Kitobni o'qish: «Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1»
ХИКӘЯЛӘР
ЗӘҢГӘР ЯУЛЫК
Бергә буй җиткергән дус-ишләр, күрше-күлән, бигрәк тә әни белән иркенләбрәк, кабаланмыйча күрешәсе килде дә авылга кайтып киттем. Сагынылган. Аермадан борылып, үзебезнең авыл читеннән уза торган юлга төшүгә, шофёрга эндәштем:
– Шәп тирбәттең. Мин нитим әле… төшим.
– Түз инде, күп калмады, – дип ризасызланды имчәк баласы тотып утырган бер хатын.
– Тиз бул, – диде шофёр.
– Ә син көтмә, егет, бар.
– Өч чакрым ич әле!
– Булсын. Җәяү атлыйсы килеп китте.
Әнә шулай төшеп калдым. Машинаны алдан әйләнеп чыктым да урманга кереп киттем. Анда, эчтәрәк, кыр юлына янәшә урман юлы бар. Озын түгел, күп булса бер чакрымдыр. Тик аннан кайту тузанлы юлдан бару түгел инде. Урман кошлары сайравына кушылып, «Кара урман»ны сызгыра-сызгыра, аны үткәнемне сизми дә калганмын, кырыйга килеп чыктым. Моннан инде юл гел тауга түбән. Йөк җиңел, әз-мәз күчтәнәч салган портфель генә. Киләклек урманы сукмагына төшеп, кыр өсләтә китсәм, хәзер кайтып җитәм. Әнинең нәкъ сыер сауган вакытына. Анда инде чиләкне авыштырып кына – күпме тының бар – эчәсең дә эчәсең. Сулыш алырга туктаган арада, аяк астында сырпаланып йөргән кәкре сыйраклы эткә дә салып бирәсең. Әни аны яңа сауган сөткә ияләштергән. Шул булса, синең кала күмәчләреңә исе дә китми безнең этнең. Иркә. Ул ризыкның чәйнәми йотып җибәрә торганына гына күнегеп бара инде. Әнинең ялгызлыгын уртаклашып картаю җиңел түгелдер шул.
Яшеллеккә чумган кырда япа-ялгызым. Күкрәк тутырып кыр һавасы сулыйм. Шәһәр ыгы-зыгысы һәм юл мәшәкатеннән соң кыр тынлыгы сәеррәк кебек. Колакка мамык тыгып куйганмыни. Үзем дә сизмәстән, үр сыртында туктап калганмын. Коры елга үзәнен соры тузан белән тутырып, авыл көтүе кайтырга чыккан. Алда, һәрвакыттагыча, кәҗәләр теркелди. Мин иң алда нинди төслесе икәнен чамалап алам. Кара булса – яңгырга, ак булса – аязга, хәерлегә. Ак икәнен күреп сөенеп куям. Мондый сөенечләрнең ихласлары, тулылары кайдадыр артта калган инде. Хәзер дөньяның балачактан килгән ырымнарын күңелнең иң тузган кесәләрендә генә йөртәбез шул – берәм-берәм төшеп калалар, онытабыз. Вакыт юк. Авылга кайткалаганда гына бераз сулыш аласың. Гомер юлыңның кайсы өлешендә басып торганыңны менә шунда тоясың да инде. Кайткач, шул кечкенә ырымнарны искә төшерәсең һәм шуңа канәгать буласың!
Баш очында тургай сайрый. Әйтерсең лә тирә-юньдә аның белән мин генә калганбыз да бер-беребезнең хәл-әхвәлләрен белешергә керешкәнбез. Ә хәлләр үтә чыккан икән. Ул шатланып сайрыйдыр; мин дә, кайгым булса, аның энә күзе хәтле генә авызыннан чыгып, бөтен кырны тутырган җырына колак сала алмас идем.
Җәһәт-җәһәт атлап кына киткән идем, тагын туктап калырга мәҗбүр булдым: минем тирәдә күбәләкләр куыша башлады. Өчәү. Үзләре ап-ак. Күк зәңгәрлегендә купшы, дәү булып шәйләнәләр. Басынкы тынлыкка һич кенә дә буйсынмыйча тулганалар. Ник икәнен башта аңламадым. Күзәтә торгач төшендем: туйларына әзерләнәләр, ахрысы. Үзләренчә бик җилләнеп, икесе гомерлек (ә гомерләре – бер көнлек) юлдаш сайлый. Өченчесе, ике егетнең кайсын яратырга аптыраган кыз бала кебек, тыйнак кына оча, гел биеккә күтәрелә, гүя «егетләр»ен читтәнрәк сыный. Кайсы җиңәр дә, язмышым кем белән бәйләнер дигән шикелле, җилпеп-җилпеп очкан җиреннән уйга калгандай итә. Тагын шунысын шәйләдем: күбәләкләрнең берсенә ул канаты белән кагылып-кагылып китә. Әллә шунысын үзенә тиң сизеп, аңа теләктәшлеген белгертә микән?
