Kitobni o'qish: «Кўҳинур»
КЎҲИНУР – КЎҲНА ТАРИХ ЖАВОҲИРИ
Ҳурматли ўқувчиларимизга маълумки, 1992 йили Андижон шаҳрида таъсис этилган Бобур номидаги халқаро жамоат фонди ўз низомида белгиланган мақсад-вазифаларни амалга ошириш билан бирга, улуғ шоир, олим ва давлат арбоби, моҳир саркарда Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва унинг шавкатли сулоласининг тарихи, уларнинг авлодларга қолдирган бой илмий ва маънавий меросини ўрганиш ҳамда кенг жамоатчилик ўртасида тарғибу ташвиқ қилиш билан фаол шуғулланиб келмоқда.
Жумладан, ўтган давр мобайнида Фонд томонидан хорижий мамлакатларга уюштирилган кўпсонли илмий экспедициялар натижасида 800 га яқин нодир қўлёзма асарлар, турли тиллардаги илмий ва бадиий китоблар, рисола ва альбомлар Ўзбекистонга олиб келинди ва улар Андижон шаҳрида ташкил қилинган «Бобур ва жаҳон маданияти» музейи экспонатлари қаторидан муносиб ўрин олди. Ушбу китобларнинг аксарияти юртимизнинг таниқли олим ва адибларининг саъй-ҳаракатлари билан атрофлича ўрганилиб, илмий истеъмолга киритилмоқда. Ҳозирги вақтда уларнинг сони юзтага яқинлашиб қолганини қайд этиш лозим.
Асли келиб чиқиши эронлик бўлган, тарихчи ва дипломат Ирож Аминийнинг «Кўҳинур – Бобурнинг олмоси» номли китоби ҳам ана шундай асарлар сирасига киради.
Шуниси диққатга моликки, ушбу қимматли асарни ўқиган китобхонлар буюк бобомиз Бобур ва бобурийлар сулоласига оид ниҳоятда қимматли янги маълумотларга ҳам эга бўлади.
Шу ўринда муаллиф ҳақида икки оғиз маълумот бериб ўтиш жоиз.
Ирож Аминий 1935 йили Эронда туғилган. Ўрта мактабни тугатганидан кейин Теҳрон ва Оксфорд университетларида, кейинчалик АҚШ дорилфунунларида таҳсил олган.
У Эрон шоҳининг Тунис давлатидаги охирги элчиси сифатида фаолият кўрсатган. Айни вақтда тарихий мавзуда илмий-оммабоп асарлар ёзиш билан ҳам шуғулланган. Хусусан, Франциядаги Наполеон Бонапарт фондининг буюртмасига кўра машҳур француз саркардасининг Эрон билан муносабатларига доир салмоқли илмий тадқиқот яратган.
Эронда шоҳлик тузуми емирилгач, Ирож Аминий Парижда муҳожирликда яшашга мажбур бўлади ва бу ерда ўзининг севимли машғулоти – тарихий воқеалар, буюк шахслар ҳақида китоб ва рисолалар ёзишни давом эттиради. Она Ватанига кириш ҳуқуқидан маҳрум бўлган олим юрт соғинчини босиш учун Ҳиндистонга бир неча бор сафар қилади, ушбу қадимий диёрнинг кўҳна тарихи ва бой маданиятини атрофлича ўрганади. Ана шундай чуқур изланишлар натижаси ўлароқ муаллифнинг қўлингиздаги ушбу асари дунёга келади. Инглиз тилидаги бу китоб Бобур халқаро илмий экспедициясининг Ҳиндистон бўйлаб ташкил этилган навбатдаги сафарларидан бирида қўлга киритилган эди.
Бутун жаҳонга машҳур Кўҳинур олмосига «Бобурнома» асарида қиймати бутун дунё аҳолисини икки ярим кун давомида боқишга етадиган қимматбаҳо жавоҳир, деган баҳо берилади. Бу ноёб ва нодир маъданнинг топилиш тарихи, турли ҳукмдорлар орасида қўлдан-қўлга ўтиши билан боғлиқ сирли воқеалар асарда ишонарли далиллар орқали содда, равон тилда баён этилади.
Мамлакатимиз китобхонларини ушбу қизиқарли илмий-оммабоп нашр билан таништириш мақсадида Фондимиз раҳбарияти томонидан уни ўзбек тилига таржима қилиш учун таниқли бобурийшунос олим, филология фанлари номзоди, моҳир таржимон Ғо-фуржон Сатимовга буюртма берилган эди ва у киши бу вазифани сидқидилдан адо этди.
Фурсатдан фойдаланиб, эндиликда раҳматли бўлган биродаримиз Ғофуржон Сатимовнинг ҳаёти ва илмий-ижодий фаолиятига қисқача тўхталиб ўтишни ўз бурчим, деб биламан.
У 1948 йилда Андижон вилоятининг Хўжаобод туманида хизматчи оиласида таваллуд топган. Меҳнат фаолияти давомида Андижон давлат университети, Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети, Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети сингари республикамизнинг етакчи олий ўқув юртларида талабаларга инглиз тили назарияси ва амалиётидан сабоқ бериб келди. Айни вақтда буюк бобомиз Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва унинг авлодлари бўлмиш ҳукмдорларнинг давлат бошқарувидаги фаолиятини тадқиқ қилиш билан шуғулланди.
