Kitobni o'qish: «“Gülüstan”dan öncə»
ƏZİZƏ CƏFƏRZADƏ
“GÜLÜSTAN”DAN
ÖNCƏ
(Tarixi roman)
BULAQ BAŞINDA
Qızlar “Bircam bulağı”na gedirdilər. Niyə “Bircam?” Bәlkə də ondan bir cam içmək mümkün olmadığına görə – buz suyu dişlərini qırar axı. Bəlkə də bu bulağın suyundan “bir cam” içsən, bir qoyunun kababını həzmə verərsən – ona görə. Bəlkə “çillə kəsən” nənələr gəlinin başına bu bulağın suyundan qırx cam töküb tilsimdən qurtardığına görə? Yooox, onda “Qırxcam” olardı. Axı, nənələr camı bircə-bircə doldururdu…
Hər nəydisə, bulağın adı “Bircam” bulağıydı. Asma, qara bir qayanın altından sızırdı, büllur kimi, gilə-gilə, damla-damla… Deyirlər ki, Bircəxanım adlı gözəl, pak, ermiş bir xanım yaşayırmış. Hamının müqəddəs tanıdığı, ümidlə məsləhət və dərdinə dərman almaq üçün yanına getdiyi bu qadın, komasında tək ikən namusuna namərd əli uzanmışmış. Qaçıb, təqibdən qurtarmaq üçün həmin bu qara qayanın yanına çatanda dayanıb, namərdin ayaq səslərini eşidirmiş. Əl götürüb tanrısına yalvarıb: “Qurtar məni təcavüzdən”, – deyib və elə buradaca qayada qeyb olub. O zamandan qayanın adı “Paklıq qayası” qalıb. Bu büllur kimi gilələnib sızan sular o Bircəxanımın göz yaş-larıdı. Zaman keçdikcə Bircə sözü “Bircam”a çevrilib, mənası da dəyişib. Amma insanlara xidmətdən əl çəkmə-yib. Sərin, dadlı suyu ilə ağızları dada gətirib, qəzəbli ürəkləri soyudub…
“Bircam bulağı”nın el arasında böyük şöhrəti, hör-məti var. El yolunun üstündədi. Yaylağa qalxanlar burada sirab olur; sərin yaylaq ərazisinə girdiyinin ilk tamını burada dadır. Xanlığa ətrafdakı başqa bulaqlardan su çəkilibsə də, xan, xanzadə və xanımların içməli su dolça-ları üçün “Bircam bulağı”ndan aparır kənizlər suyu. Ta-mı, sərinliyi itməsin deyə mis güyümlərdə deyil, saxsı sənəklərdə, xırdaca sovçalarda daşıyırlar.
Günün hər vaxtında bulaq üstündə adam olur. Am-ma qız-gəlin dəstəylə bulağa iki dəfə gəlir: səhər – gün çıxmamış, axşam – gün əyilənə yaxın…
Onlar da buraya görüşə gəlirlər. Ən gözəl bəhanədi Yasəmənçin bulaq başına getmək. Teymuraza isə bəhanə lazım deyil. Azad gəzən xanzadə, oğlan xeylağı istədiyi vaxtda, istədiyi yerə gedə bilər. Amma hər ikisi sözləşmə-dən elə vaxt seçirdilər, bulaq üstünə elə saatda gəlirdilər ki, burada heç kim olmurdu. Ya bulağa gələnlərdən aza-cıq əvvəl, ya azacıq sonra.
Yaxınlaşa bilmədikləri, uzaqdan-uzağa gözaltı bax-dıqları gün – “qara gün” olurdu. Amma çox vaxt hesab-larında yanılmırdılar. Üz-üzə dururdular. Arabir Teymu-raz cürətlənir, vücudunu saran bu isti, bu mehriban, bu coşqun hissin təsiriylə qızın sənək tutmuş barmaqlarına toxunurdu. Hər ikisi bu təmasdan diksinib az qala bir-birindən bir ağaclıq məsafəyə sıçrayırdılar. Nəfəs-nəfəsə dayansalar da, həya pərdəsi, həya divarı, utanc, bəkarət çəpəri aralarını kəsmişdi Çin səddi kimi… Alınmaz qalay-dı Yasəmən.
Sarayda başqarışıqlıq olanda, məclislər qurulub şeir, musiqi, rəqs tamaşalarına dalanda heç kəs onları arayıb axtarmırdı. Bişirən bişirməkdə, yeyən yeməkdə, oxuyan oxumaqda, oynayan oynamaqdaydı. Xanımlar şəbəkə pəncərələrin şəffaf pərdə salınmış o biri üzündən “seyr edir”, dinləyirdilər.