Бу кадәресен юрарга кыймадым. Читтән генә күзәтеп, кемнеңдер йөрәк эшенә дөрес бәя бирерлекме соң?
Ниһаять, күбәләкләрнең берсе, тын көздә өзелгән яфрактай чайкала-чайкала, ак канатларын җәеп, җиргә якынайды. Биектәгеләре тагын да югарырак күтәрелеп талпына башлады. Аларыннан әллә ничек, күзне аласы, яшерәсе килгән шикелле бер уңайсыз хис биләде – серләшкән, пышылдашкан кешеләрне кача-поса тыңлап торгандай була түгелме соң?
Мәхәббәтен югалткан күбәләк юл читендәге былтыргы әрем сабагына төшеп кунды. Шунда мин бусыннан бер адым читтәрәк тагын бер күбәләк күреп алдым. Тик бусы аңа якынаймады. Күрәсең, баягы ят күбәләккә насыйп булганын гына ошаткан булган, гомерлеккә ошаткан.
Менә бит табигать, көтмәгән-нитмәгәндә, үзенең нинди хикмәтләре белән гаҗәпләндереп ала. Нигә гаҗәпләнергә әле? Кавышмый берне сөйгән, гомерлеккә сөйгәннәр кешеләр арасында да бар лабаса…
Язның исерткеч көннәре хәзер. Кая карама – яшел киң- лек. Шул яшеллекнең күз карашын үзенә тартып торган күп- ме утраулары бар! Мин юл читенә сыенып үскән кәрлә шомырт куагы янына килеп җитәм. Әйтерсең эреми калган бер кар көрте! Тик шомырт агачы, кыз баланың ертылган күлмәге кебек, юл ягыннан ышкылып үткән машиналар ботакларын сындырып бетергәнгә күрә ачылып калган. Шомырт, ачык калган тәнен капларга теләгәндәй, уңайсыз хәлдә янтаеп тора, менә-менә аркан борылыр да үпкәләп китеп барыр сыман. Әй!.. Тагын бер фаҗига. Оялчан шомырт белән янәшә пар каен үсеп утыра. Кайрылары арба күчәрләре тигән җирдә каралып, кутырлап тора. Ә берсе корыган ук инде. Мин аларның төбендә ике ашлама капчыгы күреп алам. Димәк… Аңлашыла. Кемдер үзләрен сәламләп калган каеннарга рәхмәт урынына агу ташлап киткән. Агу… Мин булмасам, безнең ишек алдында кызыл теле белән сөт эчәргә яраткан кәкре аяклы дустыбызга да бирмәкчеләр иде ул агуны. Ни өчен? Акыллы булганы өчен. Шомырт куагы белән каен агачлары яныннан үтешли, шул искә төште.
Ул чагында Түбәтәй (этебезнең хәзерге исеме шундый) безнеке түгел иде әле – көтүче Робертныкы иде. Берзаман, капка төпләренә тәмәке тартып алырга туктагач, этенең койрык очын шырпы белән өтеп алганына ачуым килде.
– Ник бозасың аны? Матур ич, йонлач, – дим.
– Исең китмәсен лә! Барыбер аттырам мин аны.
– Акыллы бит.
– Өрми. Бозау белән бер.
– Соң, азрак бәйдә тот, кешегә ияләштермә, – дим.
– Тоткан инде аны. Файдасы тимәде. Чарасы бер – аттыру.
– Каян алган идең соң аны?
– Кырдан тотып кайттым. Кырныкы булгач, усал булыр күк иде. Юк, бозау да бозау, бу да бозау. Кем керсә дә өрми. Күзенә текәлеп ката да кала.
Безнең аяк турысында яткан эт колагын шәңкәйтте. Тыңлап торган диярсең. Маңгаендагы ак миңеннән кала бар җире кап-кара. Чыннан да, шунда мин аның чыраенда эт төсмере булмауга игътибар иткән идем. Өрүдән битәр, мөгрәп җибәрер күк. Ник алай тоелгандыр. Күзе шундый булып чыкты аның – тирән бер сагышлы, яшьле. Үз зиһененә колак салып кына йөри: юк-бар белән вакланмый.
– Ә бәлки, агу гына бирергәдер?