Ғофуржон Сатимов 100 дан ортиқ илмий-маърифий нашрлар муаллифи эди. Шотландиялик тарихнавис Уильям Эрскиннинг «Бобур Ҳиндистонда», ҳинд тарихчиси Л.П.Шарманинг «Бобурийлар салтанати», АҚШлик профессор С.М.Беркнинг «Акбар. Бобурийларнинг энг буюги», инглиз шарқшунослари Румер Годеннинг «Гулбадан», Уильям Решбуркнинг «XVI аср бунёдкори» каби китобларнинг ўзбекча таржималари, «Ўзбекистон – буюк алломалар юрти» асарининг инглизча таржимаси, шунингдек, «Бобурийзодалар», «Марказий Осиё ва Ҳиндистон тарихида бобурийлар даври», «Бобурийлар салтанатида давлат бошқаруви» каби рисолалар шулар жумласидандир.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонига биноан Ғофуржон Сатимов юртимизда тинчликтотувлик, миллатлараро дўстлик ва ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш, жамиятда меҳр-оқибат ва бағрикенглик ғояларини қарор топтириш борасидаги хизматлари ҳамда Ватанимиз обрў-эътибори ва шон-шуҳрати ни юксалтиришга қўшган ҳиссаси учун «Дўстлик» ордени билан мукофотланган эди.
У шунингдек Бобур ва бобурийлар сулоласининг ҳаёти ва давлат бошқарувидаги фаолияти ҳақида хорижда нашр этилган илмий ва илмий-тарихий асарларни ўрганиш, уларни ўзбек тилига таржима қилиб, миллий қадриятларимизни халқимиз орасида кенг тарғиб этишдаги хизматлари учун Фонд томонидан таъсис этилган Халқаро Бобур мукофоти билан тақдирланган эди.
Заҳматкаш олим кўп йиллар Бобур номидаги халқаро жамоат фондининг яқин ҳамкорларидан бири сифатида самарали фаолият кўрсатди. Ғофуржон Сатимовнинг иш столида қолган, оғир хасталикка қарамасдан, ниҳоясига етказилган ушбу таржима асар унинг буюк аждодимиз руҳи ва хотирасига бўлган самимий, юксак ҳурмат-эҳтиромидан яна бир бор далолат беради.
Бугун Сиз, азиз ўқувчилар эътиборига «Кўҳинур – Бобурнинг олмоси» асарининг ўзбекча таржимасини ҳавола этар эканмиз, Оллоҳ таолодан таниқли олим, жонкуяр устоз, камтарин инсон Ғофуржон Сатимовнинг охирати обод бўлишини сўраб қоламиз.
Зокиржон МАШРАБОВ,Бобур номидаги халқаро жамоат фонди раиси,Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими.
Муқаддима
1850 йил 29 июнь. Ўтган йилнинг 6 апрелидан бошлаб Британия байроғи остида сузаётган, қиролича Ҳазрати олияларига қарашли «Медеа» ҳарбий кемаси Бомбайдан бошланган узоқ муддатли сафарини якунлаб, кимсасиз Портсмут бандаргоҳи қирғоқларига келиб тўхтади. Кема бортида экипаж аъзоларидан ташқари иккитагина йўловчи бор эди. Улардан бири Британиянинг Ҳиндистондаги Бош волийси, маркиз Далҳоузининг адьютанти капитан Рамсей ва иккинчи Далҳоузининг Британиянинг Панжобдаги ҳарбий корпуси билан боғлаб турадиган воситачиси лейтенантполковник Мейксон эди.
Улкан «Медеа» ҳарбий кемасининг шунчалик олис масофадан олиб келган юки чўнтакка жойланадиган кичкина қутича эди. Қутичада нима борлигини фақат капитан Рамсей ва полковник Мейксон билар эди. Бир неча кундан сўнг матбуотда ушбу сирли қутичанинг сир пардаси очилди. Кемадаги юк Ост-Индия компанияси раҳбарлари томонидан қиролича Ҳазрати олияларига тортиқ қилиниши лозим бўлган афсонавий қимматбаҳо тош – Кўҳинур олмоси экан. Совғани топшириш маросими 3 июль куни соат тўртда Букингэм саройида ўтказилиши режалаштирилган экан.
…1849 йил 29 март куни Панжоб вилоятининг ёш махарожаси Далип Сингҳ ўз вилоятининг британияликларга таслим бўлганини тасдиқловчи ҳужжатни имзолади. Ушбу ҳужжатнинг 3-моддасида дунёдаги энг машҳур олмослардан бири Кўҳинур (Тоғ ёғду си)нинг қиролича Викторияга тақдим этилиши тасдиқлаб қўйилган эди.
Далҳоузи ўз ҳукмдорига шундай сатрларни ёзиб жўнатди: «Бу ғаройиб олмос аввалбошда Деҳли императорлари хазинасидан жой олган; кейин Эрон шоҳи Нодиршоҳ Ҳиндистонни забт этгач, унинг қўлига ўтган. У ердан Кобул шоҳлари тасарруфига ўтган, ундан сўнг махарожа Ранжит Сингҳ томонидан шаҳзода Шоҳ Шужодан тортиб олинган. Кўҳинурга Ҳиндистонни фатҳ этишимиз рамзи сифатида қараш мумкин. Ҳиндистон Бош волийси ушбу олмос ниҳоят Сизнинг тожингизда ўз ўрнини топганидан мамнун эканини билдиради».