Adəti iş olsa da kənizlər, qulamlar, nökər-nayiblər ayaqdaydı. Başlar işə və tamaşaya dalmışdı. Şamaxı cən-gilərinin valehedici gözəlliyinə, musiqinin ahənginə xörək paylayan, meyvə daşıyan, qəlyan alışdıranlar da oğrunca, bəxtiyar təbəssümlə baxırdılar, dinləyirdilər.
Bu gün də sarayda belə bir gün idi. Və heç kimin ya-dına düşmürdü ki, soruşsun: “Xanzadə Teymuraz bəy, dayə Gulxatının məleykə gözəllikdə qızı Yasəmən hara-dadır?..”
Hər ikisi “Bircam bulağı”ndan məhəbbət şərbəti içir-di bu an.
Teymuraz ovçu paltarında idi. Bir az aralıda, ov vaxt-larında, belə məcburi sükuta alışmış sarı köhlən cınqırını çıxarmadan səbirlə gözləyirdi. Gözləyirdi ki, sahibi “ov macərası”nı bitirib yəhərə sıçrasın. Dağ cığırından enib Məlhəm, Əngəxaran kəndlərini keçsin; Şamaxı ilə Mu-ğan—Ağsu arasındakı dağ meşələrinə, ya da əfsanəvi Cəngi meşəsinə doğru dördəmə çapsın. O da yeni bir ov saatı üçün dinməz-fınxırmaz sükunətə dalsın, dursun.
Teymuraz qəddü-qamətdə atasına çəkmişdi. Ucaboy-lu, enlikürəkli cavan ər olacağı elə indidən bəlliydi. Qıy-ğacı qaşları hələ tük gəlməmiş, yalnız bığ yeri tərləmiş oğ-lan uşağı çöhrəsinin məlahətini artırırdı. Üzünün dərisi hələ zamanın toxunmadığı qaysı təravətindəydi. Belində qatar, ayaqlarında məst, çiynində tüfəng vardı. Papağını geri itələmiş, təzəcə adət etdiyi bir hərəkətlə qamçısını çəkmələrinin boğazına döyəcləyirdi. Arzu dolu gözlərini Yasəmənin yanaqlarını və çənəsini bəzəyən yumşaq çuxurlara – zənəxdanlara dikib durmuşdu. Qızın hələ toy gecəsi bir buğda boyu ucalmalı olan boyu orta, bədəni incə, zərifdi. Sadə geyimində belə gözəldi. Sarayda xa-nımların və sultanım-xanımların geydiyi əlvan ipək, məx-mər, kimxa paltarlar, başlarına örtdükləri hava kimi şəf-faf, zərbutalı örtüklər, hörüklərinə düzdükləri inci, əşrəfi saçbağılar, üstlərindəki qiymətli daş-qaşlar Yasəməndə yox idi. Güllü çit tumanı, şirməst arxalığı, abı yelənli ağ kəlağayısı vardı. Belindən aşağı süzülən qalın hörüklərinə öz əlləri ilə rəngbərəng yun iplərdən toxuduğu qotazlı saçbağı hörmüşdü. Amma əlləri xınalıydı, ayaqları xına-lıydı: “Lap daşlarımızın, qayalarımızın kəkliyi kimi”,– de-yə düşündü Teymuraz bəy. Bir-birinə sözsüz-sovsuz ta-maşadan doymurdular. Bir-birini sözsüz-sovsuz sevmək-dən doymurdular.
Günəş isə göydən yerə məhəbbət hərarəti səpə-səpə, zər nura qərq olmuş “Paklıq qayası”nın üstünə gələndə, Yasəmən vaxtın keçdiyini duydu, təşviş içində səsləndi:
– Ağam!
– Mənə ağa demə!
– Nə deyim?
– Teymuraz de, Yasəmən! Bircə dəfə adımı dilindən eşitsəm nə olar, zalım?
– Elə şey olarmı heç, ağam?
Qız yavaşca güldü. Yanaqlarında atəşlər saçan çuxur-lar daha da pənbələşdi, çənəsindəki zənəxdanla bəhsə girdi.
– Neyşə olmasın?
– Sən mənim ağamsan…
– Kim deyir onu? Mən səni ürəkdən sevirəm, ay qız, ürəkdən! Sevgilinəm, ağan deyiləm. Yoxsa sən məni sevmirsən, istəmirsən?
– Ağzım nədi? Ağalarımızı…
– Elə demirəm… Mən istəyən kimi…
Qız yenə də kirpiklərini endirdi. Bir söz deyə bilmədi, yalnız xəfifcə gülümsədi.
– Mən istəyən kimi… Mən sevən kimi…
– Axtararlar məni, ağam…
– Yenə “ağam”?
