Kitobni o'qish: «Tarixi yanlışlıqlar-ixtiralar…»

Müəllifdən

Avtomat qələmlə yazırıq, həyatımızı telefonsuz, radiosuz təsəvvür etmirik, saatlarla kompüterin qarşısından qalxmırıq. Düşünmürük ki, bunları kim, necə icad edib, adi məişət qurğu və əşyalarına çevrilmiş bu möcüzələrin ixtiraçılarının adlarını bəzən heç düz deyə bilmirik. Təkcə ona görə yox ki, maraqlanmamışıq, bir sıra hallarda həm də ona görə ki bizə yanlış məlumat veriblər və bu yanlışlıqları kitabdan kitaba, lüğətdən lüğətə köçürə-köçürə növbəti nəsillərə ötürməkdə davam edirik.

Gəlin, bu səhvləri düzəltməyə, ömrünü həyatımızı yüngülləşdirməyə və insanların rifahını yüksəltməyə sərf edənlərin haqqını özlərinə qaytarmağa cəhd göstərək.

I. İXTİRALAR və KƏŞFLƏR

Polyak yazıçısı və tənqidçisi Karol İjikovskinin bir aforizmi var: “Nəyisə ixtira etmək azdır, gərək bu ixtiranı qiymətləndirən, heç olmazsa, onu oğurlayan olsun”.

Tarixdə başqalarının adına çıxılmış ixtiralar, yaxud vaxtında qiymətləndirilməmiş kəşflər, unudulmuş, uzun əsrlər sonra yenidən üstü açılmış sirlər çoxdur. Desək ki, Edison lampasını Edison icad etməyib, XVIII əsrdə sənaye inqilabının əsasını qoymuş buxar mühərriki isə eramızın I yüzilliyində kəşf olunub, əksəriyyət inanmaz. Amma bilin ki, bu, həqiqətdir. Telefonun əsl ixtiraçısı Antonio Meuççi həyatının son 13 ilini onun kəşfini mənimsəyərək milyonlar qazananlara qarşı məhkəmə proseslərində keçirib və ömrünü səfalət içində başa vurub. İlk kino aparatını Lümyer qardaşlarından 7 il əvvəl yaratmış Lui Le Prins ixtirası ilə birgə gecə qatarından müəmmalı şəkildə yoxa çıxıb və tezliklə unudulub…

Buxar maşını nə vaxt icad olunub?

Çoxları əmindir ki, sənayedə inqilab yaratmış buxar maşınlarının tarixi XVII əsrin əvvəllərindən başlayır. Lakin onlar təxminən 16 əsr yanılırlar.

Eramızın ilk yüzilliyində yaşadığı güman edilən yunan alimi İskəndəriyyəli Heron “Pnevmatika” adlı əsərində istilik enerjisinin hərəkətə gətirdiyi qurğuları təsvir edir. Bunlardan ən maraqlısı Eolipil (Aeolipile) – tarixdə ilk buxar maşınıdır.

Eolipil gövdəsinə dirsək şəklində iki boru pərçimlənmiş şar idi. Alov qurğunun içinə doldurulmuş mayeni qaynadanda borulardan çıxan buxar şarı sürətlə öz oxu ətrafında fırlanmağa məcbur edirdi. Beləliklə, Eol şarını buxar turbinlərinin “əcdadı” hesab etmək olar.

Heronun rəsmlərini verdiyi ikinci qurğu da maraqlıdır. Qurbangahda od qala- nan zaman bu qurğunun köməyi ilə məbədin qapıları öz-özünə açılırdı. Mürəkkəb rəsmləri diqqətlə öyrənən mütəxəssislər qərara gəliblər ki, Heronun həmin qurğusu tarixdə ilk buxar nasosudur.