Бироқ, бу олмосга ўз эгасига омадсизлик келтирадиган тош сифатида қараб, ирим қилишгани учунми, билмадим, унга ўша даврдаги ҳукмдор қироличанинг тожини безаш насиб этмади. 1851 йилда Лондонда ўтказадиган улкан кўргазмага қўйилгандан кейин уни кесиб, қайта ишлов берилди ва қиролича Викториянинг бош кийимларидан бирига, кейинроқ қиролича Мариянинг тожига ва ниҳоят, 1937 йилда ҳозирги қиролича Елизавета II нинг онаси Елизавета I нинг тожига қадалди.
Бугунги кунга келиб, ушбу олмосни дунёдаги энг катта ва энг гўзал олмос, деб аташ ўринли бўлмайди. Кейинги даврларда топилган қимматбаҳо тошлар, яъни ҳозир Британия ҳукумати хазинасида сақланаётган «Гуллинан» (Африканинг улкан юлдузи) деб номланган олмос, Париждаги Лувр музейи экспонатлари қаторидан жой олган «Регент» деб номланган олмос, Москва Кремлидаги Олмос фондида сақланаётган «Орлов» каби олмос ҳам ҳажман, ҳам таратаётган ёғдуси билан Кўҳинурдан анча катта ва жозибадор кўринишга эга. Лекин Кўҳинур бошқа қимматбаҳо тошларга нисбатан анча бой саргузаштларга гувоҳ. Унинг ҳар бир қирраси алоҳида товланиб, улуғвор ранг таратади. Ҳиндистон, Эрон, Афғонистон ва Британия тарихининг ранг-баранг ва ғаройиб, ёрқин саҳифаларини, бу жараёнда иштирок этган кишилар ҳаётининг энг муҳим ва ҳайратланарли жиҳатларини акс эттириб туради.
Кўҳинур Англияга олиб кетилгандан кейин турли муаллифлар унинг келиб чиқиши ҳақида ҳар хил уйдирмалар тўқидилар. Баъзилар унинг келиб чиқишини ер юзида ҳаёт пайдо бўлган даврга олиб бориб тақасалар, бошқалари бу олмоснинг топилишини Бобурнинг Ҳиндистонга келиши билан изоҳлайдилар. Яна бошқа бир тарихчилар уни Шоҳ Жаҳон ҳукмдорлиги пайтига боғлайдилар.
Бу олмос ўша «Маҳабҳорат» эпоси қаҳрамони Каран ва Аржуннинг билагузугидаги олмосми? Ёки кўпчилик тарихнавислар ва минералогия мутахассислари таъкидлаганидек «Бобурнинг олмоси»ми? Эҳтимол, у француз сайёҳи ва заргари Жан-Баптист Тавениер 1665 йилда Аврангзеб саройида кўрган «Буюк Мўғул» (Бу хато ибора ишланмай қабул қилинган – «Буюк Бобур» деб тўғри шаклда таърифланмаган) деб номланган қимматбаҳо тошдир?
Ҳали-ҳануз бу борада ечилмаган тахминлар кўп. Биз бу қимматбаҳо тош тарихи ҳақида 1739 йилдан эътиборан сўз юритишимиз мумкин. Зотан унинг тарихи анча илгариги даврга, яъни «Буюк бобурийлар» номи билан танилган темурийлар сулоласи вакили Бобуршоҳнинг Ҳиндистонга келиши билан бошланганига шубҳамиз йўқ. Кўҳинур олмоси ҳақида биринчи бор унинг «Бобурнома» асарида сўз боргани учун воқеалар ривожини ўша вақтда Кобул ҳукмдори бўлган Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг афсонавий ва жозибадор ўлка ҳисобланмиш Ҳиндистон сари юриш учун тайёргарлик кўраётган давр, яъни XVI асрдан бошлаймиз.
Биринчи боб
БОБУРНИНГ ОЛМОСИ
Аслида Кўҳинур олмоси шахсан Заҳириддин Муҳам мад Бобур ихтиёрида узоқ муддат турган эмас. Суюкли ўғли Носириддин Ҳумоюн мирзо олмосни биринчи бор отаси Бобуршоҳ қўлига тутқазганида подшоҳ уни бир неча дақиқагина қўлида тутиб туриб, сўнгра Ҳумоюн мирзога ҳадя қилган. Бироқ Бобурнинг номи ана шу ғаройиб маъдан билан бевосита боғлиқдир. Чунки бу қимматбаҳо олмос ҳақидаги биринчи маълумот унинг 1739 йилда дунёга Кўҳинур номи билан машҳур бўлишидан икки асрдан аввалроқ «Бобурнома»да зикр этилган.
Исми форс тилида «Йўлбарс» маъносини англатувчи бу инсон, яъни Заҳириддин Муҳаммад Бобур 1483 йилнинг 14 февралида Фарғона давлати деб аталмиш мўъжазгина мамлакат пойтахти Андижон шаҳрида таваллуд топди. Унинг отаси, юрт ҳукмдори Умаршайх мирзо, туркий қавмга мансуб барлос уруғи вакили, буюк Соҳибқирон Амир Темурнинг чевараси эди. Бобурнинг онаси Қутлуғ Нигор хоним мўғул хони Чингизхоннинг иккинчи ўғли Чиғатойхон қавмига мансуб бўлган Мўғулистон хони Юнусхоннинг қизи эди.
Аждодлари орасида Бобур мирзо бобокалони Амир Темурга юқори ихлос билан қарар эди. Шу боис уни «мўғуллар сулоласига мансуб» деб ҳисоблов чиларни ёқтирмас ва ўзини темурийлар сулоласининг давомчиси, деб ҳисоблар эди.