Karıxmışdı Yasəmən. Doğrudan da, artıq axtara bilər-dilər. Anasının başı iş-gücdən ayılan kimi… Gündən köl-gələdiyi, yağışdan daldaladığı bircəsini – Yasəməni…
– Sən də söz tapdın ha… İndi orda bir vur-çatlasın, çal-oynasındı ki… Kim-kimədi, ay qız? Heç kəs, heç kə-sin yadına düşməz.
– Anam…
– Dayəm…
– Hə… çox keçir vaxtdan… Qayanın üstünə gəldi Günəş…
– Danış, dilinə qurban. Amma əgər sən vaxtı yadın-da saxlamısansa, deməli, mənnən görüşmək istə-mirsən.
– …
– Darıxırsan yoxsa?
– …
– Mənim yadıma vaxt-zad düşmür.
– Qorxursan yoxsa?
– Hə…
– Nədən?
– Anam deyir: “Teymuraz ağa…”
Oğlan sevinclə içini çəkdi:
– Adımı dedin… Dilinə qurban…
– Deyir, o, sənin böyük qardaşındı. Ayrı fikrə düşmə-sin…
– Düz demir. Mən Gülxatın dayənin yox, Yəmən dayənin südünü əmmişəm. Amma Gülxatın ana məni sənnən bir yerdə böyüdüb, oynadıb, nağıllar danışıb.
Qız da bunu bilməmiş deyildi. Söz olsun deyə söylə-mişdi.
Oğlan yenə də təzəcə adət etdiyi hərəkətlə qamçısını çəkməsinin boğazına döyə-döyə başını aşağı dikib durur-du. Zahirdə qızın üzünə baxmasa da, qəlbinin gözüylə həm öz içində, həm də bulağın ayna suyunda Yasəməni görürdü.
Ayrıla bilmirdilər.
Sarayda isə, doğrudan da, vur-çatlasın, çal-oynasın aləmi başına götürmüşdü. Gülxatın arvad da Yasəmənin o biri qız-gəlinlə haradasa iş gördüyünü, ya da bir deşik tapıb məclisi seyr etdiyini zənn edirdi.
ŞEİR MƏCLİSİ, ƏDƏB MƏCLİSİ,
ZÖVQ MƏCLİSİ
Hörmətli oxucum! Həmişə mənə elə gəlib ki, şama-xılıları “əhli-kef” hesab eləyənlər bu baməzəliyin, bu “başmaq seyri” həvəskarlığının, bu şeir və musiqi vur-ğunluğunun əsl səbəbini araşdırmayıblar. Elə zahirinə baxıb, batininə qiymət qoyublar. Zahiri əlamətlərə görə insana qiymət qoymağın doğru olmadığını müdrik baba-mız Molla Nəsrəddin qonaqlıqda xörəyi öz “qiymətli pal-tarına yedirdəndə” açıq-aşkar göstərsə də, çox vaxt ada-ma geyiminə, vəzifəsinə, mövqeyinə görə qiymət verənlər tapılıb. Millət də elə… Şəhər də, onun camaatı da, sakin-ləri də elə…
Bir şeyi unutmayasan gərək: Şirvan, xüsusilə onun yuzilliklərlə paytaxtı olmuş Şamaxı iki min ildən çox qə-dim tarixi boyunca dönə-dönə cahangirlərin, qəsbkar müstəmləkəçilərin – cəmiyyətdə; zəlzələlərin, başqa fa-ciələrin – təbiətdə viran qoyduğu bu şəhər, hər dəfə mə-tanətlə, qeyrətlə, Səməndər quşu kimi yanıb… kül olma-yıb… yenidən dirilib. Viranələr üstündə kaşanələr ucaldıb. Əşəs-ibn-Qeysin tikdirdiyi came kimi qürurla fəlakətlərə sinə gərib, dayanıb. Məğrur dayanıb və sanki elə buna gö-rə də zülmə, əzaba təslim olmayıb, onu gülüşlə, təbəs-sümlə, şeir və musiqi səslənən dodaqlar, zövq-səfa saçan gözlərlə qarşılayıblar.
Gəncliyi, ərgən çağı müharibələrdə keçən Mustafa xan da elə. Nələr görməyib bu nər kişi? Təbəələrinin mə-həbbətini qazanmış, dostun da, düşmənin də “əhsən”ini eşitmişdi. Mirzə Fətəli Axundov, Firidun bəy Köçərli kimi şəxsiyyətlərimizin məhəbbətlə bəhs etdikləri Mustafa xan haqqında Mirzə Fətəli öz tərcümeyi-halında yazırdı ki, onlar Ələnkut qışlağının Vəlibəyli obasında olanda, ya-xındakı Şəkərli obasında da Mustafa xanın ailəsi yaşa-yırdı: “Bu gözəl xasiyyətli və nəcib xandan mənim ikinci atam, yəni Axund Ələsgər xeyli himayətlər və vəsfdən ziyadə yaxşılıqlar gördü”.
