Pianoçu

ÖN SÖZ

Bu xatirələr kitabı Polşanın məşhur musiqiçisi və bəstəkarı Vladislav Şpilmanın almanlar tərəfindən işğal olunmuş Varşavada 1939–1945-ci illərdə sürdüyü həyat haqqındadır. Bəstəkarın ailəsi – valideynləri, iki bacısı və qardaşı alman işğalçıları tərəfindən qətlə yetirilib.

Müəllif ölümdən üç dəfə qurtula bilib – əvvəlcə getto sakinlərini Treblinkaya yollamaq üçün qovan yəhudi polisi, sonra polşalı qadın Helena Leviskaya, müharibənin sonunda isə alman ordusunun kapitanı Vilhelm Hozenfeld sayəsində.

Varşava azad edildikdən sonra Vladislav Şpilman uzun müddət stress vəziyyətində idi – özünü həlak olmuş yaxınlarının ruhu qarşısında günahkar sayırdı. Nəhayət, ağlını itirməmək üçün dostlarının məsləhəti ilə yaşadıqlarını kağıza köçürüb. Kitab müharibədən dərhal sonra yazılıb və 1946-cı ildə Yeja Valdorffun redaktorluğu altında «Şəhərin məhvi» adı ilə işıq üzü görüb. Əsərdə xüsusi ideyalar və milli stereotiplər yoxdur, burda, sadəcə, insanlar – almanlar, polyaklar, yəhudilər və litvalılar, bir də onların əməlləri öz əksini tapıb.

Vladislav Şpilman musiqi fəaliyyətinə qayıdıb konsertlər verib, Polşa radiosunun musiqi redaksiyasına rəhbərlik edib. Məşhur «Varşava kvinteti»nin yaradıcılarından biri olub və onunla bir çox ölkədə konsert verib. Bundan başqa, o, Sopotda populyar musiqi festivalının təşkilinin təşəbbüsçülərindən idi.

Kitabın «Pianoçu» adı ilə çap olunan ikinci nəşri 1998-ci ildə Almaniyada, növbəti il isə ABŞ-da işıq üzü görüb. Əsər həmin vaxtdan səkkiz dilə tərcümə edilib, təkcə Polşada deyil, İspaniyadan tutmuş Yaponiyayadək bütün dünyaya səs salıb, «The Economist», «The Guardian», «The Sunday Times» və s. kimi nüfuzlu nəşrlərin bestseller siyahısına düşüb. 1999-cu ildə «Los Angeles Times» qəzeti əsərə «fakt ədəbiyyatı» kateqoriyasında ən yaxşı kitab titulu verib.

Kitabda yaddaşa təkcə yəhudilərə divan tutulması, yaxud onların Treblinkaya köçürülməsi səhnələri deyil, həm də baş verən bu dəhşətli faciənin bəzən iki-üç cizgi ilə konkret iştirakçılarının simaları, xırdalığınadək məişət detalları, insan münasibətlərinin təfərrüatları həkk olunur. «The Independent on Sunday» (28.03.1999) qəzeti yazırdı: «Bəzən həyatın boyu insan təbiəti haqqında bu nazik kitabdan əxz etdiyin qədər öyrənə bilmirsən».

Məşhur rejissor Roman Polanski «Pianoçu» əsərini ekranlaşdırıb. Vaxtilə Anje Vaydanın da belə bir niyyəti olub.

«Pianoçu» filmi 2002-ci ildə 55-ci Kann Beynəlxalq kino festivalının ali mükafatına – «Qızıl palma budağı»na layiq görülüb. Film həmçinin 2003-cü ildə üç «Oskar» alıb: ən yaxşı rejissor işinə görə (Roman Polanski), ssenariyə görə (Ronald Harvud) və ən yaxşı kişi roluna görə (Edrien Broudi).

Kitabda əlavə kimi alman ordusunun kapitanı Vilhelm Hozenfeldin – V.Şpilmanı viranə qalmış Varşavada xilas edənlərdən birinin hərbi gündəliyindən parçalar verilib.

