Kitobni o'qish: «Boskomb vadisinin sirri»

ARTUR KONAN DOYL

BOSKOMB VADİSİNİN SİRRİ

Hekayələr

İÇİNDƏKİLƏR

BOHEMİYADA QALMAQAL........................................

BOSKOMB VADİSİNİN SİRRİ ...................................

BİR ŞƏXSİYYƏT HADİSƏSİ .......................................

QIRMIZISAÇLILAR KLUBU ......................................

BEŞ PORTAĞAL ÇƏYİRDƏYİ ....................................

BÜZÜK DODAQLI ADAM ..........................................

BOHEMİYADA QALMAQAL

I

Şerlok Holms onun haqqında danışanda deyirdi: “O, qadındır”. Ondan bəhs edərkən başqa ifadə işlətdiyini xatırlamıram. Holmsun nəzərində cinsiyyətinin bütün özəlliklərini büruzə verən bir qadın idi. Holmsun İren Adlerə qarşı hiss etdiyi qətiyyən sevgi deyildi. Bütün duyğular, xüsusilə də bu duyğu onun maksimalist, amma heyran olunacaq qədər sabit düşüncələrinə həddindən artıq yad idi. Mənə görə, o, dünyanın ən mükəmməl ağıl və müşahidə makinası idi. Ancaq aşiq kimi o qədər də uğur qazana bilməyəcəyi aydındır.

Sevgi haqqında hər zaman lağlağı ilə danışardı. Bir müşahidəçi üçün bu hisslər insanın məqsədlərinin və hərəkətlərinin arxasında qalan həqiqəti göstərən işarələrdən başqa heç nə deyildi.

Amma müdrik adam belə təhlükəli duyğuların həssas və tarazlaşmış təbiətinə qarışmasına icazə versə, bunlar gəldiyi məntiqi nəticələrə kölgə sala biləcək çaşdırıcı faktorlara dönürdü. Həssas ölçü alətinin üzərində bir toz zərrəsi nədirsə və ya güclü linzadakı çatlaq nədirsə, onun kimi təbiətə sahib insan üçün ehtiras da elə idi. Ancaq hər şeyə rəğmən, onun üçün sadəcə bir qadın vardı: xatirələri şübhə və suallarla dolu olan İren Adler.

Son vaxtlar Holmsu çox az görürdüm. Evli olduğum üçün bir müddət idi, görüşmürdük. Öz torpaqlarının sahibi olmanın gözəlliyini kəşf etmiş adam kimi, evimlə məşğul olub tamamən xoşbəxtliyi əldə etdiyim halda, bohem ruhu ilə sosial fəaliyyətin bütün növlərinə nifrət edən Holms özünü qədim kitablara həsr etmiş, həftələr keçdikcə kokain və ehtiyacları arasında vurnuxarkən dərmanın yaratdığı süstlük, güclü təbiətin vəhşi enerjisi arasındakı savaşla, dəyişən ruh halları ilə Beyker küçəsindəki evimizdə qalmışdı.

Düzü, əvvəlki kimi cinayət araşdırmalarına davam etmiş, qeyri-adi bacarıqlarının və müşahidələrinin köməyi ilə polisin çarəsiz qaldığı bəzi hadisələri çözmüşdü. Hərdənbir gördüyü işlərdən xəbərim olurdu. Trepov hadisəsində Odessaya çağırılmasından, Trinkomalidəki Atkinson qardaşlarının faciəsini aydınlaşdırmasından, ən nəhayət, Hollandiya Kral xanədanı üçün göstərdiyi uğurlu xidmətdən məlumatlı idim. Doğrusunu desəm, gündəlik qəzetləri oxuyan hər kəs kimi əsas səhifələrdən əldə etdiyim bu informasiyalardan əlavə köhnə dostumdan və yoldaşımdan başqa xəbərim yox idi.

20 mart 1888-ci ildən etibarən xüsusi həkimliklə məşğul olmağa başlamışdım. Bir gecə xəstələrimdən birinin yanından dönərkən yolum təsadüfən Beyker küçəsinə düşdü. Yadımda “Qızıl çalışma”nın on qaranlıq hadisəsi ilə özünə yer etmiş o qapının qarşısından keçərkən Holmsu yenidən görmək və qeyri-adi imkanlarını necə istifadə etdiyinə yenidən şahid olmaq üçün qarşısıalınmaz bir arzu baş qaldırdı içimdə.