Фарғона мамлакати Тянь-Шань тизма тоғлари билан ўралган водийда жойлашган Сирдарё (қадимги Яксарт) дарёсидан сув ичади, ҳозирги Қирғизистон ва Тожикистон билан чегарадош, Самарқанд билан тинимсиз шамол эсиб турадиган дашт йўли орқали боғланган. Фарғона давлати ўз тараққиётининг энг гуллаб-яшнаган даврида Анатолиядан тортиб Шар – қий Туркистонгача, Ҳимолай тоғларидан Синд дарёсининг қуйи оқимигача ястаниб ётган улкан темурий-лар империясининг бир қисми эди. Бироқ бу қудратли империя соҳиби Амир Темур вафотидан сўнг (1405 йил 19 январь) унинг яхлитлигига путур етди ва Бобур мирзо дунёга келганда (1483 йил 14 февраль) бу империядан тарқоқ, бир-бирини тан олмайдиган ва ўзаро ғанимлик муносабатида бўлган ҳасадгўй хонликлар қолган эди, холос.
Фарғона давлатининг жануби-ғарбий томонида икки дарё – Сирдарё ва Амударё (Оксус) ўртасидаги ҳудуд Мовароуннаҳр деб аталар ва унинг пойтахти беқиёс гўзал шаҳри азим Самарқанд эди. Самарқанд, Бадахшон ва Кобулда Бобур мирзонинг учта амакиси ҳукмдорлик қиларди. Улар орасида Бобур мирзонинг учинчи амакиваччаси, Ҳирот ҳукмдори Султон Ҳусайн Бойқаро темурий шаҳзодалар ичида энг қудратлиси ва уларнинг сардори эди. Улкан қудрат ва маданият соҳиби, иқтидорли шоир Ҳусайн Бойқаро Ҳиротни темурийлар уйғониш даврининг марказига айлантирди. Бу ерга ҳомий қидирган шоирлар ва рассомлар, меъморлар ва санъаткорлар гуруҳ-гуруҳ бўлиб оқиб келардилар.
Фарғонанинг шарқий қисмида шимоли-ғарбий ҳудудда Бобур мирзонинг она томонидан қариндошлари – Чингизхоннинг иккинчи ўғли Чиғатойхон авлодига мансуб мўғул хонлари бўлмиш тоғалари ҳукм юритар эдилар. Улардан бири кўчманчилик турмуш тарзини ўтроқ ҳаётга алмаштирган тоғаси Маҳмудхон Тошкентда ҳукмдорлик қиларди. Қир-адирлар ва кенг яйловларда, ўтовда яшашга кўникиб кетган иккинчи тоғаси Аҳмадхон Хитой чегараларига яқин бўлган кенг водийда истиқомат қиларди. У турмуш тарзи даштий характерга эга бўлган, тили дағал, муомаласи қўпол киши бўлиб, қиличбозликдаги маҳорати билан рақиблари қалбига даҳшат соларди.
Ва ниҳоят, Тошкентнинг шимолий қисмидаги ҳудудда Чингизхоннинг неваралари авлодига мансуб бўлган, даштий ўзбеклар сардори Муҳаммад Шайбонийхон ҳукмронлик қиларди. У кейинроқ Бобур мирзонинг ашаддий душманига айланди.
Ҳиндистондаги темурийлар сулоласининг бўлажак асосчиси Бобур мирзо ана шундай мураккаб муҳитда яшаб вояга етди. Унинг ақлий ва жисмоний қобилияти юксак эди. Бу қобилият намуналари унинг жанг майдонларидаги жасорати ва ижодий фаолиятида тўлиқ акс этган. Унинг машҳур «Вақое» ёхуд «Бобурнома» асарида баён қилинган ҳикоялар саргузаштларга тўла воқеаларга бойлиги, самимийлик билан равон тилда баён қилиниши туфайли дунё аҳлини ҳали ҳануз ҳайратга солиб келади.
1494 йилнинг июнь ойида Бобур мирзо фалокат натижасида ҳалок бўлган подшоҳ отасининг тахтини эгаллайди. Ўшанда у эндигина ўн бир ёшга тўлган эди. Отамерос тахт ўша пайтда таҳликали ҳолатда эди. Шаҳзода тахтга чиқиши билан мўғулий ва темурий сулолага мансуб қариндошлари, яъни амакилари ва тоғалари «замона зўрники» қабилида тиш-тирноғигача қуролланган қўшин билан Бобур мирзонинг мўъжазгина мамлакатига таҳдид сола бошладилар.
Ҳаётининг кейинги йилларида тахтни асраб қолиш учун Бобур мирзо амакилари ва тоғалари ҳамда укаларига қарши жанг олиб боришига тўғри келди. Ашаддий душмани ва даҳшатли рақиби Шайбонийхонга қарши эса уч марта – 1497, 1500 ва 1512 йилларда Фарғона тахтини сақлаб қолиш учунгина эмас, балки Самарқанд тахти учун бўлган шиддатли жангларда кураш олиб борди. Самарқанд буюк бобокалони Амир Темур салтанатининг афсонавий пойтахти бўлиб, унинг тахтини эгаллаш Бобур мирзонинг ушалмас орзусига айланиб қолган эди. Бу орзу уни дам-бадам безовта қилиб турарди.