Lakin yunan aliminin möcüzəvi ixtiraları antik bəşəriyyətə gərək olmadı və unuduldu. Buxar maşınlarına ehtiyac elmin və sənayenin çox-çox sonrakı inkişaf mərhələlərində yarandı. XVI əsrdə Osmanlı riyaziyyatçısı Taqi əl-Din Mühəmməd, XVII əsrdə italyan mühəndisi Ciovanni Branka, ispan ixtiraçısı İeronimo Bomont, ingilis alimi Edvard Somerset, fransız fiziki Denis Papin buxar mühərrikləri yaratmağa cəhd göstərdilər, lakin belə qurğuların çertyojunu tərtib etməkdən, yaxud sınaq modelini yaratmaqdan uzağa gedə bilmədilər.

Heronun buxar maşını

İlk mükəmməl buxar maşınının müəllifinin adı ətrafında elmi mübahisələr davam etməkdədir, amma onu birinci olaraq öz adına patentləşdirmiş ixtiraçı ingilis mühəndisi Tomas Saveridir. 1698-ci ildə Saveri “alovun köməyi ilə suyun qaldırılmasını və bütün növ istehsalın hərəkətə gətirilməsini təmin edən” qurğusunu rəsmən qeydə aldırdı. Göründüyü kimi, patentdə qurğunun təsviri çox yayğındır. Əslində isə söhbət kömür şaxtalarından qrunt sularını çəkmək üçün istifadə olunan buxar nasosundan gedirdi. Əlbəttə, Saverinin nasosu Heronun ixtirasından xeyli təkmil və sadə idi, lakin onun da böyük çatışmazlıqları vardı. Nasosun faydalı iş əmsalı aşağı idi, mühərriki işlətmək üçün həddən çox kömür yandırmaq lazım gəlirdi.

Saverinin patentləşdirilmiş ilk buxar maşını. 1698

Nəhayət, 1712-ci ildə Tomas Nyukomen sənayeçilərə özünün yeni buxar maşınını təqdim etdi. Nyukomen həmvətənlisi Saverinin qurğusunu xeyli təkmilləşdirdi, gücünü artırdı, amma yanacaq sərfiyyatını ciddi şəkildə azalda bilmədi. Həm də Nyukomenin maşınının ölçüləri çox böyük idi, onu gəmidə quraşdırmaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.

Yarım əsr sonra, 1763-cü ildə Qlazqo Universitetinin mexaniki Ceyms Uatta belə nasoslardan birini təmir etmək tapşırıldı. Uatt təmirlə kifayətlənmədi, maşını təkmilləşdirməyi qarşısına məqsəd qoydu. Onillik gərgin əmək və sınaqlar nəticəsində o, qurğunun faydalı iş əmsalını yüksəltməklə çəkisini də azaltmağın, yanacağa qənaət etməyin yolunu tapdı və 1773-cü ildə özünün buxar maşınını yaratdı. 1774-cü ildə Uatt sənayeçi Metyu Boltonla birgə buxar maşınları istehsal edən şirkət açdı. 1784-cü ildə şirkət ağır sənaye dəzgahlarını da işə salmaq gücünə malik universal qurğu icad etdi. Beləliklə, texnologiyanın inkişafında yeni bir dövr – buxar maşınları erası başlandı.

Azərbaycana isə ilk buxar maşınları XIX əsrin 50-60-cı illərində gətirildi. Onlardan fabrik istehsalında (toxuculuq sənayesi), yolların çəkilməsində (qırmadaşların preslənməsi) istifadə olunurdu. 1872-ci ildən etibarən primitiv neft quyuları buruqlarla əvəzlənəndə buxar mühərriklərindən qazma işlərində istifadə etməyə başladılar.

Telefonu kim ixtira edib?

Bəzi mütəxəssislər səsi az-çox uzaq məsafəyə ötürə bilən bir çox aləti “telefonlar dəstəsi”nə aid edirlər və hətta 968-ci ildə Çin mühəndisi Kunq-Fu-Vinqin borulardan düzəltdiyi primitiv qurğunun ilk telefon olduğunu deyirlər. Bu yolla getsək, onda gərək biz də Qobustan qayalığındakı qaval daşını “qədim telefon” adlandıraq və birincilik yarışına qoşulaq.