Mənzilin işıqları yanırdı. Onun uzun, zəif kölgəsinin iki dəfə pərdənin qarşısından keçdiyini gördüm. Başını önə əyib əlləri arxasında otaqda ora-bura gəzir, sürətlə vurnuxurdu. Bütün vərdişlərini bilən adam kimi, hərəkətlərinin mənasını o dəqiqə başa düşdüm. Yenə iş başında idi. Narkotikin yaratdığı süstlükdən siyrilmiş, yeni izə düşmüşdü. Qapının zəngini basdım və bir zamanlar birlikdə yaşadığımız mənzilə girdim. Coşqu ilə qarşılamadı. Onsuz da, nadir hallarda elə olurdu. Fəqət mənə elə gəlir ki, məni gördüyünə sevinmişdi. Artıq söz demədən sevgi dolu baxışlarla kresloya işarə etdi. Sonra yaxın dayanaraq özünəməxsus baxışlarla təpədən-dırnağa diqqətlə süzdü.

– Evlilik sənə düşüb, – dedi, – Səni gördüyüm gündən bu yana təxminən dörd kiloqram kökəlmisən Vatson.

– Üç kiloqram yarım, – etiraz etdim.

– Doğrudan? Mənə qalsa, bir az çox olar. Bir parça artıq olduğuna əminəm, əziz Vatson. Belə başa düşdüm ki, praktik fəaliyyətə geri dönmüsən. İşləməyə başlamaq niyyətində olduğunu deməmişdin.

– Bəs hardan bilirsən?

– Görürəm. Gördüklərimdən də bu nəticəyə gəlirəm. Yaxşı, son dəfə yağışın altında iliklərinə qədər islandığını, çox bacarıqsız, diqqətsiz xidmətçi tutduğunu necə bilə bilərəm, səncə?

– Əziz Holms, – dedim, – Daha bu qədər də yox. Bir neçə əsr əvvəl yaşasaydın, mütləq sehrbaz kimi yandırılırdın. Çərşənbə günü gəzməyə çıxmağım və evə pis gündə qayıtmağım doğrudur. Ancaq paltarımı dəyişdiyim halda, bunu necə anladın? Meri Cenə gəlincə, arvadım da ona tez-tez xəbərdarlıq edir, amma qadın düzələsi deyil. Yenə də bütün bunları necə başa düşürsən, ağlım kəsmir.

Gülüb uzun əllərini ovuşdurdu.

– Sadədən də sadədir. Gözlərim mənə ayaqqabının sol tayının yanında, işıq düşən yerdə təxminən yan-yana altı kəsik olduğunu deyir. Qurumuş palçığı təmizləməyə çalışmış bacarıqsız adamın əlindən çıxdığı açıq-aşkardır. Ona görə də ikili fikir yürütməklə, pis havada gəzdiyini, Londonun ən pis çəkmətəmizləyəninə sahib olduğunu başa düşə bilirəm. Sənətinə gəlincə, yodform qoxusu verən, sağ əlinin şəhadət barmağında qara azot turşusu ləkəsi və şlyapasının sağ tərəfində stetoskop gəzdirdiyini hiss etdirən şişkinlik olan cənab otağıma girəndə tibb işçisi olduğunu başa düşməməyim axmaqlıq olar.

Müşahidələrini elə rahat bölüşürdü ki, özümü gülməkdən saxlaya bilmədim.

– Bunları izah etdiyin zaman, “Mən də edə bilərəm” – düşüncəsi yaranır, asan görünür. Fəqət başqa bir nümunə ilə qarşılaşanda sən açıqlayana qədər çaşqınlığım keçmir. Üstəlik gözlərim səndən daha yaxşı görür.

– Elədir, – deyə cavab verdi. Bir siqaret yandırıb kresloya çökdü, – Görürsən, amma müşahidə etmirsən. Ortadakı fərq açıqdır. Məsələn, girişdən bu otağa qalxan pilləkənləri çox görmüsən.