Ўша йиллар Бобур мирзо ва унинг садоқатли ҳамроҳлари учун гоҳ бахт кулиб боққан, гоҳо эса омад юз ўгирган таҳликали дамлар бўлди. Тарих саҳнасида у гоҳ орзуси ушалган бахтиёр шаҳзода, гоҳо эса шериклари билан дарбадарликда, бошпанасиз, тоғматоғ, шаҳарма-шаҳар кезиб юрган саргузаштталаб кимса сифатида кўз олдимизда гавдаланади. Муҳтожлик ва қашшоқлик ҳукм сурган ўша пайтда Бобур мирзо ҳамроҳларининг бетайинлиги ва дўстларининг хоинлигини ҳам кўрди, улар ҳақида чуқур мулоҳаза фурсати етарли бўлди. «Менга ишонганлар мен билан саргардонликда ҳамроҳ бўлдилар, – деб ёзади Бобур мирзо бу ҳақда кейинроқ, – ёшу қари бўлиб икки юз – уч юз киши атрофида эдик, кўплари пиёда, ҳассага суянган ҳолда усти юпун ёки чакмон кийган, этик ўрнига оёқларига хом терини чирмаб олган ёки ялангоёқ кишилардан иборат эди. Шунчалик ночор эдикки, ихтиёримизда иккитагина чодир бўлиб, менга тегишлисини онам ихтиёрига берган эдим. Ҳар сафар бир оз тин олиш учун тўхтаганимизда ҳамроҳларим менга олачуқ тиклаб берардилар».
1504 йилнинг август ойига келиб, Бобур мирзо деярли мўъжизавий тарзда, Ҳирот давлатининг вассали бўлмиш «шарти кетиб, парти қолган кекса бақалоқ» Хусравшоҳ қўшинини ўз томонига оғдириб олди. Хусравшоҳ жони омон қолганига шукур қилиб, Хуросон томонга бош олиб кетди.
Кечагина бирон-бир бошпана топиш илинжида Ҳиротга умид кўзи билан тикилаётган Бобур мирзо энди ўз нигоҳини Кобул вилояти томон қаратди.
Замонавий француз тарихнависларидан бири Фернанд Гренард Бобур мирзонинг қиёфасини шундай таърифлайди: «Суратига қараганда унинг юзи тиниқ, бир оз чўзиқроқ, қиррабурун, ияги чўққи соқолли ва юқори лаблари устида киноя ва ҳазилга мойиллигини ифодалаб турадиган мўйлови бор. Аждодларидан қолган белгини унинг қисиқ кўзларидан илғаб олиш мумкин. Қувғинда ўтган давр унда сиёсий фаолияти учун зарур бўлган муҳим бир хусусиятни – мустақиллик ва рақибга қарши тик боқиш руҳини шакллантирган эди. Омадсизлик шамоллари эсиб турган пайтларда ҳаракат учун қулай вазият пайдо бўлишини кутиш, ўзи билан ўзи кенгашиш, кутилмаган ҳолатларда ўзини йўқотмаслик, беҳуда ҳаракатлардан ўзини тийиш, мавжуд вазият устидан тўғри хулоса чиқариш ва омад олиб келган тўлқинни маҳкам тутиб қолиш каби хусусиятлар унинг характеридаги муҳим жиҳатлар эди».
Шу боис, у 1508 йил 6 мартда Кобулда туғилган тўнғич ўғли Ҳумоюн мирзонинг таваллуд кунини кенг нишонлади. Ушбу воқеа муносабати билан зиёфат берилди. Таомилга кўра, сарой аъёнлари тўёна сифатида ҳукмдорга кўплаб олтин ва кумуш совға қилдилар.
Ҳумоюннинг онаси Моҳим бегим Бобур мирзонинг энг суюкли маликаси бўлиб, унга 1506 йилда Ҳиротда уйланган эди. Қизиғи шуки, бу маликанинг кимлиги, унинг аждодлари ҳақида деярли гапирилмас эди. Акбаршоҳ ҳукмронлиги даврига келиб унинг дўсти ва ҳаммаслаги Абулфазл Алломий ўз хотираномасида бу маликанинг хуросонлик аслзодалар оиласига мансуб бўлгани ҳақида ёзган эди. Ҳатто унинг асл исмини ҳам ҳеч ким билмасди. Бобур мирзо уни эркалатиб «Моҳ»им (менинг «Ой»им) деб атар эди.
Ҳумоюннинг тақдирида темурий шаҳзодалар орасида биринчи бўлиб Кўҳинур олмосига эгалик қилиш бахти ёзилган экан. У дунёга келганда Бобуршоҳнинг Ҳиндистон тахтини қўлга киритиб, у ерда ўз ҳукмини тўла ўрнатишигача анча вақт бор эди. Бироқ Марказий Осиё сиёсий саҳнасида ўзидан тўрт ёш кичик бўлган Исмоил Сафавийнинг пайдо бўлиши уни безовта қилар эди. Исмоил Эронда шаклланган сафавийлар сулоласининг асосчиси эди. Келиб чиқиши жиҳатидан бу сулола туркий қавмга мансуб бўлса ҳам, у Эрондаги миллий уйғониш давридан бошлаб 850 йил давомида ҳукмрон сулола сифатида яшади.
Венециялик сайёҳлардан Катерино Зено ва Ангиолелло Исмоилнинг аниқ тасвирини ёзиб қолдиришган: «У келишган, аслзода йигит эди. Қадди-қомати гўзал, кийик боласидек чаққон, оқ юзли, кенг елкали, моҳир камонбоз, кўринишидан сардорлик аломатлари сезилиб турарди. У тез мулоҳаза юритадиган, самимий муносабат эгаси, лекин шафқатсиз ва бесабр киши эди. Навкарлари унга Худога сиғингандай сиғинишарди».