Müasir anlamda “telefon” dedikdə insanın səsini elektrik siqnallarının köməyi ilə dünyanın istənilən yerinə çatdıran aparat başa düşülür. XIX əsrin 70-ci illərindən XXI əsrin əvvəllərinədək bəşəriyyət onun həyatını dəyişmiş bu ixtiraya görə özünü amerikalı mühəndis Aleksandr Qrehem Bellə minnətdar sayırdı. Lakin 2002-ci il iyunun 11-də ABŞ Konqresi daha bir tarixi yanlışlığı aradan qaldırdı, telefonun florensiyalı mexanik Antonio Meuççi tərəfindən ixtira olunduğunu təsdiqləyən 269 saylı qətnamə qəbul etdi.

Kasıblığı, ingilis dilini yaxşı bilməməsi və qətiyyətsizliyi üzündən bir vaxtlar qüdrətli rəqibləri bu haqqı Meuççinin əlindən almışdılar.

Florensiyada ailəsinin dolanışığını təmin edə bilməyən Antonio 1837-ci ildə həyat yoldaşı Esterlə Kubaya köçmüşdü, yerli teatrda səhnə mexaniki işləyirdi. O, hətta teatr üçün elektrik generatoru da düzəltmişdi. Tədricən Meuççi zəif elektrik cərəyanının insan orqanizminə gümrahlaşdırıcı təsir göstərdiyinə diqqət yetirdi və bu fenomenlə ciddi maraqlanmağa başladı. Sonra isə kiçik müalicə müəssisəsi açdı. Bir dəfə möcüzə baş verdi. Xəstənin dodaqlarına yapışdırılmış naqilə cərəyan vermək üçün qonşu otağa generatorun yanına keçən Meuççi cihazda onun səsini eşitdi. Beləliklə, Meuççi həyatında ən böyük sirrin şahidi oldu: sən demə, elektrik cərəyanı səsi məsafəyə ötürməyə qadirmiş!

Bruklində (ABŞ) qoyulmuş bu abidə amerikalılara telefonun ixtiraçısının məhz Meuççi olduğunu xatırladır.

Ester öləndən sonra 1850-ci ildə Antonio Nyu-Yorka getdi. Uzun illər çalışdı və nəhayət, istəyinə nail oldu. 1860-cı ildə sonuncu puluna qəzetlərdən birində “naqillə qaçan səs aparatı” – telektrofon icad etdiyi barədə elan verdi. Elanı oxuyan “Western Union” teleqraf kompaniyasının rəhbərliyi Meuççiyə əməkdaşlıq təklif etdi və kiçik məbləğ müqabilində çertyojlar da daxil olmaqla, aparatın bütün sənədlərini ondan aldı.

Bellin ilk telefonunun orijinal əsasında yaradılmış nüsxəsi

Bir müddətdən sonra Meuççi ixtirasına ilkin (müvəqqəti) patent almaq üçün ərizə verdi və gözləməyə başladı. Lakin “Western Union”da ona sənədlərin itirildiyini deyir, get-gələ salırdılar. Meuççi ümidini itirmirdi. Yalnız 1876-cı ildə Amerika qəzetlərində “Western Union”un patronajı altında işləyən Aleksandr Bell adlı bir mühəndisin “danışan teleqraf”, mahiyyət etibarilə telefon ixtira etdiyi haqda xəbərləri görəndə o, aldadıldığını başa düşdü.

1876-cı il iyunun 25-də Bell öz telefonunu Filadelfiyada I elektrotexnika sərgisində nümayiş etdirdi. Artıq Meuççinin nəhəng kompaniyaya qarşı məhkəmədə vuruşmaqdan başqa yolu qalmırdı. Amma prosesi sürətləndirmək üçün lazımi qədər vəsait tapa bilmirdi. Nəhayət, 11 ildən sonra o, məhkəmənin əli ilə patentini “Western Union”un arxivlərindən çıxarmağa müvəffəq oldu. Amma patentin vaxtı ötdüyündən florensiyalı ixtiraçı ondan istifadə edə bilmədi. Dünyada ən böyük kəşflərdən birinə imza atmış şəxs 1889-cu ildə 81 yaşında ömrünü səfalət içində başa vurdu.