– Çox.

– Nə qədər çox?

– Nə bilim, yüz dəfələrlə.

– Yaxşı, neçə pillə var?

– Bilmirəm.Neçə dənədir?

– Tam təxmin etdiyim kimi! Görmüsən, amma müşahidə etməmisən. Üzərində dayandığım nöqtə budur. Mən on yeddi pillə olduğunu bilirəm, çünki həm görmüşəm, həm də müşahidə etmişəm.

Bir anlıq dayanıb yenə davam etdi:

– Yeri gəlmişkən, kiçik problemlərlə maraqlandığın və bəzi önəmsiz təcrübələrimi başqalarına çatdırmaq vərdişinə sahib olduğun üçün diqqətini çəkər, məncə, – masanın üstündəki çəhrayı kağızı mənə atdı, – Son poçtla gəlib. Ucadan oxu.

Tarixsiz idi: üzərində nə imza, nə də ünvan vardı.

Məktubda deyilirdi: “Bu gecə saat səkkizə iyirmi dəqiqə qalmış vacib məsələ barədə danışmaq üçün bir cənab gələcək. Son zamanlarda Avropanın kral ailələrindən birinə göstərdiyiniz xidmətlər sizin belə önəmli məsələdə etibarlı olduğunuzu göstərir. Hər çevrədən sizin haqqınızda məlumat toplanıldığı üçün bu qənaətə gəlmişik. Lütfən, həmin saatda otağınızda olun və maskalı qonağınızı gözləyin”.

– Çox sirlidir. Səncə, nə məna verir?

– Hələlik əlimdə lazımi qədər fakt yoxdur. Əlimdə fakt olmadan nəzəriyyə irəli sürmək yanlışdır. İnsanlar nəzəriyyələri həqiqətlərlə əlaqələndirməkdənsə, hiss etmədən həqiqətləri nəzəriyyələrə uyğunlaşdırmağa çalışırlar. Yaxşı, sən bir qeydin əslinə bax. Burdan nə başa düşürsən?

Yazını və yazının yazıldığı kağızı diqqətlə gözdən keçirdim.

– Yazı sahibinin vəziyyəti heç də pis deyil, – deyə dostumun düşüncə tərzini təqlid edərək sözə başladım, – Kağızın paketi üç penidən az deyil. Öyrəşmədiyimiz qədər qalın və keyfiyyətli kağızdır.

– Öyrəşmədiyimiz… düzgün ehtimaldır, – Holms dilləndi, – İngilis kağızı deyil. İşığa tut.

Dediyini elədim və kağızın səthində “Eg”, “P” və “Gt” hərflərinin həkk olunduğunu gördüm.

Holms soruşdu:

– Burdan nə nəticəyə gəlirsən?

– Şübhəsiz, istehsalçının adıdır. Yəqin ki, adının qısaltmasıdır.

– Burda bir az yanılırsan. “G” və “t” alman dilində “şirkət” mənasında işlənən “Gesellschaft” sözünün qısaltmasıdır. Bizdəki “Comp.” kimi. “P”, təbii ki, “papier”, yəni “kağız” deməkdir. İndi də “Eg” üçün beynəlxalq atlasımıza baxaq.

Rəfdən qalın cildlərdən birini götürdü.

– “Eglow, Eglonitz”. Aha! Tapdım. Egria. Karlsbada¹ yaxın, almanca danışılan yerdir. Bohemiyada yerləşir. Vallenştaynın² öldüyü yer olmaqla yanaşı, çoxlu şüşə və kağız fabrikləri ilə də məşhurdur. Ha-ha-ha… Dostum, buna nə deyirsən?

Gözləri parıldadı və siqaretin tüstüsünü ciyərlərinə çəkib zəfərini elan edirmiş kimi havaya göy tüstü buludu üfürdü.

– Kağız Bohemiyada hazırlanıb, – dedim.