Диний ва дунёвий ҳокимиятни мукаммал эгаллаб олгач, у дин борасида шиалар назариясини бай роқ сифатида кўтариб, уни давлат дини сифатида эълон қилди ва ўн йиллик муддатга етмасдан Эрон ҳудудини аввалги ҳолатига қайтариб, давлат чегара ларини мус – таҳ камлади. Унинг бундай хатти-ҳаракатлари, албатта, рақиблар ғазабини қўзғагани аниқ эди. Сунний эътиқодга мансуб икки гуруҳ вакиллари – ғарбда турк лар ва шимолий ғарбда даштий ўзбеклар Исмоилни нафақат душман, балки ғайри мазҳаб эгаси, деб ҳисоблар эдилар.
Даштий ўзбеклар Хуросонни бoсиб олганларидан кейин уларда эронийларга нисбатан душманлик кайфияти аста-секин кучая бошлади. Улар Эрон ҳудудига тез-тез ҳужум уюштирадиган бўлдилар. Шоҳ Исмоилнинг бир неча бор эътирозлари ва огоҳлантиришларига қарамай, Бобурнинг эски рақиби бўлмиш Шайбонийхон бу эътирозларни назарига илмади ва рақобатчилар орасидаги нафрат ва ғараз очиқ душманлик даражасигача кўтарилди.
1510 йилнинг 2 декабрида Марв яқинида бўлиб ўтган шиддатли жангда ёрдамчи кучларнинг келишини кутаётган Шайбоний қирқ минг кишилик эроний қўшин томонидан ўраб олиниб, ишонган кучларидан ажратиб қўйилди ва ўлдирилди. Шоҳ Исмоил унинг бош чаноғини олтин билан қоплатиб, ўзи май ичадиган жом қилиб олди. Душманларига нафрати ва ғолибиятини ифодалаш учун Шайбонийнинг бош суяги терисини сомон билан тўлдириб, турк султони Боязид II га жўнатди, қолган тана аъзоларини кесиб, сунний мазҳабдаги ҳукмдорларга, шу жумладан, Мисрдаги мамлуклар султонига ҳам жўнатди.
Бобуршоҳ Шайбонийнинг ҳалокати ҳақида 1510 йилнинг иккинчи ярмида ўзининг жияни, Бадахшон ҳокими Мирзохон юборган хат орқали хабар топди. «Мен Қундуз томон йўлга чиқдим, – деб ёзган эди Мирзохон, – мабодо давлат ишлари билан бу томонларга йўлингиз тушиб қолгудай бўлса, иккаламиз биргаликда сизнинг бобомерос мулкингизни қайта тиклаш умидида сизга ҳамроҳ бўламан».
Бобуршоҳ бир сония ҳам иккиланмай йўлга отланди. Кобулни эгаллаш оддий хоҳиш эмас, балки зарурат эди. Унинг нигоҳи ҳалиям ушалмаган орзуси Самарқандга тикилган эди. Афғонистоннинг совуқ қиши ва унинг кучли, изғирин шамолларига қарши дадил юриб, у озроқ қўшини билан қалин қор билан қопланган Ҳиндикуш тоғидан ошиб ўтди ва 1511 йилнинг 31 январида Қундуз шаҳрига етиб келди. Шоҳ Исмоилнинг элчиси уни шу ерда дўстлик таклифлари билан кутиб турган эди. Бобур бу ҳаракатга миннатдорчилик билдириш мақсадида дарҳол жиянини элчи сифатида Эрон шоҳи ҳузурига жўнатди ва у орқали Шоҳ Исмоилга сардори аллақачон ҳалок бўлган бўлса ҳам Амударёнинг нариги қирғоғида изғиб юрган шайбонийлар қўшинини бартараф қилишда ҳамкорлик қилиш таклифини ҳам жўнатди. Шоҳ бу таклифни маъқуллади, чунки Эроннинг нариги чеккасида турган Усмонли турк қўшинига қарши юриш бошлашдан олдин мамлакатининг шарқий чегараларини мустаҳкамлаб олиш зарур эди. У Бобуршоҳга Мовароуннаҳр ҳудудида қўлга киритган ҳудудларда ўзининг тўлақонли ҳукмини ўрнатиш ҳуқуқи берилгани ҳақида фармон эълон қилди.
Худди шу пайтда Бадахшон билан Мовароуннаҳрни боғлаб турадиган ва стратегик жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга бўлган йўл бўйидаги Ҳисор-Шодмон қалъасини эгаллади. Бу эса Самарканд тахтини забт этишга кенг йўл очилди, деган гап эди. Лекин бу режани амалга оширишда Бобуршоҳ Шоҳ Исмоилнинг қўшини ёрдамига муҳтож эди. Шоҳ Исмоил унга зарур миқдордаги қўшин билан ёрдам қилишга ваъда берган эди.