O zaman artıq sənaye ölkələri sürətlə telefonlaşdırılırdı. Bakıda da nəinki telefon, hətta 40 istifadəçisi olan mərkəzləşmiş kommutasiya sistemli şəbəkə vardı. Azərbaycanda ilk telefon xətti isə 1880-ci ilin dekabrında “Qafqaz və Merkuri” Gəmiçilik Cəmiyyəti tərəfindən çəkilmişdi. Xətt Cəmiyyətin “Naberejnaya” küçəsində yerləşən baş kontoru ilə Bakı limanında yerləşən “Kaspi” Neft Cəmiyyətinin kontorunu birləşdirirdi. Ardınca 1881-ci il noyabr ayının 23-də “Nobel Qardaşları Cəmiyyəti”nin əsas kontoru ilə sədr və baş mühəndisin evlərini birləşdirən 6 kilometrlik telefon xətti istismara verildi.

“Allo” – dünyanın əksər dillərində eyni cür səslənən və ən çox istifadə olunan bu telefon çağırışı kimin kəşfidir?

Bir çox mənbələrdə hələ də nəinki telefonun ixtiraçısının, hətta “hello” (sonradan bəzi ölkələrdə “alo”, “allo” forması alıb) telefon çağırışının da müəllifinin Aleksandr Bell olduğu göstərilir.

İlk vaxtlar (XIX əsrin 70-80-ci illəri) telefonla əlaqədə olan adamlar xəttin o başında eşidilmək üçün çox bərkdən danışmalı idilər. Aleksandr Bell özü aparatının sınaqları və nümayişləri zamanı “Ahoy” sözündən istifadə edirdi, hamıya da bunu məsləhət görürdü. Onun fikrincə, gəmilər qarşılaşarkən dənizçilərin bir-birini salamlamaq, yaxud xəbərdar etmək üçün qışqırdıqları “Ahoy” (“Ahoy-hoy”, “hoay”) sözü diqqəti dərhal cəlb edir, asan eşidilirdi. Şotland şairi Uilyam Falkoner 1769-cu ildə tərtib etdiyi universal naviqasiya lüğətində qeyd edirdi ki, həqiqətən də, gəmidə bosman “zirvədə olan kimsəyə tapşırıq vermək istəyəndə “Zirvə, hoay!” deyə qışqırır, zirvədəki isə onu eşitdiyini bildirmək üçün cavab verir: “Holloa!”

Amerikalı “Hello qızlar” iş başında. 1902

1876-1877-ci illərdə telefon aparatının təkmilləşdirilməsi üzərində çalışan başqa bir amerikalı ixtiraçı Tomas Edison isə eyni məqsədə “Holloa” sözünü daha uyğun hesab edirdi. Yeri gəlmişkən, bu sözün başqa bir forması (“Halloo”) ovçular tərəfindən ovu ürkütmək üçün istifadə olunurdu. Amma Edison telefon aparatı ilə sınaqlarında onu fərqli tələffüz edirdi: “hello”. 1877-ci il avqustun 15-də Edison Pittsburq telefon şirkətinin prezidentinə məktub ünvanladı. Həmin sənəd hazırda Nyu-York telefon şirkətinin arxivində saxlanılır. Məktubda məşhur ixtiraçı danışanların söhbətə “Hello” sözü ilə başlamasını təklif edir və yazırdı ki, “hello”, hətta “on, iyirmi fut məsafədən də aydın eşidilir“.