MÜQƏDDİMƏ

Atam müharibə dövründə başına gələnləri son illərədək qırx qapı arxasında gizlətməyə çalışıb. Bununla belə, on iki yaşım olar-olmaz kitabxanamızda tapdığım bu kitab sayəsində atamın keçmişi barədə çox şeyi öyrəndim. Həmin kitabdan niyə ata tərəfdən nənəmlə babamın olmadığını, evimizdə nə üçün bu barədə bir kəlmə də danışılmadığını öyrəndim. Tapdığım bu gündəlik ailə tarixçəmizin indiyədək heç bir təsəvvürüm olmadığı qaranlıq hissəsinə aydınlıq gətirdi… Hərçənd biz indiyədək bu haqda susmağa üstünlük veririk. Yəqin, elə həmin səbəbdən dərhal fərqinə varmadım ki, atamın yaşadıqları digər insanlarda maraq doğura bilər. Bu kitabın yenidən çap olunmasına isə məni dostum – alman şairi Volf Birman inandırdı. O, əsərin müstəsna dəyərə malik olduğuna əmin idi.

Uzun illərdir Almaniyada yəhudilər, almanlar və polyaklar arasında ağrılı susqunluq vəziyyətini müşahidə edirəm. Ümid edirəm ki, bu kitab hələ də qanayan yaraların sağalmasına vəsilə olacaq.

Atam Vladislav Şpilman yazıçı deyil. O, pianoçu, bəstəkar və mədəniyyət xadimidir. Kimsə onun haqqında belə deyib: «Bu adamın daxilində musiqi yaşayır».

Atam Berlin musiqi akademiyasında Artur Şnabelin fortepiano və Frans Şrekerin kompozisiya sinfini bitirib.

1933-cü ildə Hitler hakimiyyətə gələndən sonra atam Varşavaya qayıdıb və Polşa radiosunda pianoçu işləməyə başlayıb. 1939-cu ilədək simfoniya musiqisi, filmlərə musiqi və bir çoxu dərhal məşhurlaşan mahnılar bəstələyib. Müharibə ərəfəsində Bronislav Gimpel, Henrik Şerinq, İda Qendel və Roman Totenberq kimi dünya şöhrətli skripkaçılarla konsertlərdə çıxış edib.

1945-ci ildən sonra kamera musiqisinin piano ifaçısı kimi fəaliyyət göstərib. Yeni simfonik əsərlər, o cümlədən minlərlə mahnı bəstələyib. Onlardan «Yağış», «Bu illəri heç kəs qaytarmayacaq», «Sevgisiz xoşbəxtlik yoxdur», «Nəğməyə inanmıram», «Qırmızı avtobus», «Sakit gecə», «Zaman gələcək», «Sabah yaxşı gün olacaq» mahnılarının adını çəkmək olar.

Atam uşaqlar üçün əllidən artıq mahnı, bir çox radio tamaşasına və filmə musiqi yazıb, o həmçinin Polşa kino xronikasına yazılmış məşhur çağırış siqnalının müəllifidir.

Atam həmin dövrdə Polşa Bəstəkarlar İttifaqının, eləcə də sıralarında teatr və kino üçün şeirlər qələmə alan, musiqi bəstələyən yaradıcı adamların birləşdiyi Şairlər və bəstəkarlar birliyinin rəhbərliyinə daxil olub, Estrada mahnısı müəlliflərinin və bəstəkarlarının birliyini bərpa edib. O həm də Sopotda Beynəlxalq mahnı festivalının təşəbbüsçüsü və təşkilatçılarından biri idi.

Atam 1960-cı ilədək Polşa radiosunda həzin musiqi redaksiyasına rəhbərlik edib. Sonralar özünü tamamilə konsert fəaliyyətinə həsr etmək üçün bu işdən uzaqlaşıb. Bronislav Gimpel və Tadeuş Vronski ilə birgə «Varşava kvinteti»ni yaradıb. Onlar bütün dünyanı gəzərək iki mindən artıq konsert veriblər.

Atam öz xatirələrini müharibədən dərhal sonra, 1945-ci ildə yazıb. Kitab ilk dəfə 1946-cı ildə işıq üzü görüb. Zənnimcə, bu kitab onun həyatında öz müstəsna rolunu oynaya bilib, çünki atama müharibə kabusundan qurtulub normal həyata qayıtmağa kömək edib.

1960-cı illərin əvvəllərində müxtəlif nəşriyyatlar bir neçə dəfə bu kitabı yeni oxucu nəslinə çatdırmağa cəhd göstəriblər. Naməlum, daha dəqiq desək, məlum səbəblərdən bu cəhdlər uğurla nəticələnməyib. Yəqin, qərarvericilərin buna öz səbəbləri olub…

Odur ki atamın gündəlikləri bir də əlli il sonra əvvəlcə Almaniyada işıq üzü görüb. Kitab bu ölkədə dərhal müharibənin ciddi «şahid»lərindən biri kimi qəbul olunub. Almaniyanın mötəbər «Der Spiegel» jurnalı ona səkkiz səhifə həsr edib. Gündəliklər 1999-cu ildə İngiltərə, Niderland, İtaliya, İsveç, Yaponiya və Birləşmiş Ştatlarda dərc olunub. Əsər 1999-cu ildə «Los Angeles Times», «The Times», «The Economist», «The Guardian» qəzetlərinin «ən yaxşı kitablar» siyahısına daxil edilib.