Kim idi Mustafa xan?
İraqdan Hindistana qədər böyük bir ərazidə hakimiy-yət qurmuş Nadir şah Əfşarın qoşun və sarayı üçün ərzaq toplayan – Amil hacı Məhəmmədəli Xançobanı tayfası-nın adlı-sanlı nəslindəndi.
Nadir şah Şirvanı məğlub etdikdən sonra, Şirvanşah-lığın əsrlər boyu paytaxtı olmuş Şamaxını yer üzündən silməkçün əhalini zorla indiki Ağsu şəhəri yaxınlığına köçürtmüşdü. Xərabələr indi də Ülgüclü kəndi yanında duran bu məntəqəni “Yeni Şamaxı” adlandırmışdı.
Gözəl dağ havası olan ərazidən köçürülüb aran ye-rində məskunlaşan şamaxılıların çoxu “qara qızdırma”-dan ölmüşdü. Sağ qalanların bir qismi başqa məmlə-kətlərə köçüb getmişdi. Köçmək imkanı olmayanlar pad-şahın qətlindən sonra (1747-ci il) qədim yurdlarına dö-nüb, darmadağın edilmiş şəhəri yenidən qurmuşdular.
Amil Hacı Məhəmmədəli 1748-ci ildə “Yeni Şa-maxı”ya gəlib, Nadirin təyin etdiyi hakimi yox etdi və hakimiyyəti əlinə keçirdi. Ondan sonra Xançobanı tayfa-sının irəli gələnlərindən olan Əsgər bəy və onun iki oğlu: Ağası xanla Məhəmmədsəid xan bu hakimiyyəti daha da möhkəmlətdilər və 1749-cu ildə Əhməd xan Şahsevən, 1755-də Şəki hakimi Hacı Çələbi və başqalarının hücum-larını dəf etdilər. Qardaşlar gah Qarabağ xanı Pənahəli-nin, gah Quba xanı Hüseynəli xanın köməyinə arxalanır-dılar. Məhəmmədsəid xan yenidən əski Şamaxıda dirçəl-məyə başlayan yurda köçüb oranı paytaxta çevirdi, Şiraz hakimi Kərim xan Zəndin fərmanı ilə xanlıq titulu aldı və Şamaxı-Şirvan xanı təsdiq olundu. Tarixçilərin yazdığına görə, 1787-ci ildə Ağası xan dünyasını dəyişənəcən bir ne-çə dəfə qubalı Fətəli xan, Şəki, Dağıstan və başqalarına qarşı çarpışmalar, faciələr baş verdi. Ağası xandan sonra Məhəmmədsəid xanın nəvəsi Qasım xan az müddətə xan-lıq taxtına əyləşdi. Qasım xan hakimiyyətdə çox ədalətsiz olduğundan Şirvan zadəganları onu yenib əmisi oğlu, Sə-fərəli sultanın qızı Bibixanımdan doğulmuş oğlu Mustafa xanı hakimiyyətə gətirdilər. Yenə də həmin tarixçi Hacı Mirzə Əliəsgər-ibn Hacı İbrahim Kəşfinin 13 dekabr 1818-ci ildə (hicri 12 zilqədə 1284-də) Şamaxıda bitirdiyi “Kitabi-tarixi-dövləti-Mustafa xan”a görə, Mustafa xan 1201-ci ildə, rəbiül-əvvəl ayının 28-də (20 yanvar 1787-ci ildə) Şamaxıda taxta çıxmışdı. O, igid olduğu qədər də ədalətli, mehriban, gülərüz, bağışlamağı bacaran xan – insan imiş. 30 ildən ziyadə hakimiyyət sürmüş, Qacara, Zubova, bir sıra yerli xan və hakimlərə qarşı mərdanəliklə vuruşub, bir sıra qələbələr qazanaraq Şirvanda nisbətən sükunətli bir xanlıq qura bilmişdi. Mustafa xan ilk dəfə 1789-cu ildə muğanlı Məmmədsalah xanın qızı Pəricahan xanımla evlənmişdi ki, vəliəhdi, ilk oğlu Teymuraz bu nikahdan 1794-cü ildə doğulmuşdu. Ondan sonra arxa-kömək, dostluq, sükunət qazana bilmək məqsədilə bir ne-çə dəfə məşhur xanların, zadəganların qızları, hətta gözəl cariyələrilə də evlənmişdi. On iki oğlu, altı qızı dünyaya gəlmişdi. Mustafa xanın taxta çıxmaq mərasiminə Qazax, Şəmkir, Dərbənd, Quba, Tabasaran, Naxçıvan, Maku, Təbriz, Ərdəbil və başqa yerlərdan xeyli qonaq gəlmiş, hədiyyələr gətirilmişdi. Yeddi yerdə ayağı altında yeddi qurban kəsilmişdi. 1820-ci ilə kimi xanlıq sürən Mustafa xan, rus qəsbkarlarının Şirvanı, eləcə da bütün Azərbay-canı müstəmləkə caynağına keçirdikdən sonra, az bir müddət Cənubi Azərbaycanda yaşadı. Vətənçün göynə-yən ürəyilə doğma yurda qayıtmaq istədi və Qafqaz cani-şininə müraciət etdisə də, Şamaxıya dönüb burada yaşa-masına icazə verilmədi. Və xan ailəsilə birlikdə Ələnkut qışlasında yaşamağa məcbur oldu. 1844-cü ildə vəfat etdi. Vəsiyyətinə görə, cənazəsi gətirilib uca, Şamaxıya “ba-xan” “Yeddi gümbəz” qəbiristanında ən yaxın əqrabası-nın dəfn olunduğu doğma torpağa tapşırıldı.