Təklif şirkət rəhbərliyinin xoşuna gəldi. Telefon rabitəsi kimi, “hello” sözü də sürətlə yayılmağa başladı. 1880-ci ildə Niaqara-Fols şəhərində telefon operatorlarının I qurultayının iştirakçıları yaxalarına vurduqları kimliklərin üzərində yazırdılar: “Hello, mənim adım filankəsdir”. 80-ci illərin sonlarında artıq bütün telefon stansiyalarında çalışan qadın operatorlara “Hello-qızlar“ deyirdilər. Və tədricən tək telefonda yox, küçədə də görüşəndə bir-birini “Hello” deyə salamlamaq ingilisdilli xalqların adətinə çevrildi.

Gilyotin harada ixtira edilib?

Bu ölüm maşını Fransa parlamentinin deputatı, anatom Jozef İqnas Gilyotenin (1738-1814) adını daşıyır. Deməli, Fransada ixtira edilib? Yox, belə deyil. Gilyoten ömrünün axırınadək qurğunun adının dəyişdirilməsinə çalışıb. Amma buna nail ola bilməyib. Nəticədə Gilyotenin varisləri öz soyadlarını dəyişməli olublar.

Gilyotini orta əsrlərdə indiki Böyük Britaniyanın Yorkşir qraflığında, Qalifaks şəhərində icad ediblər. Qurğu beş metr hündürlüyündə iki dirək arasında kəndirdən asılmış ağır metal ülgücdən ibarət idi. Qalifaksda mahud istehsal edirdilər. Mahudu qurutmaq üçün bayırdan asırdılar və bahalı parça tez-tez oğrulara qismət olurdu. “Qalifaksın dar ağacı” oğruları qorxutmaq üçün idi, ələ keçənlər edam edilirdi. Sənədlərə görə, 1541-1650-ci illərdə bu alətin köməyi ilə azı 53 caninin başı bədənindən ayrılıb.

Bəs necə olub ki, edam maşınına Fransa deputatının adı verilib?

Fransa inqilabından sonra “inqilab düşmənləri“nə çıxarılan ölüm hökmlərinin sayı-hesabı yox idi. Kimini yandırır, kimini asır, kimini suda boğurdular. Yalnız aristokratların başını vururdular. Bu edam növü daha az ağrılı (ona görə də humanist) və qədim romalıların ənənələrinə uyğun olaraq daha ləyaqətli hesab edilirdi.

1789-cu il oktyabr ayının 10-da Jozef Gilyoten parlamentin iclasında Fransanın penitensiar sistemini humanistləşdirmək və hamı üçün eyni edam üsulu tətbiq etmək – bütün ölümə məhkum olunanların başını vurmaq təklifi irəli sürdü. Deputatlar Gilyotenin çıxışını alqışlarla qarşıladılar, çünki onun təklifi inqilabın “Azadlıq, Bərabərlik, Qardaşlıq“ şüarına uyğun gəlirdi. Universal edam maşınının çertyojlarını hazırlamaq Cərrahiyyə Akademiyasının daimi katibi, doktor Antuan Luiyə tapşırıldı. Doktor Luinin Qalifakslıların bu sahədəki təcrübəsinə nə dərəcədə bələd olduğu bilinmir, amma fakt faktlığında qalır: fransız cərrahın tapıntısı britaniyalı mahud ustalarının ideyasına bənzədi. Yeni cihazın hazırlanmasında alman mexaniki və fortepiano ustası Tobias Şmidt və Parisin baş cəlladı Anri Sanson da iştirak etdi. 1791-ci ildə Konvent “Ölüm hökmü və onun icra üsulları haqqında“ yeni qanun qəbul etdi. 1792-ci il aprel ayının 17-si səhər saat 10-da Qrev meydanında Antonio Luinin qurğusu ilk sınaqdan çıxarıldı.

“Qalifaksda dar ağacı” 1541-1650-ci illərdə şəhərin Gibbet kücəsində olub. 1974-cü ildə tarixi eksponat kimi öz əvvəlki yerində quraşdırılıb.