– Бир.
– Әһә, агумы?
– Юк, агу түгел. Этеңне миңа бир.
Менә шуннан алып кайттым мин аны. Кайбер чакны кеше дигәнеңә хәтта этләрнең дә акыллы булуы ярап бетми шул. Кемгәдер арттагы каеннарның матурлыгы ярамаган кебек. Түбәтәйнең кешеләргә ни өчен өрмәгәнен белдем шикелле мин. Кырда кыргый һәм ач булып дөньяга килеп тә, алып кайтып ризык биргән кешеләргә ник өрсен ул? Маңгаендагы ак миңе күңел күзе булган аның. Бозау булса бозау булсын, тик каен төпләренә ашлама калдыгы салып киткән кеше кебек «эт» кенә булмасын!
Кинәт минем кузгалак ашыйсым килеп китә. Ә ул хәзер мин борылачак Киләклек урманчыгы кырыенда инде! Мөгаен, дөньядагы кузгалакларның иң сусылы, иң әчесе шундадыр. Аннары, урман тынлыгында калып, киеренкелектән бушанасы, шәһәр ыгы-зыгысы юшкыныннан арынасы иде. Өйгә бераз соңарып кайтылыр. Тик эңгер-меңгердә көтмәгәндә өйгә килеп керүнең үзгә бер тәме бар. Әни токмачлы аш пешергән булыр… Аннары – печәнлек, үзең шикелле үк ялгыз чикерткә сайравы… Бу уйлар җанны яктыртып җибәрә, һәм бу тойгы әйтерсең лә минем тәннән тирә-юньгә тарала: буй җибәргән арыш өсли талгын дулкын кыштырдап үтә, бытбылдык аваз сала, аяк астыннан ниндидер кош күтәрелә…
Урманчык… Кар базындагыча салкынча дым бәреп торган текә ярлы чокырга йөгереп төшәм, сусыл үләннәр аякны тайдыра. Чокыр төбендәге карт миләш агачы тамырлары арасында – сулар-суламас чишмә авызы. Сусалган, кичке бөркүлек буыннарны алҗыткан. Җиргә таяндым да теш арасыннан сөзеп кенә чишмә күзеннән су эчтем.
– Тешләрегез сынмасын, суы салкын!
Кисәк тавыштан чишмә йөзенә каплана яздым. Сикереп тордым да мине сискәндергән адәм баласын күрим дип борылсам – кара чәч көлтәсе бөтен иңбашын, күкрәген капла- ган бер кызмы, хатынмы черек төпкә менеп баскан да көлеп тора!
Кояш инде офык артына күмелгәндер, чокырда эңгер-меңгер. Ә бу зат кем дә, монда нишли? Күпме юрап маташсаң да белерлек түгел. Телне йоткандай торам әле, сүз катмыйм. Ә ул ансат кына итеп төптән сикереп төшә дә каршыгарак килеп баса. Балачак ырымнары арасында моңа охшаганнары юк иде бугай. Кинәт аның күзендә миңа таныш чаткы шәйләнгәндәй булды, ниндидер таныш елмаю… Муенындагы зәңгәр яулыгы тагын…
– Танымыйсыңмыни? – Аның тавышы агач арасыннан килеп чыккан кош сыман сискәндереп җибәрде. Аннары ул кулын сузды: – Исәнме.
– Син түгелме соң?
– Мин идем шул… Каян килеп чыктым дисеңме? Бер автобуста идек.
– Менә бит…
– Шушында сугылырыңны сизендем дә…
Сизенгән дә… Шуннан соң ни? Димәк, ул миннән соң төшеп калган, монда миннән элегрәк килгән.
– Әйдә, меник, – дим мин, аның сумкасын кулыма алам. Ә үземнеке өстә калган иде.
Күтәреләбез. Аяк тая. Ул беләгемә таяна. Мин бер чыбыкка абынам да, икәүләшеп чак түбән шумый калабыз. Ул көлә, минем иңбашыма таяна, талпынып узып китә, көлә. Болай да кыска күлмәге атлаган саен күтәрелә, ул, шуны сизепме, мине алга җибәрә, үзе минем кулга тагыла, мин аны өскә тартып менгерәм.
Ниһаять, без өстә. Икебез дә тирән-тирән сулыйбыз – сулу капкан. Беркавым хәл җыябыз.
– Озаккамы? – дип сорый ул.
– Ике-өч көнгә. Ә син?
– Ялга. Бер айга. Сабан туена хәтле.
– Гомер үтә, ә минем күбрәккә вакыт юк.
– Үтә… Утыз өченче җәй. Ә чын тормышның башланганы юк әле.