Vermaxt kapitanı Vilhelm Hozenfeldin gündəliyindən bu nəşrə daxil edilmiş parçalar heç kəsi etinasız qoymur, üstəlik, kitaba yeni rəng qatır, həmçinin Almaniyada geniş yayılmış bir fikri – guya alman cəmiyyətinin Hitler ordusunun Polşa ərazisində və işğal etdiyi digər ölkələrdə həyata keçirdiyi cinayətlərdən xəbərsiz olduğunu təkzib edir; eyni zamanda onun cəsur əməlləri hər şeyə rəğmən nasist rejiminə qarşı mübarizə imkanlarının qaldığını göstərir.

Həmin parçaları nəşrə salmaqla Vilhelm Hozenfeldin xatirəsini anmağı özüm üçün mənəvi borc bilmişəm.

Anje Şpilman, mart 2000

MÜHARİBƏ

1939-cu il avqustun 31-də Varşavada, demək olar ki, artıq hər kəs almanlarla müharibənin qaçılmaz olduğunu bilir və bunun əksini ağlının ucundan da keçirmir, bircə tək-tük islaholunmaz nikbin adam Polşanın barışmaz mövqeyinin Hitleri qorxuda biləcəyinə ümid bəsləyirdi. Onların nikbinliyi opportunizmin təzahürü idi, bu adamlar, sadəcə, hər cür məntiqin ziddinə gedərək müharibədən yan qaçıb əvvəlki kimi sakit yaşaya biləcəklərinə inanmaq istəyirdilər – axı həyat elə gözəldir ki!

Axşamlar işıqlar söndürülür, şəhər zülmətə qərq olurdu. Evlərdə qaz hücumundan qorunmaq üçün bütün dəlmə-deşikləri tutulan xüsusi otaqlar hazırlanırdı. İnsanlar hər şeydən çox qaz hücumundan qorxurdu.

Beləcə, kafe və barların işıq keçirməyən pəncərələrinin arxasında orkestrlər musiqi səsləndirir, müştərilər rəqs edir, içki içir və cəsur vətənpərvər nəğmələr oxuyaraq döyüş ruhlarını yüksəldirdilər.

İşığı gizlətmək, çiynində əleyhqaz daşımaq, gecənin bir yarısı simasını dəyişmiş küçələrlə taksidə evə qayıtmaq həyata xüsusi rəng qatırdı, bir də ki hələ heç bir təhlükə hiss olunmurdu.

Həmin dövrdə mən Polşa radiosunda pianoçu idim, valideynlərim, qardaşım və bacımla Slizkaya küçəsində yaşayırdım.

O avqust gecəsində evə çox gec qayıtdım, yorğun idim və dərhal yatağa uzandım. Mənzilimiz dördüncü mərtəbədə yerləşirdi; bunun isə öz üstünlükləri vardı: toz və küçənin qoxusu aşağıda qalır, bunun əvəzində Visladan əsən ruzigar təmiz havanı açıq pəncərələrdən içəri qovurdu.

Partlayış səslərinə oyandım. Hava açılırdı. Saata baxdım: altıya qalırdı. Partlayışların əks-sədası güclü deyildi və sanki şəhərdən yox, hardansa uzaqdan gəlirdi. Yəqin, bu, hərbi təlimlər idi, son zamanlar hamı onlara alışmağa macal tapmışdı. Bir neçə dəqiqədən sonra ortalığa sükut çökdü. Düşündüm ki, bəlkə, başımı atıb yenidən yatım, amma hava artıq işıqlanmışdı. Odur ki səhər yeməyinədək mütaliə etməyi qərara aldım.

Otağımın qapısı qəfil açılanda hardasa saat 8 olardı. Kandarda anam dayanmışdı, geyimindən şəhərə çıxacağı bəlli olurdu. Üzü həmişəkindən daha bəyaz idi. Məni yataqda görüb qəzəbini gizlədə bilmədi. Anam nəsə demək istədi, amma səsi sözünə qulaq asmırdı; o, dərindən ah çəkib, nəhayət, əsəbi şəkildə tez dilləndi:

– Ayağa qalx, müharibə başlayıb!