İlk vaxtlar yeni edam maşınına “Luizon” deyirdilər. Amma bir müddət sonra adamlar nədənsə hesab etdilər ki, qurğu onu düzəldənin deyil, ideya müəllifinin adını daşımalıdır. Gilyoten qurğuya onun adının verilməsinə etiraz etsə də, buna əhəmiyyət verən olmadı.

1794-cü ildə az qala Gilyotenin öz başı ülgücün altına düşəcəkdi. Yayın əvvəlində o, Robespyerin əmri ilə həbs edilmişdi. Amma iyulun 27-də Robespyer də həbs olundu və ertəsi gün məhkəməsiz edam edildi. Bundan sonra Gilyoten azadlığa çıxdı.

Jozef İqnas Gilyoten 1814-cü ildə Parisdə vəfat etdi. Gilyotin isə Avropaya hələ 163 il də “xidmət” göstərdi. Bu mexanizm vasitəsilə sonuncu edam hadisəsi 1977-ci ildə Marseldə baş verdi. 1981-ci ildə gilyotin Fransada ölüm hökmü ilə birgə qadağan olundu.

Azərbaycanda ölüm hökmü 1998-ci il fevralın 10-da ləğv olunub. Lakin buna qədər də ölüm hökmlərinin icrası üçün heç vaxt gilyotindən istifadə edilməyib.

Nisbilik nəzəriyyəsinin müəllifi kimdir?

Bizim üçün nisbilik nəzəriyyəsi Albert Eynşteynin adı ilə bağlıdır. Amma Eynşteyn nisbilik nəzəriyyəsini irəli sürmüş ilk alim deyil, nəzəriyyənin adını da o qoymayıb.

“Nisbilik nəzəriyyəsi” termininin müəllifi Berlin Universitetinin professoru Maks Plankdır (1906). Fizikada zaman və məkanın nisbiliyi prinsipinin özü isə bundan 274 il əvvəl Qalileo Qalileyin “Dünyanın iki başlıca sistemi haqqında dialoqlar” əsərində (1632) təsvir olunub. Hərəkətsiz gəmidəki otaqda xırda həşəratların uçuşunu, balıqların akvariumda üzməyini, suyun damcılamasını müşahidə etməyi məsləhət görən Qaliley sonra yazır: “İndisə gəmini istənilən sürətlə hərəkətə gətirin və siz… müşahidələrinizdə heç bir fərq görməyəcəksiniz, onlara əsasən gəminin hərəkətdə olduğunu, yaxud yerində dayandığını müəyyən edə bilməyəcəksiniz… Damcı əvvəlki kimi altına qoyduğunuz qabın içinə düşəcək, azacıq da olsa, dala qalmayacaq, baxmayaraq ki o, göydə ikən gəmi bir neçə qarış qabağa gedib. Balıqlar akvariumda irəli sıçramağa geriyə doğru üzməkdən çox qüvvə sərf etməyəcəklər… Həşəratlar da bütün istiqamətlərdə eyni sürətlə uçacaqlar, havada olanda gəmi ilə bərabər hərəkət etmək üçün güc göstərməkdən yorulub otağın arxa divarına qonmayacaqlar… Səbəbi isə budur ki, gəminin hərəkəti onun içərisindəki bütün canlı və əşyalar, hətta hava üçün ümumidir“. Qaliley sübut edirdi ki, bütün kütlələr bir-birinə nisbətən daimi hərəkətdədir və hər hansı kütlənin sükunət vəziyyəti yalnız şərti xarakter daşıyır, müəyyən sistem daxilində mövcuddur. Nisbilik nəzəriyyəsinin mahiyyəti, əvvəllər qəbul edilən “sükunət nəzəriyyəsindən” başlıca fərqi də elə budur.

Qalileyin “Dialoq…” traktatının ilk nəşrlərindən birinin üz qabığı (1641, Lion). Nisbilik nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edən ideya tarixdə ilk dəfə bu əsərdə irəli sürülüb.

