırda əylənməsindən, nədimi Əbu Nüvvasın ov zarafatlarından gedərdi.

Sarayda nəql edirdilər ki, guya Babil bataqlığına çatanda şair Əbu Nüvvas lovğalanıb atının çilovunu buraxır və ox kimi xəlifənin böyründən ötüb keçir:

– Hm!.. Mənə çatan igid istəyirəm – deyə Əbu Nüvvas Xəlifə Haruna göz vurur: – Harda qaldınız? Arxada qalan şirə qismət olar.

Xəlifə Harun hiss edir ki, Əbu Nüvvasın kefi yuxarıdır. Ona bənd olmur. Hətta dalınca at salmaq istəyən ovçulara da acıqlanır:

– Şairlə işiniz olmasın! İnciyər bizdən. Ovda belə şeylər olar, bura Altun sarayı deyil.

Ovçular atlarının cilovunu çəkirlər. Ancaq sərxoş şair Əbu Nüvvas şıltaqlığından qalmır. Atının başını geri çevirib qalib sərkərdələr kimi:

– Ya əmirəlmömin – deyir – Qara atını az təriflə, sizi arxada qoyar, şir pəncəsinə düşərsiniz.

Xəlifə Harun ər-Rəşid bu dəfə pərt olur, cızığından çıxan nədimini hüzuruna çağırtdırır:

– Ey sərsəri şair – deyir – yoxsa başın bədəninə ağırlıq eləyir?

Əbu Nüvvas cəld özünü yığışdırır və üzünü günəşə tutub gülümsəyə-gülümsəyə cavab verir:

– Ya əmirəlmömin, mən Zöhra ulduzuyam. Zöhra ulduzu isə günəşdən qabaq çıxır ki, bütün aləmə günəşin gəlişini xəbər versin!

Xəlifə-Harunun rəngi-ruhu açılır:

– Şair, nə qədər ki, mən sağam sənə ölüm yoxdur. Bu kəlamına görə sənə on qul qız bağışlayıram.

Şair Əbu Nüvvas hökmdara baş əyib atını Babil bataqlığına tərəf səyirdə-səyirdə ucadan deyir:

– Bənd olma boş başlara!..

Nəhayət, belə gülməli əhvalatlar, digər ov macəraları da xəlifənin gözündə adiləşərdi. Belədə xəlifə nədimi Əbu Nüvvasa gözucu baxıb qımışardı:

– Sübhanəllah.

Bu, bir işarə idi ki, başqa əyləncə fikirləşsinlər. Nədim dərhal əl-ayağa düşərdi. Allahın hədiyyəsi Bağdadda hökmdara əyləncə tapmağa nə vardı! Onsuz da bütün islam dünyası xəlifədən ötrü başdan-başa əyləncə idi. Talelərlə oynamaq ona bir adət olmuşdu.

Bağdadın cıdır meydanını at kişnərtisi titrədərdi. Dəhşətli döyüşlərdə qolları bərkiyib dəmirə dönmüş süvarilər balacaboy, qara atlarının yalına yatıb xəlifənin önündə ildırım kimi çapardılar. Qiymətli ənam gözləyən yüngül bədənli, qıvraq çaparlar hünərlərini xəlifəyə göstərməyə çalışardılar. Cıdırdan sonra Harun ər-Rəşidin çox sevdiyi sövləncan və qura oyunları başlanardı… Oyunçular at üstündə aşım-aşım aşar, fır-fır fırlanardılar. Atın qaçarağında düşüb təzədən yəhərə qalxar, xəlifənin qarşısından ötərkən qılınclarını oynadıb bağırardılar:

– Məhv olsun xəzərlər! Dərbəndə gedib gücümüzü xəzərlərə göstərmək istərdik!

– İstərdik!

– Ya əmirəlmömin, əgər Əndəlüs valisi Birinci Hakim bir də cızığından çıxsa bizi birbaşa onun üstünə göndər!

– Göndər!

– Böyük hökmdar, Bizans Bağdada bac verməkdən boyun qaçırsa, biz onun torpağını torba ilə daşıyarıq!

– Daşıyarıq!

– Qibleyi-aləm, xürrəmilər³ qılıncımıza səcdə edəcəklər! Şəhrək oğlu Cavidan önümüzdə diz çökəcək!

– Diz çökəcək!

Cıdır meydanında keçirilən belə mərasimlərdə məqsəd əslində xəlifənin gücünü və əzəmətini camaata göstərmək idi.

Bu çaphaçap da Xəlifə Harunu yorardı:

– Sübhanallah!..

Cıdır meydanında «ölü güldürənlər» peyda olardılar. Zər-xaraya bürünmüş iriburunlu, leyləkqıç, cırımağız, caydaq məzhəkəçilər meydanda görünərdi. Yarasa cildinə girmiş bir məzhəkəçi, tülkü qiyafəsində özünü dartan hoqqabazın qılçından bərk-bərk yapışıb, cır səslə ona yalvarırdı:

– Amandı, qoymayın, gündüz uçsam, gözəlliyimi görüb məni ovlayarlar.