Mən dərhal radioya getməyi qərara aldım. Orda dostlarımdan son xəbərləri öyrənə bilərəm.

Əynimi geyinib səhər yeməyi yedim və evdən çıxdım. Evlərin və afişa dirəkciklərinin üstünə artıq böyük ağ vərəqlər yapışdırılmışdı. Bu vərəqlərdə xalqa müraciət edən prezident Almaniyanın Polşaya hücumu barədə xəbər verirdi. Adamlar dəstə-dəstə dayanıb müraciəti oxuyur, bəziləri başılovlu harasa qaçır, yəqin, son anda ən təcili işlərini yoluna qoymaq istəyirdilər. Evimizin yaxınlığındakı döngədə yerləşən dükanın sahibəsi pəncərələrə ağ kağız zolaqları yapışdırırdı, onlar artıq qaçılmaz olan bombalanma zamanı pəncərələri qorumalı idi. Sahibənin qızı isə həmin vaxt salat, vetçina və kolbasa boşqablarını kiçik bayraqlar və milli qəhrəmanların portretləri ilə bəzəyirdi.

Küçələrdə yorulmadan qəzet satıcıları vurnuxur, xüsusi buraxılışlar təklif edirdilər. Heç bir təlaş hiss olunmurdu. Əhvali-ruhiyyə maraqla – görəsən, bundan sonra nə olacaq? – hadisələrin bu cür gedişatından doğan təəccüb arasında var-gəl edirdi.

Dirəkciklərin birinin qarşısında çalsaçlı, üzü yenicə taraşlanmış, qəşəng geyinmiş cənab dayandı. Onun üzü və hətta boynu həyəcandan qızardı. Şlyapası peysərinə tərəf əyildi, halbuki adi halda belə bir şeyə heç vaxt yol verməzdi. Müraciəti oxuyub şübhə içində başını buladı və eynəyini burnuna dirəyib gözünü yenidən kağıza zillədi. Bəzi kəlmələri qeyzlə hündürdən təkrarladı:

– Hücum ediblər… Müharibə elan etmədən… – yaxınlıqdakı insanların reaksiyasını görmək üçün ətrafına boylanıb eynəyini düzəltdi və ucadan dedi: – Axı bu şərəfsizlikdir!

O heç cür sakitləşə bilmirdi, kənara çəkiləndən sonra belə burnunun altında mızıldanır və çiyinlərini çəkirdi:

– Yox. Bu heç düzgün deyil…

Lap yaxınlıqda yaşasam da, radioya çatmaq o qədər də asan başa gəlmədi. Bu, həmişəkindən iki dəfə çox vaxtımı aldı. Yolun yarısına çatanda fənər dirəklərində, dükanların girişində və evlərin pəncərələrində qurulmuş səsucaldanlardan hava həyəcanının səsi gəldi. Sonra aparıcının səsi eşidildi: «Varşava hava təhlükə siqnalı! Diqqət! Diqqət! Başlayır…» Daha sonra ardıcıl şəkildə hərbi şifrin rəqəmləri ilə hərfləri səsləndi və bu, mülki adamların qulaqlarında sirli bir ovsun kimi cingildədi. Bəlkə, rəqəmlər uçan təyyarələrin sayına işarə edirdi? Hərflər də bombaların düşəcəyi ərazilərə? Bəlkə, bu ərazilərin arasında elə bizim dayandığımız yer də var?

Küçə qısa vaxtda boşaldı. Qorxuya düşmüş qadınlar zirzəmilərə tələsirdilər, gizlənmək istəməyən və cəsarətlərini nümayiş etdirən kişilərsə dükanların və evlərin qarşısında dayanıb almanları qarğıyır, ümumi səfərbərliyi bacarıqsız şəkildə, üstəlik, xeyli ləngimə ilə həyata keçirən hökuməti söyürdülər. Boş qalmış, sanki xarabazara dönmüş küçələrdə qışqırıq səsləri eşidilirdi – bu, hava hücumundan müdafiə dəstələrinin iştirakçıları idi. Onlar təkcə özlərinə məlum olan səbəbdən evindən çıxıb küçədə gəzməyə cəhd edənləri bu təhlükəli niyyətlərindən vaz keçirməyə çağırırdılar. Sonra bomba səsləri eşidildi, ancaq səslər bu dəfə də yaxından gəlmirdi.

Hava həyəcanı yenidən elan ediləndə mən artıq radionun binasına yaxınlaşırdım. Bu, yolboyu üçüncü siqnal idi. Lakin radio əməkdaşları hər dəfə bomba sığınağına düşmək iqtidarında deyildilər.