– Dəqiq. Qeydi yazan adam almandır. Qəribə cümlə quruluşunu fərq etdinmi? “Hər çevrədən sizin haqqınızda məlumat toplanıldığı üçün”. Fransız, yaxud rus belə yazmazdı. Yalnız almanlar feillərlə belə qaba davranır. Deməli, görəcəyimiz yeganə iş Bohemiya kağızından istifadə edən və üzünü göstərməmək üçün maska taxan bu almanın nə istədiyini kəşf etməkdir. Yanılmıramsa, bütün şübhələrimizə son qoymaq üçün hazırda bura gəlir.

Cümlənin ortasına çatmamış küçədə atların və qıcırdayan araba təkərlərinin səsi, arxasınca isə zəngin ani səsi eşidildi. Holms fit çaldı.

– Səsdən belə başa düşmək olar ki, cütdürlər. “Bəli”, – dedi və başını pəncərədən çıxarıb, “Sevimli, kiçik araba və bir cüt gözəl at. Hərəsi üç min peniyə dəyər. Bu işdə pul var, Vatson” – davam etdi.

– Düşünürəm ki, getsəm, yaxşı olar, Holms.

– Əsla, doktor. Otur görək. Bioqrafım yanımda olmasa, heç bir iş görə bilmərəm. Qaldı ki, bu hadisə çox maraqlı olacaq. Əldən qaçırmağın yaxşı olmaz.

– Bəs müştərin…

– Ondan narahat olma. Köməyinə ehtiyacım ola bilər. Budur, gəlir. Bu kresloda əyləş, doktor və bütün diqqətin bizdə olsun.

Pilləkənlərdə, dəhlizdə eşidilən asta, ağır ayaq səsləri qapının qarşısında susdu və qapı sərt şəkildə döyüldü.

– Buyurun, – Holms dilləndi.

İçəriyə ən az 1,95 m boyunda, Herakl kimi bir adam girdi. Paltarı, ingilislərə görə, zövqsüz sayılacaq qədər dəbdəbəli idi. Paltosunun qolları qızılı şəridlərlə bəzənmiş, alov rəngli ipək astarı olan plaşını da zümrüd sancaqla boynuna bərkitmişdi. Baldırına qədər uzanan çəkmələrini bəzəyən qəhvəyi xəz, geyimlərinin yaratdığı barbar zənginliyi tamamlayırdı. Bir əli ilə geniş kənarlı şlyapasını saxlayır, digər əli ilə yanaqlarından başlayaraq üzünün üst hissəsini gizlədən sehrbaz maskasını saxlamağa çalışırdı. Üzünün görünən hissəsindən güclü xarakterə sahib olduğu hiss olunurdu. İnadcıllıq dərəcəsinə çatan qərarlılığı göstərən sallaq dodaq və uzun, düz çənə.

– Məktubumu aldınız? – qalın, sərt səslə, hiss olunacaq alman aksenti ilə sual verdi, – Sizə gələcəyimlə bağlı xəbər göndərmişdim.

Kimə xitab edəcəyinə qərar verməmiş halda bir mənə, bir də Holmsa baxdı.

– Lütfən, əyləşin, – Holms dilləndi, – Sizi dostum və məsləkdaşım doktor Vatsonla tanış edim. Mənə işdə kömək edir. Kiminlə danışmaq şərəfinə nail olduğumu öyrənə bilərəmmi?

– Mənə Qraf fon Kramm deyə bilərsiniz, bohemiyalı əsilzadələrdənəm. Dostunuz olan bu cənabın etibarlı olduğuna inanıram. Əks təqdirdə sizinlə təklikdə görüşməyi seçərdim.

Getmək üçün qalxdım, fəqət Holms biləyimdən tutub kresloya doğru itələdi.

– İkimizi də qəbul etmirsinizsə, mən də olmayacağam, – Holms elan etdi, – Mənə söyləyəcəyiniz hər şeyi bu cənabın yanında deyə bilərsiniz.

Qraf enli çiyinlərini çəkdi:

– Elə isə başlayaq. Ancaq ikinizə də ikiillik gizlilik şərtimi xatırladıram, bu müddətdən sonra önəmi qalmayacaq. Amma hazırda Avropa tarixinə təsir edəcək hadisə haqqında danışacağımı desəm, şişirtmiş sayılmaram.