– Тормыштадыр ич?
– Булды.
– Булды?
– Тормыш – челпәрәмә! Хәзер – ирекле кош! Син теләгән бәхетләр тәтемәде… бугай инде.
– Ничек?..
– Шулай. – Ул уфтанып алды. – Ә син?
– Мин – беркөе. Зарланырлык түгел.
– Ишетеп беләм.
– Ник сорыйсың соң?
– Үз авызың ни әйтә бит. – Ул җитез бер хәрәкәт белән чәч шарламасын артка агызып җибәрә. Күзендә яңадан теге таныш чаткы уйнаклап ала. Үзе таныш елмаю белән көлемсе- ри иде. – Тагын бер генә очрашасы иде дип теләгән идем… менә…
«Килдең бит, барыбер килдең, шайтан кызы!» дип, аны җилтерәтеп күтәреп аласым килде. Үземне көчкә тыйдым. Йөрәкне үткәннәр хатирәсе тырнап узды. «Менә бит ничек очраштыра ул дөнья!» диясем килде. Дәшмәдем. Болар урынына:
– Хәтерлисеңме син? – дидем.
…Хәтерлисеңме син?.. Мин хәтерлим. Истә, әллә кайчан музейда күргән картина шикелле истә. Син дә язмыш музееннан килеп чыктың мәллә соң?.. Хәтерлисеңме син?
Кама суын ак дулкыннар буйлый. Киң сулыштай иркен итеп дулкын шаулый. Син китәсең. Мин озатам. Дебаркадер су трамвае килгәнче «черем итә». Без текә яр астында йөрибез. Аяк астында юеш чуер ташлар кыштырдаша. Тешләреңне җемелдәтеп көлә-көлә, учларыңа су тутырып миңа сиптең, дулкын-дулкын чәч учмаңны артка чөеп, ак йөзеңне салмак искән җилгә куйдың.
– Дәшмә, – дидең, мин сөйләргә керешкәндә. – Кирәк түгел. Беләсеңме… язгы урманда йөргән чакта, кызлар чәчәк җыйды ди. Күрше аланда алар моңарчы очрамаган тагын да матуррак чәчәкләргә тап булдылар. Һәм… элеккеге чәчәкләрнең барысын ташлап, яңаларын җыйдылар. Ишетәсеңме? Мин дә шулай. Хисләремне алыштырдым. Башка берәү очрады.
– Кардан калкып чыккан беренче умырзаяны дамы?
– Аны да… сине.
– Нидер бар иде ич, нидер бар.
– Белмим. Хәтерләмим.
– Ә хатларың?
– Соңгысында: «Оныт, оныт бөтенләйгә», – дип языл- ган.
– Бусы исеңдә икән.
– Исемдә.
– Исемдә… Берчакны без унынчыда җәдәч аерган идек. Син гел шулай «исемдә!» дия идең. Откан идең. Зәңгәр яулык.
– Югалды.
– Синең ядкяр исән әле – талир тәңкәң. – Мин күрсәткән көмеш тәңкәгә озак кына карап тордың. – Исән әле.
Ярга көчле дулкын кагып, дебаркадерга «Ракета» килеп туктады. Иңеңнән авыр йөк ташлагандай, син тирән сулап куйдың. Әкрен генә:
– Йә, хуш, – дидең.
– Хуш… Талир тәңкә. Җирдә яшәү учта яткан тәңкә кебек ике яклы икән ул.
Син йөгердең. Яр буеннан каерылып карап калдым. Мәңге онытмаслык итеп карыйсы калган икән. Күз керфекләрем талганчы… Талир тәңкәң синең арттан еллар дулкыннары аша тормыш төбенә чумды.
Хәтерлисеңме син?..
– Хәтерлисеңме син? – дим мин, кабатлап.
– Әй!.. Онытылса иде дә бит…
– Кузгалырга вакыт инде. – Мин ялкынланып торган офыкка ымлыйм. – Әйдә. Соң инде.
– Соң шул. Соң. – Ул куаклыктан бер ботак сындырып ала да төз аягына чәпәли. – Хушлашыйк шушында гына. Бергә кайтмыйк. Сукмаклар аерым безнең.
Уңайсыз булып китә. Кыймый гына аңа каршы басам, битеннән сыйпыйм.
– Кирәкми! Җибәр, җибәр! – Ул, ярсып, чыбыгын чокырга томыра. – Бар, кит!
Һәм кинәт, үксеп, ул муеныма сарыла, күкрәгемнән, иңбашымнан үбә.
– Килдең бит, барыбер килдең, шайтан кызы!