Tarixçi, yaxın müsahibi Kəşfinin yazdığına görə, “muğamatı gözəl səsilə zümzümə edən, şeiri, elmi sevən, insanlarla, ailəsilə ədalətli, mehriban olan xan, şücaətdə Rüstəmisaniydi; amma bir şeydən narazı olanda gözlərin-də elə bir qəzəb qığılcımı yanırdı ki, elə bil Fit dağı… yox… Baba dağı zirvəsində ildırım çaxırdı. Dostluqda, sədaqətdə bərabəri yox idi. Cavanlıqda dörd dostu var idi; onlardan üçü ilə ömrünün sonuna qədər dost qaldı. Bunlar şair Kərbəlayı Arif Allahi, xanəndə Zaman Əbuta-lib oğlu və katibi Mirzə Məhəmməd Səfaiydi. Dördüncü dostu qoşun böyüyü Səfəralı bəylə dostluğu səbəbi başqa-larına məlum olmayan düşmənçiliyə çevrildi. Səfəralı bəy Ərdəbilə köçdü. Ömrünün axırınacan xanın yanında Səfər sözü deyiləndə tutulurdu. Dostluq haqda deyirdi: “Sınan şüşə düzəlmədiyi kimi, qırılan dostluq da düzəlməz”.
Mustafa xan siyasət aləmində də açıq gözlü, irəlini görən ayıq adam idi. Kəşfinin yazdığına görə, hələ keçən əsrin son çərəyində xanlar – əvvəlcə də Şirvan, Şəki, Gəncə, İrəvan, Qaradağ, Qarabağ xanları Rusiyaya rəğbət bəsləyirdilər. Amma Rusiyanın Gürcüstanın tərəfini sax-laması və İraklinin Gəncəyə, Qarabağa meydan oxuması-na şərait yaratması xanları təşvişə saldı. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Cavanşir Şirvana – Mustafa xana mək-tubla müraciət etdi. Mustafa xan da Rusiyadan ehtiyat et-diyini, onun xırda xanlıqları bir-bir udacağını bildirdi. Bütün xanlara “əlbir olaq” məzmunlu cavab yazdı. Bu cavab da rusların əlinə keçdi. Elə sonra da Kürəkçayda dərhal İbrahim xan və Səlim xanla birlikdə bağlaşmaya imza atmaması ona qarşı şübhəni çoxaldırdı. Rusların Mustafa xana inamsızlığı və Mustafa xanın İrana meyli-nin nəticəsiydi ki, sonralar xan rəhmətə gedənəcən Şirva-na ayaq basmasına mane oldular. Xan vəfat edəndən son-ra da onun oğlanları, əqrəbası daha Şamaxıda yaşaya bil-mədi, bu imkandan məhrum olundular. Kür qırağı, Araz boyu kəndlərə dağıldılar. Əmlakları müsadirə edildiyi ki-mi, Fit dağında və Gülüstandakı sarayları, ev-eşikləri son daşınacan talan və darmadağın edildi.
Bütün bunlar 1820-ci ildə erməni Valeriyan Madato-vun başçılığı, Mədrəsə, Meysəri, Saqilər kəndləri erməni-lərinin silahla, ərzaqla, canlı qüvvəylə, bələdçiliyi ilə Şirvanın, xüsusilə Şamaxı, Gülüstan və Fit dağı qalaları-nın məğlubiyyətindən sonra baş verdi.