– Bu barədə mənə güvənə bilərsiniz, – Holms dilləndi.

– Mənə də, – əlavə etdim.

– Bu maskaya görə inciməyin, – qəribə qonağımız davam etdi, – Məni bura göndərən şəxs tanınmağımı istəmir. Onu da qeyd edim ki, özümü sizə təqdim edərkən istifadə etdiyim ad və titul da mənə aid deyil.

– Bunu başa düşmüşdüm, – Holms etinasızcasına dilləndi.

– Vəziyyət çox həssasdır və Avropanın kral xanədanlarından birini ciddi vəziyyətlərə salacaq ixtilafın baş verməməsi üçün hər cür tədbir görülməlidir. Açığı, bu məsələ Bohemiya xanədanı, Ormştayn sarayı ilə bağlıdır.

– Bunu da bilirdim, – kreslosuna çöküb gözlərini yummuş Holms donquldandı.

Qonağımıza Avropanın ən iti ağla və enerjiyə malik detektivi kimi təqdim edilən adamın indi kresloda axmaq kimi uzanmış halını görəndə çaşmışdı. Holms gözlərini yavaşca açaraq yekəpər müştərisinə səbirsizliklə baxdı.

– Əgər əlahəzrət əhvalata geri dönmək əziyyətini çəkərsə, – deyə sözə başladı, – Əlimdən gələni edərəm.

Qonaq dik atılaraq narahatlıqla otaqda o baş-bu başa vurnuxmağa başladı. Sonra ümidsiz ifadə ilə üzündəki maskanı çıxarıb yerə atdı.

– Haqlısınız, – deyə bağırdı, – Mən kralam. Niyə bunu gizlətməyə çalışım ki?

– Həqiqətən də, niyə? – Holms astadan donquldandı, – Əlahəzrət hələ danışmağa başlamamışdan Kassel-Felstaynın böyük knyazı, Bohemiya xanədanının kralı Vilhelm Gotsrayx Ziqsmund von Ormştaynla qarşılaşdığımı anlamışdım.

– Ancaq başa düşün, – qəribə qonağımız oturub alnını ovuşdurdu, – Bu cür işləri öz adımdan həll etməyə alışmamışam. Ancaq bu məsələ o qədər həssasdır ki, heç bir casusa inana bilməzdim. Sırf sizinlə söhbət etmək üçün gizlincə Praqadan bura gəlmişəm.

– O zaman, lütfən, danışın, – Holms yenidən gözlərini yumdu.

– Həqiqət belədir: təxminən beş il öncə Varşavaya uzun bir səyahətə çıxdım və bu səyahətdə məşhur macərapərəst İren Adlerlə tanış oldum. Ad hər halda sizə tanış gəldi.

– Təsadüfü görürsən, doktor? – Holms gözlərini açmadan dilləndi.

İnsanlar və əşyalarla bağlı illərlə topladığı məlumat sayəsində bir mövzu, ya da bir insan haqqındakı məlumatı sürətlə əldə edə bilirdi.

Qısa müddət ərzində bir yəhudi ravvin haqqında qeydlər ilə balıqçılıq haqqında məqaləsi olan mayor haqqında məlumatlar arasında axtardığım qadının bioqrafiyasını tapdım.

– Baxaq! – Holms əlavə etdi, – Hm-m! 1858-ci ildə Nyu-Cersidə doğulub. Kontralto… La Skala! Hm-m… Varşava Kral Opera Teatrında primadonna… Bəli… Opera səhnəsindən təqaüdə çıxıb. Aha… Londonda yaşayır. Dəqiq… Bildiyimə görə, əlahəzrət bu qadınla münasibətdə olub, ona bəzi təhlükəli məktublar göndərib və indi həmin məktubları geri almaq arzusundadır.

– Tamamilə doğrudur. Axı siz necə…

– Gizli evlilik olubmu? Hansısa rəsmi sənəd, yaxud şəhadətnamə?

– Xeyr.

– Elə isə əlahəzrəti başa düşməkdə çətinlik çəkirəm. Əgər bu gənc qadın məktubları şantaj və ya başqa məqsədlər üçün istifadə edəcəksə, orijinal olduqlarını necə sübut edəcək?