Аның чәче, күлмәк изүеннән кереп, тәнне кытыклый. Иркәлисе, юатасы иде аны, тик мин бары:
– Кайтыйк инде, – дип кенә калам.
– Оныттыңмыни?
– Ә син елама, юләр, тынычлан.
– Бетте инде. Кал.
Ул китте. Берүзем инде авыл өстендә кабынган утларга каршы атлыйм. Тынычлыгымны югалттым, йөрәгем кузгалды. Нәрсәгәдер шатланам, нилектәндер көенәм, нәрсәдер җитми, нидер эзлим, юксынам, ямансу һәм әйтеп бетергесез читен.
Кинәт кыштырдау тавышы ишетеп сагаям. Чү! Муенымда зәңгәр яулык. Кайчан бәйләп өлгергән? Без бит җәдәчләшмәдек бүген. Әллә безнең тормыш булганмы ул сүзсез җәдәч? Синең исеңдә калмаган бит. Оныт дигәнең өчен отылдың мәллә?
Берәм-берәм йолдызлар кабынырга тотына. Мин барам да барам. Алдымда бер шәүлә атлый. Бу – ул. Мин ашыкмыйм. Арабыз гел бер – моңа кадәр булганча. Якынаймый да, ерагаймый да. Хәер, мин чиксезлекне якынайта алмыйм бугай. Аның каравы мин ул чиксезлеккә йомшак җилдә үзенә пары булмаган күбәләк кебек боек җилфердәгән зәңгәр яулыкны очыртып җибәрдем. Мин үз күбәләгемне күптән таптым инде.
1970
СОҢГЫ СҮЗ
– Казыгыз! Тизрәк! – диде офицер.
Аларның аяк астына шапылдап ике көрәк килеп төште.
Нечкә билле, зәңгәр күзле чибәр немец офицеры баскан урынында сүлпән генә борылды да этләр кебек һәр хәрәкәтенә буйсынырга әзер торган солдатларына үзенчә нидер сөйләнеп куйды. Тегеләре ясалма бер ялагайлык белән көлешеп алдылар һәм, автоматларын әле чыклары да кибеп өлгермәгән әрем, исле ромашка арасына куеп, флягаларын ачтылар.
Рахман эсэсчыларның һәр хәрәкәтен күзәтеп торды. Ул тәртипсез яткан автоматларны кояш җылысына шуышып чыккан кара еланнарга охшатты. Күңелендә туган бу тойгысы шулкадәр көчле һәм яшен чаткысыдай кискен иде – ул бер мизгелгә генә кайчандыр авыл малайлары белән урманга җиләккә баруын, юл кырыендагы черек төп өстендә бөгәрләнеп яткан нечкә кара еланны кемдер төшереп калдырган каеш чыбыркы дип белеп эләктереп алуын һәм, «камчы»ның нәзек телен чыгарып сызгыруын ишеткәч, кабаланып читкә сикерүен күз алдына китерде, шул еланның юеш салкынлыгын яңадан тойган кебек булды. Шул чактагы сыман, чирканудан тәне чымырдап китте.
«Үлемем шушы микәнни?»
Юк, үлем аны куркытмый иде. Киресенчә, гитлерчылар бүген иртән салкын таш подвалдан чыгарып, тузанлы юл буй- лап авыл читенә алып килгәч, ул җиңел сулап куйды. «Ниһаять, газаплардан котылам», – дип уйлады ул. Ахмак немецлар!.. Рахманның үлемне ике атна буе көткәнен беләләр ми- кән?
Рахманның үлемне шулай җиңел каршылармын дип күз алдына да китереп караганы юк иде. Аны куркыткан бердәнбер нәрсә – хыялланган эшләрен үтәмичә юкка чыгу, кызгандырган бердәнбер нәрсә Җиргә инде ансыз язлар киләчәген, тормышның инде аңардан башка дәвам итәчәген, кемнәрнеңдер аңардан башка җырлаячагын аңлау иде. Үз гомерендә ул байтак әшәкелеккә каршы чыкты. Димәк, ул эшләренең көче килгән кадәресен түгәрәкли, төгәлли алган. Чын ир өчен шуннан да канәгать кичереш бармы? Ә тормыш… җырласын! Аның үлеме галәм чиксезлеге алдында тузан бөртегедәй кечкенә булып, тормыш өчен әллә ни зур югалту түгел икән, бу фашист үрмәкүчләренең үз корбаннарына әллә ни кырган шикелле карап торулары көлке бер комедия генә ич!.. Шуңа күрә аның, башын горур кыяфәттә артка чөйгән килеш, эсэсчылардан һәм үлемнән көләсе, фашистларны, җирдә аунаган автоматларны кара еланны изгәндәй аяусыз таптыйсы, сытасы килде. Тик бу мөмкин булмастай эш иде. Кычкырып көләсе урында, аның иреннәрен чак кыйшайтып елмаерга гына хәленнән килде:
– Казымыйлар, обер-лейтенант әфәнде!..