XVII-XIX əsrlərdə nisbilik nəzəriyyəsinin inkişafına işığın sürətini təxmini də olsa hesablamağa müvəffəq olmuş danimarkalı astronom Olaf Remer, işıq dalğası nəzəriyyəsinin banilərindən fransız Oqyusten Frenel, klassik elektrodinamikanın yaradıcılarından britaniyalı Ceyms Maksvell, nisbilik nəzəriyyəsinin ilk eksperimental təsdiqini tapmış amerikalı Albert Maykelson, xüsusilə də elektron nəzəriyyənin “atası“ hollandiyalı Hendrik Lorens və işıq sürətinin dəyişməz olduğu barədə fərziyyənin müəllifi fransız riyaziyyatçısı Anri Puankare böyük töhfələr verdilər.

Nəhayət, 1905-ci ildə Eynşteyn “Hərəkət edən cisimlərin elektrodinamikasına dair” əsərində xüsusi nisbilik nəzəriyyəsinin, 1915-1916-cı illərdə dərc olunmuş əsərlərində isə ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin əsaslarının aydın və dolğun təsvirini verdi. Eynşteyn özü də bu sahədə “xələflərinin” əməyini yüksək qiymətləndirirdi. Nisbilik nəzəriyyəsinin 50 illiyinə həsr olunmuş konfransın (1955) təşkilat komitəsinə ünvanladığı məktubda o yazırdı: “Ümid edirəm ki, Lorensin və Puankarenin xidmətləri lazımınca dəyərləndiriləcək”.

Edison lampasını kim ixtira edib?

Bəşər tarixində ən mühüm kəşflərə iddiaçıların müsabiqəsi keçirilsə idi, elektrik lampasının ixtiraçısı adına namizədlərin uzun bir növbəsi düzülərdi: belçikalı Jobard, ingilislər De La Ryu və Soun, almanlar Hebel və Nernst, ruslar Lodıgin və Yabloçkov, amerikalı alimlər Soyer və Men… Tomas Edisonu bu titulun şəksiz sahibi hesab edənlərə qəribə gələcək, amma, məsələn, Soun 1860-cı ildə özünün kömür telli közərmə lampasını nümayiş etdirəndə balaca Tomas hələ məktəbə gedirdi.

1820-1870-ci illərdə onlarla ixtiraçı uzunmüddətli işıq mənbəyi ola biləcək közərmə lampası yaratmağa cəhd göstərib. Əsas problemlər lampanın telinin dözümlülüyünü təmin etməkdən, onun yerləşdirildiyi şüşə qabın içərisində vakuum yaratmaqdan və s. ibarət olub. Nəhayət, 1872-1873-cü illərdə rus mühəndisi Aleksandr Lodıgin bütün sınaqlara davam gətirən belə lampa yarada bilib. 1873-cü ildə Peterburqun küçələrində artıq bir neçə fənərdə qaz lampasını Lodıginin elektrik lampaları əvəz edirdi.

Lodıginin elektrik lampası. 1873

Beləliklə, elektrik közərmə lampalarının müxtəlif formaları XIX əsrin 70-ci illərinin ortalarınadək dəfələrlə ixtira olunub nümayiş etdirilmişdi. Lakin bu ixtiralar böyük praktik əhəmiyyət kəsb etmirdi. 1879-cu il dekabrın 21-də “New York Herald” qəzeti yazırdı: “1873-cü ilədək elektrik közərmə lampaları az inikşaf etmişdi, ixtiraçılar ona qövs lampalarından xeyli az diqqət yetirirdilər. Amma mister Lodıginin əvvəllər keçilməz hesab edilən bir çox maneələri aşan kəşfi nəticəsində həmin ildən közərmə lampalarına maraq xeyli artdı”.

Edisonun ilk lampası. 1879

İndi gəlin, elektrik lampalarının kəşfi tarixinin ikinci hissəsini – onun praktik məqsədlərə uyğunlaşdırılması mərhələsini izləyək.