Gülməkdən ürəyi gedənlər də olurdu. Hırıltı dalğası meydanı titrədərdi. Xəlifə qaşlarını dartıb barmaqlarını şaqqıldadardı. Məzhəkəçilər gah meymun, gah tülkü, gah da şir cildinə girib kefcil xəlifəni qəşş edincə güldürərdilər. Özlərini cürbəcür heyvana oxşadan məzhəkəçilər hərdən əcaib səslə şeir oxuya-oxuya meydanda atılıb-düşərdilər:

 
Bütün qazılardan ağıllı idi,
Eşşəyim mənim.
Söhbətli idi, nağıllı idi
Eşşəyim mənim.
Bir gün qəfildən
Rəhmətə getdi
Eşşəyim mənim.
Mən onu bir gün yuxuda gördüm,
Dedim: eşşəyim, çoxaldı dərdim.
Sənə səpsərin sular içirtdim,
Təzə, dənəvər arpa yedirtdim,
Mənim ağıllı, göyçək eşşəyim,
Tükü ipək eşşəyim.
 

«Eşşək» sözü, adətən qazılara yazılan məzəli şeirlərdə çox işlənərdi, «eşşək» deyəndə qazılar nəzərdə tutulardı. Xəlifə Harun «ölü güldürənlər»dən belə şeir eşidəndə nəfəsi qaralınca gülərdi. Əyanlar da ona xoş gəlsin deyə, eynilə xəlifə kimi uğunardılar. Xəlifə birdən dikəlib:

– Sübhanəllah! – deyərdi.

Altun sarayında şahmat oynayanlar əsnəşər, xəlifənin cıdır meydanından qayıtmasını gözləyərdilər.

Xəlifə üzünü baş vəziri Cəfər ibn Yəhya Bərməkiyə tutardı:

– Başlasınlar!

– Əmirəlmöminə itaət borcumuzdur…

Şahmat oyunu başlanardı. Burda da qalibə xəlifə qiymətli ənam verərdi. Harunun ən qiymətli hədiyyələrini Altun sarayının məşhur şahmatçısı Hafiz Şətrənci alardı .O, ənamı qəbul edəndən sonra xəlifənin oğlu Məmunla oynayardı. Adətən özü qəsdən ona uduzardı. Axırda Xəlifə Harun çoxlarını mat qoymuş oğlu Məmunla özü təklikdə oynayardı. Məmun atasını da məğlubiyyətə uğradardı.

Xəlifə Harun pərt olsa da üzə vurmazdı.

– Bir də oynayaq!

Sonrakı oyunlarda Məmun bilə-bilə atasına uduzardı ki, onun kefi pozulmasın. Bunu hiss edən Xəlifə Harun həm sevinər, həm də kədərlənərdi. Fars qızı Məracil xatundan olan oğlu Məmun, yəni belə mahirdir? Yəni xəlifənin-şüuru belə korlaşdı? Görəsən, güzəştə möhtac olan odurmu?

Şahmat oyunları da Xəlifə Harunu təngə gətirəndə mövqeyinə yaraşmayan oyunlarla məşğul olardı. «Qardaş» dediyi baş vəziri Cəfərlə sarayın məxfi bir guşəsində mərc qoşub həm xoruz döyüşdürər, həm də it boğuşdurardı. Yarışın hakimi Əbu Nüvvas olardı. Həmişə də bir qayda kimi baş vəzirin iti basılar, xoruzu qan-qeysər edilərdi. Qələbədən eyni açılan xəlifə, Əbu Nüvvasa göz vurardı: «Gedək!»

Əbu Nüvvas meydən xumar vəziyyətdə Xəlifə Harunla saatlarla təkbətək oturub söhbət edər və ona qızlardan məzəli şeirlər oxuyardı:

 
Qız deyil, qızıldır…
Əli-ayağı,
Alışan yanağı laləli yazdır,
Arzudan şirindir dili, dodağı,
Bircə baxışına min dinar azdır.
 

Altun sarayının «ulu xəlifəsi» əyləncəyə, eyş-işrətə elə uymuşdu ki, öz incə, ağıllı və gözəl zövcəsini baş məlaikə Zübeydə xatunu ayda bircə dəfə qəbul etməyə vaxt tapardı. Həmin xoş gecəni Zübeydə xatundan daha çox saraydakı məşşatələr, rəqqasələr, müğənnilər, xacələr və kənizlər gözləyərdilər. Xəlifə baş məlaikəyə hörmət məqsədilə onunla yataq otağında olduğu gecə saraydan yüz qul azad edərdi. Bu bir növ Şərq siyasəti idi. Xəlifə olduqca hiyləgər idi. O, hətta zindanda yatan məhbuslar üçün dini bayram günləri xüsusi dinar da buraxdırardı. Belə pulların üstündə xüsusi nişan olduğundan bunları, ancaq məhbuslar xərcləyə bilərdi.