Офицер, гаҗәпләнгән төсле, әсирләргә әйләнеп карады. Озын аяклары белән дөп-дөп атлап килде дә, кулларын артка куеп:
– Нәрсә, сезнеке кабер казу теләмиме? Снаряд чокыры кирәк! Казыгыз! – диде һәм көрәкләрне итеге белән аларга таба этеп җибәрде.
Юк, бу аның партизаннар өчен ләхет кайгыртуы түгел. Күрәсең, кешенең үз-үзенә кабер казуын карап тору аңа ләззәт бирә иде. Әйе, бу фашист үлем алдыннан совет разведчикларының калтырануларын күрергә тели. Ә Рахманга хәзер дошман алдында тыныч кына кабер казу да батырлыкка таба бер адым атлау булыр кебек тоела. Рахман, шуны уйлап, кулына көрәк алды да күршесенә:
– Әйдә, Вася, керешик, булмаса… Мин үзебезчә, кыйблага карап ятар идем, – дип эндәште.
– Барыбер түгелмени, туган?..
Разведчиклар икесе ике як баштан көрәкләрен коры кәскә батырдылар.
Күк йөзе зәп-зәңгәр иде. Баш очыннан, пырылдап, чыпчык көтүе үтә. Кайдадыр шәүлегән кычкыра. Туп көпшәсен җир- гә кадап тынып калган тәреле танк өстенә кәлтә елан менеп яткан.
– Безне озата, туган, – диде Вася. Кәлтә еланны ул да күргән икән.
Рахман үзенә әллә кайдан көч кергән кебек хис итте. Дошманнары алдында сынатмаска теләпме, ул туфракны каерып-каерып ала. Эшкә күнеккән куллары әйтерсең лә кабер түгел, бәлки бәрәңге базы казый.
– Кара әле, туган, – диде Вася шыпырт кына.
– Кычкырып әйт, Вася! Урланган алтын казымыйбыз ич!
Рахманның көр тавышына гитлерчылар борылып карады. Офицер авызын күтәреп көлә иде:
– Рус дуңгызлары тиресме актара?
– Кабер казый, фашист! – диде Рахман, тешләрен кысып. Көчәнүдән аның яңагындагы тирән ярасы ачылган һәм аннан кан саркып, муенына, күкрәгенә агып төшкән иде.
– Шым бул, туган. Монда кара, – диде Вася һәм аяк астына ымлады. Туфрак астыннан яртылаш калкып, пехота минасы күренеп тора иде. – Әҗәл. Тик фашистларга да өлеш чыгар.
Разведчиклар, карашып, бер мәлгә туктап калдылар. Җаннарының ни әйткәнен алар күзләреннән аңлый иде.
– Казымыйлар, обер-лейтенант әфәнде…
– Хәл җыябыз, – дияргә ашыкты Вася.
– Калтырый? Курка? – диде офицер. – Партизаннар кайда – әйтми? Без сезне ашыктырмый. Уйла. Әйтсәгез, оберст әфәнде сезнең җан саклый. Әйтмәсәгез, капут!..
Үлем… Ул разведчикларның аяк астында агач тартма кыяфәтендә ята. Әнә шул үлемнең үз кулларында булуы Рахманны шатландырып җибәрде. Үлемеңне сайлау иреге – давылдан соң кояш чыгу түгелмени? Ач бүреләргә ботарлатканчы, болан упкынга ташлана ич!
– Йә, туган, хуш!
– Бәхил бул, Вася…
Алар астан гына кулларын кысыштылар. Рахман аягын мина янына куйды. Хәзер аңа орыну җитә иде.
– Офицер!
– Мин тыңлый.
– Без монда уйлашып тордык та…
– Әйтергә булдыгыз?
– Әйе, офицер әфәнде. Бер сүзебез бар.
– Гут, гут, – диде эсэсчы һәм аларга таба атлады.
– Миңа әйтәсезме, оберст әфәнде янына кайтыйк телисезме?
– Сиңа…
Ул солдатларны чакырып кул изәде. Алары да казыла башлаган чокыр тирәсенә килеп басты.
– Йә, кайда партизан? Кайда лагерь?..