1870-ci illərin ikinci yarısında Amerika mühəndis və alimləri közərmə lampalarının böyük gələcəyini başa düşdülər və sınaqları intensivləşdirdilər. 1878-ci il iyun ayının 18-də Soyer və Men xeyli təkmilləşdirilmiş közərmə lampasına Amerikada ilk patent aldılar. Həmin ildən Tomas Edison da bu istiqamətdə axtarışlara başladı. Böyük istedadı və əməksevərliyi nəticəsində (təkcə kömür tellər üçün ən davamlı materialı seçmək məqsədilə Edison 6 min sınaq keçirdi) çox qısa zaman ərzində o, elektrik lampasını məişətdə istifadəyə tam yararlı vəziyyətə gətirdi, 1879-cu ilin sonunda “Kolumbiya” gəmisinə topladığı qonaqların gözü qarşısında 115 lampa ilə onu işığa qərq etdi və bir aydan sonra ixtirasını rəsmən qeydə aldırdı.

Amerika tarixi üzrə Smitson İnstitutunun Milli Muzeyinin saytında elektrik işıqlarının tarixinə həsr olunmuş maraqlı bir bölmə var. Bu bölmədə yazılıb: “Edison elektrik közərmə lampası ixtira etməyə çalışan nə birinci, nə də yeganə adam olmayıb. Bu məqsədə ABŞ-da Moisey Farmer, Uilyam Soyer, Albon Man, Hayrem Maksim, İngiltərədə Georq Leyn-Fok, Cozef Soun nail olublar”.

Britaniya ensiklopediyasına 1929-cu ildə daxil edilmiş məqalədə də göstərilir ki, Edison közərmə lampası icad etmiş ilk şəxs deyil. Bu ixtiraçıların sırasında A.Lodıginin (1872) və Cozef Sounun (1877) adları çəkilir. Edisonun isə misilsiz xidməti ondan ibarətdir ki, o, praktik tətbiqə malik, buna görə də geniş yayılmış elektrik işıqlandırma sisteminin əsasını qoyub, yüksək müqavimətli közərmə teli, mükəmməl və dayanıqlı vakuum yaratmağın, bir-biri ilə əlaqəsindən və aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq, eyni zamanda çoxlu sayda işıq mənbəyinə cərəyan verməyin yolunu tapıb. Edison lampa üçün yivli oturacaq, patron, qoruyucular, elektrik düymələri icad edib, istehsal prosesini təkmilləşdirməklə üç il ərzində lampaların satış qiymətini 1 dollar 25 sentdən 22 sentə endirib və faktiki olaraq sadə adamların evinə işıq gətirib.

İnsanlar da onun bu yaxşılıqlarını unutmayıblar. Edisonun adını tarixə elektrik közərmə lampasının ilk ixtiraçısı kimi salıblar.

Azərbaycana ilk elektrik lampalarını 1880-ci ildə Volqa çayında və Xəzər dənizində gəmiçiliklə məşğul olan “Qafqaz və Merkuri” Gəmiçilik Cəmiyyəti gətirib. Cəmiyyətin Bakıda sərnişin limanında quraşdırdığı elektrik fənərləri axşamlar buranı şəhər sakinlərinin sevimli gəzinti yerinə çevirmişdi. Bundan sonra neft milyonçuları kiçik elektrik stansiyaları tikməyə başlayıblar.

1882-ci ildə isə “Nobel Qardaşları Cəmiyyəti“ neftayırma zavodunda sexlərin və ərazinin işıqlandırılması üçün 42 kv gücündə stansiya inşa etdi. Başqa bir stansiyanı tanınmış iş adamı Şəmsi Əsədullayev qurdurdu və ona xidmət üçün xaricdən mütəxəssislər dəvət etdi. Əsədullayevin stansiyası həm limanı, həm də sahibkarın Bakının mərkəzində yerləşən çoxmərtəbəli evini işıqlandırırdı.