Bu dövrdə Şirvan xanlığı 12 qismə bölünmüşdü: Ağ-su, Kürdəmir, Göyçay və başqa hər bölgədə ondan əlliyə qədər oba vardı ki, 5-8 yüzbaşılığa bölünmüşdü. Bu yüz-başılar rəiyyətdən topladığı vergini gətirib xəzinədar Hacı İsmayıla təhvil verirdilər. Şamaxıda 12 mədrəsə, 38 molla-xana; Göyçayda 3, Xosrovda 1 mədrəsə, 2 mollaxana, Ağ-suda 6, Kürdəmirdə 6 mədrəsə vardı. Şirvanda köçəri obaların sayı 230-u keçmişdi. Təxmini hesablamalara gö-rə, bu köçəri obalar 823 min 519 alaçıq-evdən ibarətdi. Şa-maxı-Bakı yolunda 6 karvansara vardı: ən məşhurları Cəngi və Kaftaran karvansaralarıydı. İndiysə…
Hələlik iki əsrin görüşüb vidalaşdığı illərdi. Şirvanda həmişə olduğu kimi eyş-işrət baş alıb gedirdi.
Sarayda elə gün olmurdu ki, kiminsə bu bəlalı dünyaya gəlməsi Şamaxı qaydası ilə “şəbbəxeyir”lərlə bayram edil-məsin və ya iki həsrət, iki arzu dolu ürəyi birləşdirən toy məclisi qurulmasın. Ya ov ovlamaq, quş quşlamaq olma-sın, dağların, meşələrin büllur havasını ciyərlərə çəkə-çə-kə zümrüd çəmənlikdə kabab süfrəsi açılmasın. Ya da sarayın geniş, dinclik, gözəllik dolu qonaq salonunda şeir, musiqi, rəqs meydanında sənət yarışı getməsin.
Dostlarından, qohumlarından ərki çatan Məhəmməd-səid xan ya Səlim xan, ya bir başqası Mustafa xandan söz düşəndə görərdin ki, gülə-gülə atmacalayırlar:
– Əyşi, onun evində gündə toydu, həftədə bayram. Baaax, şəbbəxeyirdi, sünnətdi, toydu… Ya qızı doğulur, ya oğlu. Ya özünə toy vurdurur, ya oğlunu sünnət elətdi-rir. Ya qızını ərə verir, ya oğluna toy eləyib gəlin gətirir… Başı kefdən, ovdan çal-çağırdan açılmır.
Elə bu gün də beləcə, xan demiş, “çal-çağır, şeir-musiqi” günlərindən biriydi. Bir neçə gün idi ki, xanlıqda bu məclisə hazırlıq gedirdi. Az qala bir toy hazırlığı kimiydi. Xanəndə Zaman Abutalib oğlu öz dəstəsiylə dağlara ün salmışdı, bu gün o, Şur üstündə türk şahzadə-lərindən Səfi təxəllüslü şair Səfiqulu Mirzənin, –Tutdu qəm leşkəri üz gəlməyə hamun-hamun, Qara bayraqlı ələmlər ucu gülgun-gülgun— beytilə başlayan qəzəlini ilk dəfə xanın qulluğunda oxuyacaqdı. Axsaq Hadının rəq-qasə dəstəsi “Zərqələm” – zər qız xanın babasının adıyla bağladığı “Əsgəri” havası üstündə xususi hazırlanırdı. Qızın zər gözəlliyi, zərif yerişi can alırdı.
Sarayın, eləcə də bütün Şirvanın o zamankı məşhur şairi və xanın ən yaxın müsahibi, məsləhətçisi, baş vəzir yerini tutan Kərbəlayı Arif Allahi, bu gün üçün satira şairi Kargər Əhmədi, Noxudludan Gülabi təxəllüslü şair dostunu, xanın katibi Mirzə Məhəmməd Səfaini, xanlığın tarixçisi şair Hacı Mirzə Əliəsgər ibn Hacı İbrahim Kəşfi-ni, xanın şəxsi dilmancı Mirzə Möhsunu yanına çağırıb yeni bir qəzəl beyti demişdi. Hamısından da o qafiyədə, o rədifdə, o mövzuda qəzəl yazıb xan qulluğuna – təntənə-li məclisə hazırlıqlı gəlməyi məsləhət görmüşdü, sonra da ustad Arifi demişdi: “Şair ağzı el ağzıdır”, qardaşlar! Əbəs deməyib bunu babalar. Nəşə, zövqü səfa öz yerində, amma xanın xoş saatında, qəzəlin, ya başqa şeirin bir yerində, ehmalca, eyhamla da olsa el-camaatın bir dərdi varsa, ona işarə eləmək də yaman olmaz. Məsələsinə arif insandır xan, hökmən duyar.