– Монда, этләр, сезнең алда…
Әремле кыр гөрселдәү авазы белән тулды. Ул якындагы урмангача һәм ерак тауларгача җәелеп, әкренләп сүнә, сүрелә барды… Кайтавазны алар ишетмичә калды.
…Рахман абзый бәрәңге бакчасы башында чикләвек куакларыннан читән үрә. Юанраклары җайлы бөгелмәсә, ул көчәнеп ыңгыраша. Ул чагында аның җәрәхәт җөйләре белән тулган өске ирене агарып кала. Ә аскы ирене яртылаш кына исән, иренсез ягына ул, авызыннан һич төшермичә, трубка кабып йөри.
– Шуннан исән чыктыңмы? – дип гаҗәпләндек без, ул сөйләп бетергәч.
– Безнең кабердән исән чыкканны саный башласаң, минем генә бармаклар җитми аңа.
Ул, күңеленнән шуларны санагандай, бермәл сүзсез эшләде. Сыңар кулы белән казык араларына салынган чыбык эченә юан, ә юанраклары булмаса, ике-өч бәйләвеч чыбыкны бергә тыгып әйләндереп сала да, өстенә менеп, аягы белән таптый, кыса.
– Кулың шунда өзелдемени?
– Анысы ялгышып. Немецның урман сукмагына күмеп куйган минасын алганда ялгышып.
Без әле читән үрә белми идек. Килер заман, үргән чак та булыр, соңгы сүзне шунда әйтербез кебек тоела иде… Рахман абзый үргән читәннәр, безнең балачак шикелле, күптән тузды. Инде читән үрмиләр…
1970
КОЯШНЫҢ САЛКЫН ЧАГЫ
Бүген шимбә. Атна буе эшләп арыгач, табигатьтә бер чеметем генә булса да ял итеп алырга теләп, Әсфән белән Хәдичә шәһәрдән утыз-кырык чакрымдагы кечкенә күл буена килеп чыктылар. Хәдичә торган фатир хуҗасының Акбар атлы җор этен дә иярттеләр. Әсфән мылтык асты, болай гына, купшылык өчен генә. Аннары тагын ул аны Хәдичәсенә эрерәк күренергә теләп тә аскан иде. Камышлы күл янына килеп җитүгә, мылтыгын тәбәнәк юан имәнгә сөяп куйды да кирәкмәс әйбердәй тәмам онытты. Хәер, күлдә атардай кош-корты да күзгә чалынмады. Күрәсең, күптән өркетеп бетергәннәрдер инде. Әсфән белән Хәдичәгә, якындагы урманчыкны аркылы-буйга гизеп, гөлҗимешеннән, кыргый алмасыннан, миләш-баланыннан әз-мәз авыз иткәләп йөрү һәм тирән чокыр кырыенда учак ягып җибәрүдән бүтән чара калмады.
Иңкүлеккә сөт күбегедәй томан иңгән. Табигатьне көзләрен генә була торган тынлык баскан. Ара-тирә очкыннар чәчеп, учакта коры ботаклар чатный.
Әсфән рюкзактагы җете кызыл баланнар арасыннан иң йомшагын сайлап каба да әчкелтем тәмнән йөзен чыта. Хәдичәгә шул җитә кала: юеш яфрак арасыннан чикләвек эзләп күшектергән кулларын учакка сузган җиреннән рәхәтләнеп көлә:
– Телисеңме, бер уч итеп кабам!
Хәдичә Әсфән бригадасында ташчы булып эшли. Танышуларына да, күп булса, өч-дүрт ай чамасы гына әле. Бүген аның әзгә генә булса да Хәдичә белән ялгыз каласы, юньләп сөйләшәсе һәм, соңгы нәүбәттә, бар тәвәккәллеген туплап, бер аңлашасы килә иде. Бергәләп сәяхәткә чыгуы аудан битәр шуның өчен.
– Телисеңме, бер уч итеп кабам!
– Тешләрең кашан алмасыннан болай да камашып беткәндер. Балан да капсаң үләсең.
– Куркыттың… Үлсәм күмәрсең. Шушы имән төбенә.
Кыз, кечкенә учына тутырып, үтә күренмәле балан бөртекләрен авызына капты. Аның вак тешләре чагылып китте.
– Искиткеч тәмле!
– Тәмсез димим лә. Әче генә…
Тынлык. Көзге иртәдә урман почмагында учак ягып сүзсез калуы икесенә дә рәхәт иде. Башта тойгылар, фикерләр өермәсе куба, аларны уртаклашасы килә, әмма тик кенә утырып бер-береңә әледән-әле караш ташлап алуы да бик җитә.