– Üstündə əlyazmam var.

– Oxşadıla bilməz?

– Amma xüsusi qeyd kağızım…

– Oğurlanıb.

– Şəxsi möhürüm?

– Surəti çıxarılıb.

– Bəs fotoşəklim?

– Satın alınıb.

– Əgər ikimiz birlikdə olan fotoşəkildirsə?

– Aman Tanrım! Bu çox pisdir! Əlahəzrət, həqiqətən, düşüncəsiz hərəkət edib.

– Dəli olmuşdum. Ağlım başımda deyildi.

– Özünüzü ciddi təhlükəyə atmısınız.

– O zaman vəliəhd idim. Çox gəncdim. İndinin özündə də otuz yaşındayam.

– Fotoşəkli geri almaq lazımdır.

– Cəhd elədik, amma alınmadı.

– Əlahəzrət pulunu ödəməklə, satın alınmalıdır.

– Satmaq istəmir.

– Elə isə oğurlasınlar.

– Beş dəfə cəhd edilib. Tutduğum oğrular iki dəfə evini soyub. Bir dəfə səyahətdə olanda çamadanını dəyişdirtdik. İki dəfə yolunu kəsdilər. Heç bir nəticə əldə edilmədi.

– Fotoşəkli görmüsünüz?

– Heç görməmişik.

Holms güldü:

– Olduqca xoş və kiçik məsələdir.

– Ancaq mənim üçün çox önəmlidir. Kral narahatlıqla dilləndi.

– Belə də olmalıdır. Qadın fotoşəkli nə edəcək?

– Məni məhv edəcək.

– Axı necə?

– Evlənməyə hazırlaşıram.

– Eşitmişdim.

– Skandinav kralının ikinci qızı Kotilde Lotman fon Saksen-Miningenlə. Ailəsinin qatı prinsiplərini bilirsiniz, bəlkə də. Gələcək həyat yoldaşım özü də çox həssas ruhludur. Sədaqətimlə bağlı ən xırda şübhə kölgəsi evlilik planlarımın sonu ola bilər.

– Bəs İren Adler?

– Onlara fotoşəkli göndərəcəyi ilə təhdid edir və bunu edəcək. Göndərəcəyini bilirəm. Siz onu tanımırsınız. Polad kimi sərt ruhu var. Üzü qadınların ən gözəli, ağlı isə kişilərin ən prinsipialıdır. Başqa bir qadınla evlənməyim deyə edə bilməyəcəyi iş yoxdur.

– Hələ ki göndərmədiyinə əminsiniz?

– Əminəm.

– Bəs sizcə, niyə indiyədək göndərməyib?

– Çünki nişanın rəsmən açıqlandığı tarixdə göndərəcəyini deyib. Bu da qarşıdakı bazar gününə düşür.

– Hələ üç günümüz var, – Holms əsnəyərək dilləndi, – Bu çox yaxşıdır, çünki hazırda bir neçə vacib işim var. Əlahəzrət bir neçə gün Londonda qalacaq, elə deyilmi?

– Əlbəttə. Məni “Lenghem”də Qraf fon Kramm adı ilə tapa bilərsiniz.

– Elə isə proses ilə bağlı sizə teleqram göndərəcəyəm.

– Lütfən, səbirsizliklə gözləyəcəyəm.

– Bəs pul məsələsi?

– Olduqca rahat olun. Xərcləməkdə sərbəstsiniz.

– Tamamilə?

– Sizə belə izah edim: o fotoşəkli əldə etmək üçün krallığımın əyalətlərindən birini verərdim.

– Bəs xərclər üçün?

Kral plaşının altından dəri çanta çıxarıb masanın üstünə qoydu:

– Üç yüz qızıl və yeddi yüz banknot var, – dedi.

Holms dəftərin vərəqinə bir qəbz yazaraq ona uzatdı:

– Madmazelin ünvanı? – deyə sual verdi.

– Brioni qəsri, Serpentine prospekti, Sent-Consvud.

– Son sual. Fotoşəkil böyük ölçülüdür?