Kovxalar el yaylaqdan qayıdanda öz işlərini görmüş-dülər: Məlçək kovxası arabalarda üzlü baş pendir motal-ları, dərilərnən yağ, xanımlardan Nəfisə sultanın bəyəndi-yi küplər dolusu qovurma ət, yaylaq balı… Qozlu kovxası “qış muşqulatı” yükləmişdi arabalara: günəbaxandan tut-muş (filan xanım xoşlayır) bəkməzə, qovutaçan, Lahıc kovxası taylarla kababa ləzzət verən əla sumaq, əvəlik, nanə, çələmir, kəklikotu; Qəbələ qonağı: qoz-fındıq, şaba-lıd; Qubadan ağ alma, armud; Ağdaş kovxası heyva-nar, Bakıdan kök, möhüc, püskəndə, şirbədüşəndə, zincilfərəc; Pirəkəşküldən xüsusi şirin yemiş qurusu; Təbrizdən ləb-ləbi-kişmiş, darçın, zəncəfil, quluncan, badyan, zirə, raz-yana (Mələkxanım sultanım razyanalı plova aşiqdi), saq-qız (cariyələri də unutmayıblar), cövüz kimi əlvan, xuruş-lara dad verən ədviyyat gətirilmişdi.
Xanın dostlarından, qudalarından Muğanlı Məhəm-mədsəid xana, Şəki, Qarabağ, Bakı şeir pərəstişkarı rəfiq-lərinə xəbər verilmişdi.
Bu gün baharın 45-ci günündə məclis hazırdı. Böyük salon toy mağarı kimi bəzənmişdi. Havalar sərin keçdi-yindən sübhdən otağa közərmiş kömür dolu manqallar qoyulmuş, otaq bir qədər isidiləndən sonra, qonaqlar gə-lənə yaxın manqallar götürülmüşdü.
Məclisə kənardan gələn qonaqlar dünən atdan, dəvə-dən, arabadan enib, xüsusi otaqlarda istirahət edirdilər. Nökərlər tez-tez qonaq otağına girib-çıxır, səliqə-sahman yaradır, ipək, tirmə, məxmər, xalça üzlüklü döşəkçələr, dirsəkaltılar, söykənəcəklər qoyur, qəlyanları sahmanla-yırdılar. Öz işinin ustası aşbazlar təzəcə kəsilmiş quzuları gözdən keçirib, quzuplov, turacplov, kəklikplovlar üçün düyü süzür, dəmə vurub xuruş hazırlığına nəzarət edirdi-lər.
Məclisə hamıdan əvvəl Tağı bəylə Kərbəlayı Arif Al-lahi, onlarla dabanbasma Mirzə Möhsün, Mirzə Məhəm-məd Səfai, Kargər Əhməd, şair Gülabi gəldi. Qonşu otaq-larda xanəndə və rəqqasə dəstələri əmrə müntəzir gözlə-yirdilər.
Bir-birinin ardınca xanın yaxın qohumları: bacısı Kafiyə sultanın əri, xanın əmisi oğlu və daimi rəqibi Qa-sım xan, kiçik əmisi Ağarəzi bəy, qardaşları İsmayıl bəy, Haşım xan, Cəfər bəy, Abdulla bəy, Mehdi bəy, müdərris-lər, bəylər, ağalar və digər qonaqlar otağa daxil olub, hər kəs öz yerini tutdu. Məclisin arəstə olmasına lap az qal-mış xanlar içəri daxil oldular: Mustafa xan, Məhəm-mədsəid xan Muğanlı, Qasım xan…
Mustafa xan belə məclislər üçün münasib olan gen-bol qəba geymiş, çiyninə xəz əzəmi salmışdı. Başındakı hündür dəri papağın önə enən hissəsində üzü yuxarı iki durna teli üzərinə qiymətli daş-qaşlar nəsb olunmuş qızıl sancaq sancılmışdı. Yaşına görə bircə dən düşməyən sıx qaşları qəbzə-qəbzəyə çatılmış qoşa xəncər kimi burnu-nun üstündəki dərin qırışdan başlayıb gicgahlarınacan uzanmışdı. Boz birçəkləri və ağarmaqda olan saqqalıyla təzad təşkil edən bu sıx, uzun və qara qaşlar onun siması-na yaşına görə bir qədər gənclik ifadəsi verirdi. Bığları da bozarmışdı. Qismən qalın və qırmızı dodaqları bu bığlar-la uyuşmasa da, ehtiras üçün, busə üçün, mehriban, bə-zən də hökmlü sözlər söyləmək üçün, əmrlər vermək üçün yaranmışdı. Uca qamətini yorğunluq və yaşadığı il-lər belə əyə bilməyib, vüqarlı baxışlarının əzəmətini artı-rırdı. Bu əzəmət, bu vüqar sözsüz də, əmrsiz də qarşısın-dakılara itaət, ehtiram təlqin edirdi.
Hamı ayağa qalxdı. Əllər sinədə üst-üstə birləşdi:
– Səlamül-əleyküm.
– Və Əleyküməs-salam.
– Allah xana ömür versin.
– Həmişə belə məclislərdə görüşək.
– Xanzadələrin toy məclisində.
– İnşallah!
– Allah deyən olsun!