Adətən Xəlifə Harun ər-Rəşidin başı kefə qarışanda taxt-tacında anası Hayzurana xatun əyləşərdi. O, taxt-tacı anasına qısqanmazdı. Əksinə, çətinə düşəndə baş vəziri Cəfərdən sonra anası ilə məsləhətləşərdi:

– Mənim ağıllı anam, bu kafir xürrəmilər Bəzzdə yenə dinc dayanmırlar. Onlarla necə bacarmaq olar? Neçə vergi məmurumuzu öldürüblər. Neçə dəfə Bağdaddan Dərbəndə gedən karvanlarımızı Araz üstündə qarət ediblər. Bu kafirlərə qılınc kar eləmir.

– Mənim ağıllı oğlum, al geyinən bu yaramazların kökünü kəsmək sənə o qədər də asan gəlməsin. Mərd döyüşündə onlar səni yıxa bilərlər. Burda baş işlətmək lazımdır. Sən Əbu İmranla gizli əlaqə saxla, ona böyük ənam vəd elə. Dost min olsa azdır, düşmən bir olsa çoxdur, əsas dostların sayını artırmalısan. Bil ki, ağacı həmişə qurd içindən yeyər… Biz, Sasani padşahı kimi böyük bir padşahı məhv etmişik, ancaq Azərbaycan hələ diz çökməyib. O diz çökməyincə gecələr yuxun ərşə çəkiləcək.

– Mənim ağıllı anam, hər şey aydındır. Ölüncə vuruşacağam ki, Azərbaycan diz çöksün.

Elə ki qasid Bəzzdən qırmızı lələkli məktublar gətirirdi, hökmdar anası Hayzurana xatunun qırışlı sifətində, sanki ilanlar qaynaşırdı: «Bilmirəm bu kafirlər oğlumdan nə istəyirlər?! Mən onların öhdəsindən gələrəm. Yaxşı!.. Ancaq başımızı leyləkboğaz baş vəzir Cəfər yaman qatıb. Bir də ki bizanslar dinclik vermirlər bizə. Xəzərlərdə xəncərlərini itiləyiblər, Dərbəndə soxulmaq istəyirlər. Əndəlüs valisi Birinci Hakim mənim oğlumu tanımaq istəmir. Yaxşı ki fransız kralı Böyük Karl oğlumla dostdur. O, gələcəkdə Hakimi susdura bilər. Tanrı qənimini yetirib. Bilmirəm bu nadinc misirlilərə nə düşüb? Gündə bir üsyan qaldırırlar. Görünür, xürrəmi qılınclarının cingiltisi gedib onların da qulağına çatıb. Eyb etməz, mən hələ ölməmişəm. Qoymaram xilafət parçalana, bir tikə torpaq qopub ayrıla».

Artıq, xilafətin müvazinəti pozulurdu. Onu ayaq üstə saxlamaq olduqca çətin idi. Hayzurana xatun bilmirdi ki, nə etsin, neçə etsin. Gecə-gündüz oğlunun taxt-tacına keşik çəkə-çəkə ilana cığır fikirləşirdi.

Hayzurana xatunun da, Xəlifə Harunun da yuxusuna haram qatan ən çox gizli saray çəkişmələri idi. Ana-bala açıq düşmənlərdən çox gizli düşmənlərdən qorxurdular. Bir yandan şöhrətpərəst fars əyanları baş vəzir Cəfərin ətrafına toplaşıb qaynaşırdılar, bir yandan da xəlifənin ərköyün, hikkəli zövcələri bir-biri ilə didişirdi. Gör iş nə yerə gəlib çatmışdı ki, baş vəzir Cəfərin sevimli məşuqəsi, Xəlifə Harunun doğmaca bacısı Abbasə də farslara rəğbət bəsləyirdi.

Abbasə çoxdan qardaşı arvadlarına acıq elədiyini bəhanə gətirərək Naxrəvan yaylağında yaşayırdı. Baş vəzir Cəfər neçə il idi ki, gecələr atını bu yaylağa çapıb Abbasə ilə görüşürdü. Abbasə baş vəzir Cəfərdən dünyaya iki oğlan uşağı gətirmişdi. Abbasənin sarayına lap əvvəldən baş vəzirin adamları keşik çəkirdi və hər şeyi sirr kimi saxlayırdılar.

Abbasə istəyirdi gələcəkdə qardaşı Harunun taxt-tacına oğlanlarından biri sahib olsun. Ancaq onun bir məsələdən xəbəri yox idi ki, Zübeydə xatun gecə-gündüz baş vəzir Cəfəri izləyir, onun bütün məxfi işlərini tədricən öyrənir və bunları Xəlifə Haruna xəbər vermək üçün münasib vaxt gözləyirdi.

Altun sarayında baş verən bir-birindən təhlükəli hadisələr çoxlarının boynunu çəkib cəllad Məsrurun kötüyünün üstünə gətirəcəkdi. Bəzi saray əyanları bu barədə fikirləşmədən öz işlərində idilər. Ehtiraslar get-gedə qızışır, Harun ailəsinin daxili böhranı daha da kəskinləşirdi.