Хәдичәнең алга сузылган уч төбенә, әйлән-бәйлән атынып, алтынсу-кызгылт өрәңге яфрагы куна. Ул куана, яфракка соклана… Урак өстеннән калган карабодай саламы өеменә чалкан яткан Әсфәннең баш очында – зәңгәрсу күк гөмбәзе. Хәдичә аның күзендә биек-биектә очкан самолёт чагылышын күреп ала… Торна кычкырганы ишетелә.
– Хәсрәт аучы, үрдәксез кайтсак, дус-ишләргә ни дияр- без?
– Тыңла әле, Хәдичә! Ишетәсеңме, «тор-рыйк!» диләр… Китмик, торыйк, диләр. Аңлыйсыңмы?
– Чыннан да, торналар! Берәү, икәү, өчәү!..
– Санама, таркатасың ич.
Күзе белән торналарны күмелгәнче озатып калгач, Әсфән Хәдичәгә таба борылды. Тегесе җиргә коелган коры яфракларны кыштырдата-кыштырдата шуышып килде дә, Әсфән белән янәшәдә генә урын алгач, тавышланмаска кушып, бармак изәде. Бер мәлгә Әсфән күз алдына су дулкыны килгәндәй булды. Малай чактагыча, шул дулкынга каршы йөгерәсе, аның салкын кочагында югаласы килеп китте… Чибәр икән шул Хәдичә, бик чибәр.
– Карале, Әсфән, кыр казлары! – дип пышылдады кыз, чокырның аръягына ишарәләп.
Егерме биш-утыз адымдагы салам эскерте янына ике кыр казы килеп кунды.
Хәдичә үрелеп мылтык алды да Әсфәнгә сузды. Әсфән аны күз ачып йомганчы корып куйды. Ипләп ятты да ашыкмый гына казларга төбәде.
– Уңдагысы нинди дәү! – Сулуы капкан Хәдичә нәзек билле гәүдәсе белән аңа елышарак төште. – Шунысына төзә, Әсфән…
Әсфәнне ау дәрте биләп алды. Мушкадан казлар якынаеп, зураеп күренә. Алар томшыклары һәм канатлары белән иркәләнә, сөйләшә кебек тоелды. Кешеләр шикелле сөешәләрдер әле… Кем белә? «Матурлар, – дип сокланды Әсфән. – Горурлар!» Менә ул хәзер курокка басар да, тирә-юньне мылтык гөрселдәве тетрәтер. Һавада исән калган ялгыз каз гына сызланып кычкырыр… Тукта… Шулай итеп үзеңә, Хәдичәгә, табигать тынлыгына, яшәешкә атсалар?!
Әсфән мылтыгын Хәдичә белән ике арага төшерде:
– Кул бармый. Жәл.
Бу нинди әкәмәтең тагы дигән төсле, тегесе Әсфәнгә текәлде. Ә ул сигаретын кабызырга иелде.
Тынлыкны челпәрәмә китереп, мылтык гөрселдәде. Башын кәкре аякларына куеп яткан Акбар читкә сикерде. Куаклардан тырылдап чыпчык, песнәк көтүе күтәрелде. Әсфән йолкына-тузгына күккә томырылган ялгыз казны шәйләп алды. Кыр казы җирдә тыпырчынган иптәшен чакыра-чакыра әйләнгәләде дә ыңгырашуга охшашлы тавыш белән очып китте…
– Менә ничек аталар аны, Әсфән! Мылтыгың шәп ата!
Хәдичә кинәт тынып калды. Әсфәннең күзенә карады да: «Син нәрсә?» – дип пышылдады. Аннары салам эскертенә таба китте. Эскерт турысына җиткәч, казның инде суына башлаган гәүдәсенә иелде:
– Гафу ит, кыр казы…
«Мылтыгың шәп ата, мылтыгың шәп ата».
– Акбар, әйдә!
Әсфән читкә борылды да әле генә каз очып киткән, инде җирне әз җылыткан кояш ягына атлады. «Кояшның да, кешеләрнең дә салкын чагы бар».
– Әсфә-ән, син кая киттең?
– Акбар, өйгә киттек, өйгә!
Эт әле Әсфәнгә, әле Хәдичәгә талпынып карады. Үзен ияртеп килгән кешеләрнең көлүләре тынуга, кемне гаепләргә белмичә, яңадан очып килгән казга өрә башлады…
Әсфән, тынычланырга теләп, болыт тауларына карады. Алар Хәдичәнең йөзе кебек ачык, якты. Аның болытларга кагыласы килде. Ләкин алар ерак иде.
1971