Xanlar yuxarı başda, Kərbəlayı Arif Allahi ilə Mirzə Möhsünün arasında qoyulmuş üç döşəkçəyə tərəf irəlilə-yə-irəliləyə sağdan, soldan baş əyib salamlaşan, xeyir-du-alı ağzını xeyirə açanlara təbəssümlə, əl hərəkətiylə, Şir-vanda dəb olan qaş-göz işarəsiylə cavab verirdilər:
– Sizinlə belə…
– Ömrünüz uzun…
– Sənin də balalarınçün…
– Amin!
Xanlar yuxarı başa keçib əyləşdilər. Ortadakı kimxa döşəyin üstündə Mustafa xan, sağında Kərbəlayı Arif Al-lahinin yanında Məhəmmədsəid xan Muğanlı, solunda Mirzə Möhsünlə yanaşı əmoğlu Qasım xan əyləşdi.
İlk öncə məclisi açmaq üçün xanın işarəsilə şair Kərbəlayı Arif Allahi sözə başladı:
– Necə ki, aqillər buyurublar, Şamaxı şəhəri qəribə dahilərə tərbiyə beşiyi olduğundan, misilsiz alimlər və şairlər və fəzilətli, ədəb və kamal sahibi insanları öz nazəndə, behişt misallı ağuşunda bəsləyib ərseyi-dünya-ya gətirmişdir. Belə ədibi-əcib üləmadan birinə həqir bən-dəniz Sansal1 qalasının xərabələrini ziyarət edəndə rast gəldim. O ərənimizə cənabın buyurduğu gözəl rəvayət-lərdən birini danışdı. Bu günlərdə xatırladım və xan həzrətlərinin izniylə qulluğunuza ərz etmək istəyirəm.
Məhəmmədsəid xan ağsaqqal mövqeyindən dilləndi:
– Buyur, buyur, şair… Elə ona yığışmışıq.
Mustafa xan da cavabı gecikdirmədi:
– Buyuracaqsan, Kərbəlayı… izindi.
Şairin süd bəyazı üzünə zəif qızartı çökdü. Əlini təzə-cə dən düşmüş saqqalına çəkib sözə başladı:
– Deyirlər ki, Həzrəti-Davud Əleyhüssalamın zama-nında bir gün Ağıl, Elm və Səhhət arasında mübahisə düşdü. Ağıl dedi: “İnsana ən gərəkli şey Ağıldır. Ağıl ol-masa, insan özünü idarə edə bilməyən gicəsula bir məx-luqa çevrilər”. Elm dedi: “Sən nə danışırsan? İnsana ən gərəkli şey Elmdir, bilikdir. Elm—bilik olmasa, adam tək-cə ağılla neyləyə bilər? Ağlı Ağıl edən bilikdir—Elmdir”. Səhhət mübahisəyə qarışdı: “Yox… hər ikiniz səhv edirsiz. İnsana mən hamıdan çox lazımam. Səhhət olmasa, Ağıl da, Elm də insanın nəyinə gərəkdi?” Mübahisə uzandı. Axırda davanı kəsmək üçün nəbilər nəbisi Həzrəti-Davud Əleyhissalamın qulluğuna üz tutdular. Hər üçü öz fikrini nəbiyə söylədi. Davud əleyhissalam mübahisəyə belə ye-kun vurdu, dedi: “Ey Ağıl, sən insana gərəksən, doğru-dur. Amma o zamanacan ki, tamah sənə qalib gəlməyə. Tamah ki, sənə üstün gəldi, ağıl zay olur”.
Məhəmmədsəid xan gülümsəyərək – “Ulular əbəs de-məyib ki, “Artıq tamah baş yarar”. Ağıl da yarılan başda qala bilməz, – dedi.
Kərbəlayı Arif qoca xanın müdaxiləsindən incimədi, hörmətlə onun sözünü bitirməsini gözlədi, sonra söhbəti-nə davam etdi:
– Bəli, qurbanın olum, doğrudur. Sonra Davud pey-ğəmbər üzünü Elmə çevirdi, dedi: “Bəli… Elm, sən də lazımsan insana. Amma o vaxtacan ki həsəd, paxıllıq sənə üstün gəlməyə! Elə ki, paxıllıq sənə qalib oldu, elm, fəzilət itib bitir, ağıl da başdan uçur. Alim – zalimə çevrilir”. Sonra da peyğəmbər Səhhətə üz tutdu: “Ey Səhhət, sən, şübhəsiz, insana lazımsan. Sənsiz həyatın mənası yoxdur. Lakin o zamana kimi ki, adam səni itirməyə. Səni cavan-lıqdan qoruya ki, qoca vaxtında zarıncıya çevrilməyə. Be-lə vaxtda Ağıl da, Elm da yardıma gələ bilməz”.