1511 йилнинг октябрь ойи бошларида Бобуршоҳ унга ёрдам кўрсатган ҳамроҳларининг барчасига совға-саломлар ва миннатдорлик сўзлари билан ўз юртларига кузатиб қўйди ва тантанавор юриш билан Самарқандга кириб келди. Самарқандликлар учун ота-боболари сунний мазҳабга мансуб бўлган подшоҳнинг шиалар қўшини бошида келиши жуда ғайритабиий туюлди. Бобурнинг холаваччаси Муҳаммад Ҳайдар мирзонинг гувоҳлик беришича, самарқандликлар Бобурнинг ўз мақсадига эришиш, яъни Самарқанд тахтини қўлга киритиш учунгина бундай сиёсий ўйиндан фойдалангани, бошқача айтганда, шиалик либосини кийишга мажбур бўлганини билишарди. У Пайғамбаримиз Муҳаммад с.а.в.нинг қонуни асосида тахтни қўлга киритгач, яна ўз эътиқодига, яъни сунний мазҳабига қайтади ва унга содиқ қолади, деб умид қилишган эди. Лекин натижа улар кутганча бўлмади. Бобур Шоҳ Исмоилнинг ҳарбий ёрдамидан воз кечишдан чўчиди, чунки бундай ҳаракат унинг учун катта хавф туғдириши мумкин эди. Бу унинг кечирилмас ҳаракати эди. Саккиз ой илгари олқишлар билан Самарқанд тахтига таклиф қилинган Бобуршоҳни маҳаллий аҳоли Шайбонийнинг жияни бўлмиш Убайдуллахонга алмаштиришга қарор қилди. Ўз эътиқодидан қайтган суюкли ҳукмдордан кўра жиззаки, эътиқоди сунний бўлган Убайдуллахон маъқул кўринди. Натижада Бобур Самарқандни учинчи бор тарк этишга мажбур бўлди.
Бу муваффақиятсизликдан сўнг Бобурнинг нигоҳи Кобулнинг кўп ҳукмдорларини мафтун этган ғаройиб ўлка – Ҳиндистонга қаратилди. Илгари ҳам мусулмон ҳукмдорлардан бир нечаси Ҳиндистонга ғолибона юриш қилган эдилар. Уларнинг баъзилари эса унинг бойликларини талаш учун, баъзилари бу ўлканинг бойлиги ва ҳосилдорлиги жозибасига дош беролмасдан шу ерда қолиб ҳукм юритиш учун келган эдилар.
Бобур қўшини бу Ҳайбар довони орқали уч марта юриш қилди. 1524 йилги тўртинчи юришида у Лаҳўргача борди ва уни қўлга киритди. Бу вилоятни Бобуршоҳ бобокалони Темурбекдан қолган мулк, деб ҳисоблар эди. Шу боис уни ўз тасарруфига ўтказиб олди. Бу борада Бобур ҳақ эди, чунки Темурбек Панжобдан кетишда у ерга Хизирхон исмли ўз кишисини ҳоким этиб тайинлаган эди. Хизирхон бу ерда саййидлар сулоласига асос солди ва 1414 йилдан 1551 йилгача шу ҳудудда ҳукм юритди. Кейинчалик бошқарув тизими афғон султонларидан бўлмиш Лўдийлар сулоласи қўлига ўтди. Бобур Ҳиндистонда ўз омадини синаб кўриш учун юришга отланганда, бу сулола унинг бу ерга келаётганидан хабар топган эди.
Деҳли тахтида ўтирган султон Иброҳим Лўдий отаси Искандар Лўдий вафотидан сўнг 1517 йилда бошқарув тизимини қўлга олган эди. У бир бутун яхлит салтанат эгаси эмас, балки боши бир жойга мажбуран қовуштирилган хонликлар йиғиндисидан иборат уюшма раҳбари эканини англаб ололмас эди. У ҳукм юритадиган ҳудуд жанубий-ғарбда Бенгалия чегараларигача етиб борарди. Агра атрофидаги Дўлпур ва Чедерий вилоятлари ҳам унинг измида бўлиб, Панжобда ҳам унинг ҳукми тан олинарди. Жануб томонда эса унинг таъсири Марказий Ҳиндистондаги Бунделкҳанд вилоятигача етиб борарди. Унинг мамлакат бошқарувидаги таъсири кўпроқ рамзий кўринишда бўлиб, ҳақиқий бошқарув тизгини асосан унинг қариндошлари бўлмиш афғон сардорлари қўлида эди. Улар Иброҳимга буюк ҳукмдор сифатида эмас, балки ўзлари қатори бир сардор сифатида муносабатда бўлар эдилар. Лўдий султонларидан фақат иккитаси Иброҳимга нисбатан ҳурмат-эҳтиром кўрсатиб, унга ўз садоқатини билдиришарди.
Шунга қарамасдан, Иброҳим қўл остидаги ҳукмдорларни камситар, уларнинг ўзига сўзсиз бўйсунишларини ва ҳузурида қўл қовуштириб, таъзимда бўлишларини талаб қиларди. Бировга ишонмайдиган ва шафқатсиз Иброҳим сардорларни кишанлаб зиндонга ташлаттирар, уларга азоб беришни яхши кўрарди. Шу сабабдан бўлса керак, унинг сиёсатини қўллаб турадиган садоқатли сардорларидан бири бўлмиш Панжоб ҳокими Давлат Хон Лўдий унга қарши бош кўтарди. Иброҳим унинг Аграга келишини буюрди. Бироқ ўз ҳаёти хавфсизлигидан чўчиган Давлат Хон ўз ўғли Диловар Хонни султон ҳузурига жўнатди. Ёш Диловар Хон султон ҳузурига етиб келиши биланоқ Иброҳим унга, агар отаси Давлат Хон Панжоб вилоятидан пойтахт хазинасига тўланадиган йиллик ўлпон билан шахсан ўзи дарҳол султон ҳузурига етиб келмаса, уни зиндонга ташлаш дағдағаси билан қўрқитишди. Бироқ Диловар Хон бир чора топиб зиндондан қочди ва хавфдан огоҳлантирди. Бу ҳолатдан ваҳимага тушган Давлат Хон зудлик билан Кобул ҳукмдори Бобуршоҳга ёрдам сўраб мурожаат қилди.
1522 йилда Қандаҳорни қайта қўлга киритиб, ғарбий чегараларини анча мустаҳкамлаб олган Бобур – шоҳ Давлат Хоннинг илтимосига бажонидил рози бўлди. Бунинг устига, Давлат Хоннинг илтимоси Иброҳимнинг сиёсатидан норози бўлган унинг яна бир қариндоши – Аълам Хоннинг талаби билан мос тушган эди.
Шундан сўнг Бобур тўртинчи бор Ҳиндистон сари юриш бошлади. Унинг бу юриши Иброҳимнинг сиёсатидан норози бўлган афғон сардорларига ёрдам беришдан кўра кўпроқ ўзининг Ҳиндистонни маҳв этиш мақсадини акс эттирар эди.
Бу орада янги фарзандларнинг дунёга келиши туфайли Бобуршоҳнинг оиласи анча кенгайди. 1509 йилда Комрон мирзо, 1516 йилда Аскарий мирзо, 1519 йилда Ҳиндол мирзо ва 1523 йилда Гулбаданбегим дунёга келдилар. 1520 йилда эндигина ўн икки ёшга тўлган Ҳумоюн мирзо Бадахшон вилоятига ҳоким этиб тайинланди. Отаси Ҳиндистон юришида иштирок этиш учун Деҳлига чорлагунча у ўша ерда ҳукм юритди.
1525 йилнинг 25 ноябрида Бобур ўзи Кобул атро фида яратган «Садоқат боғи»га келиб тушди. Ҳумоюн Бадахшон қўшини билан шу ерга келиб отаси лашкарига қўшилиши лозим эди. Ҳумоюнни кутиш жараёнида Бобур амир ва беклари билан гоҳ шаробхўрлик, гоҳ маъжунхўрлик билан машғул бўлиб вақт ўтказдилар. Бироқ ҳадеганда Ҳумоюннинг қўшини келавермагач, подшоҳнинг тоқати тугай бош лади. Бадахшондаги мулкида у нималар билан машғул бўлгани ёлғиз Худога аён. Нима, у ярим мустақилликка эга бўлган Бадахшон мулкидан воз кечгиси келмаганми ёки ўзини отаси билан тенг мавқеда кўриб, унинг қўшинда хизмат қилишини истамаганми? Ниҳоят, 3 декабрь якшанба куни у отаси ҳузурида пайдо бўлди. «Ўшанда унинг қилмишидан ранжиганимни билдириб, мен Ҳумоюнга қаттиқ гап қилдим», – деб ёзади Бобур ўз хотираномасида. Ниҳоят ҳарбий юришга отланилди.
1526 йилнинг 12 апрелида Бобур лашкари Деҳли яқинидаги Панипат атрофидаги ялангликда тўхтаб, қароргоҳ тикди. Сукунат ва қурғоқчилик ҳукм сураётган бу ҳудудда онда-сонда учраб қоладиган ўт-ўлан ва тиконли буталарни ҳисобга олмаганда ҳаётдан асар ҳам йўқ эди.
Бу жойга етиб келишлари билан подшоҳнинг фармонига биноан лашкар қароргоҳи атрофи мустаҳкам ҳимояланди. Ўнг томонда Панипат шаҳри ястаниб ётарди. Чап томонда, қароргоҳ қаршисида бир-бирига хом қайгич арқонлар билан маҳкам боғланган етти юзта арава, улар оралиғида милтиқчилар пиёда аскарларни ҳимоя қилишлари учун беш-олтитадан тўсиқлар қўйилди. Жангчи сафлар орасида, бир камон ўқи етадиган масофада юз-юз эллик отлиқ суворийлар юриши учун очиқ жой қолдирилди.
Ўн икки минг кишилик улкан лашкарни бошқаришдек масъулиятли вазифа Бобурга биринчи бор насиб қилиб турган эди. Лекин, нафсиламбирини айтганда, Иброҳим Лўдийнинг юз минг кишилик лашкари ва мингта жангчи фили олдида бу ҳеч гап эмас эди. Бобурнинг замбараклари анчагина бўлиб, улар орасида турк (усмоний) тўпчилари ҳам бор эди. 1514 йилги эронийлар билан Қалдиронда бўлиб ўтган жангда турк тўпчилари Шоҳ Исмоилнинг тиш-тирноғигача қуролланган даҳшатли лашкарини тор-мор қилгандан сўнг, улар Осиёдаги энг яхши тўпчилар сифатида тан олинган эди.
20 апрель, жума куни эрта тонгда Иброҳимнинг лашкари шиддат билан ҳужумга ўтди. Уларни яши-ринган жойидан ташқарига чиқариб олиш учун Бобур суворийлари бир неча кун ҳаракат қилдилар. Бу орада Бобурнинг қўшини жанговор ҳолатга келтирилди: ўнг ва сўл қанот, марказий қисм, илғор қисми, за-хира қисми ва отлиқ суворийларнинг бир қисми чап-га, иккинчи қисми ўнгга ажралиб, душман қўшинини ўраб, ўртага олиш ва янчиб ташлаш учун ҳаракат бошланди.