Radio verilişlərinin proqramı tamamilə qısaldılıb korlanmışdı, onu, nəhayət, bərpa etmək mümkün olduqda isə cəbhədən yenicə gəlmiş mühüm xəbərləri və ya siyasi məlumatları vermək üçün efir hər dəfə kəsilirdi. Həmin xəbərlərin arasında isə hərbi marşlar, ya da milli himnlər səsləndirilirdi. Redaksiyanın dəhlizlərində xaos hökm sürürdü. İnsanların ümumi döyüşkən əhvali-ruhiyyəyə get-gedə daha çox kökləndiyi hiss olunurdu.

Orduya çağırılan əməkdaşlardan biri həmkarları ilə vidalaşmağa, həm də fürsətdən istifadə edərək öz yeni mundirini nümayiş etdirməyə gəldi. Yəqin, elə xəyal edirdi ki, hamı başına toplaşıb onu riqqətlə yola salacaq. Amma zavallını peşmançılıq gözləyirdi: hər kəsin başı özünə qarışmışdı. O, mülki həyatı ilə vidalaşma ssenarisini qismən də olsa həyata keçirmək üçün yanından ötən əməkdaşları saxlamağa çalışırdı. İstəyinə çatsaydı, gələcəkdə nəvələrinə danışmağa nəsə olacaqdı. Biçarə hardan biləydi ki, iki həftədən sonra dəfninə gəlməyə heç kəs vaxt tapmayacaq.

Studiyanın yanında radionun qocaman işçisi, pianoçu, professor Urşteyn qolumdan yapışdı. Bu adam zamanı saatlarla və günlərlə ölçən insanlardan fərqli olaraq onu lap çoxdan musiqi əsərləri ilə nizamlayırdı. Belə ki, professor nəyisə xatırlamaq istəyəndə sözünə həmişə belə başlayardı: «O zaman mən çalırdım…» – və o bu üsulla zamanı təyin etməyə müvəffəq olanda yaddaşına icazə verirdi ki, hətta o qədər də əhəmiyyət kəsb etməyən və daha uzaq keçmişdə qalan nələrisə alt qatlarından çıxarsın.

Qocaman professor qulaqları batmış və çaşqın vəziyyətdə studiyanın qapısının ağzında dayanmışdı: musiqi müşayiəti olmadan bu nə müharibədir?!

– Kimsə demir ki, bu gün işləyə biləcəm, ya yox? – əlacsız şəkildə şikayətləndi.

Nahardan sonra işləyə biləcəyimiz aydınlaşdı və hərə öz royalının arxasına keçdi. Planlaşdırılmış ardıcıllıqla olmasa da, musiqi verilişlərini efirə buraxmağa hazırlaşırdılar.

Bir azdan nahar vaxtı çatdı, əməkdaşlardan bir-ikisi artıq acmışdı. Biz yaxınlıqdakı restoranda qəlyanaltı etmək üçün radiodan çıxdıq.

Şəhər sanki həmişəki həyatını yaşayırdı. Əsas küçələrdə əvvəlki kimi qələbəlik idi. Dükanlar açıq idi, üstəlik, prezident əhalini azuqə ehtiyatı yığmamağa çağırdığından – onun fikrincə, bu artıq iş idi – gözə nə növbə, nə də basırıq dəyirdi. Səyyar satıcılar kağızdan düzəldilmiş donuz oyuncaqlarını xüsusi canfəşanlıqla satırdılar. Bu arada həmin donuzları açsaydın, Hitleri xatırladan bir şeyə çevrilirdi.

Biz restoranda güc-bəla ilə bir boş masa tapdıq. Burda, adətən, sifariş edə biləcəyin bir çox yemək indi menyuda gözə dəymirdi. Yerdə qalanların qiyməti isə lap kəlləçarxda idi. Alverçilər fürsəti fövtə vermirdilər.

Masa arxasında yalnız bir mövzu ətrafında söhbət gedirdi: o da yaxınlarda Fransa və İngiltərənin müharibəyə qoşulmaq ehtimalı idi. Bir neçə ümidsiz bədbin müstəsna olmaqla hamı bu hadisənin yaxın saatlarda, hətta dəqiqələrdə baş verəcəyindən əmin idi. Hətta Amerikanın da almanlara müharibə elan edəcəyini düşünənlər tapılırdı. Onlar ötən müharibənin təcrübəsinə əsaslanaraq belə deyirdilər: sanki I Dünya müharibəsinin yeganə məqsədi bizə növbəti dəfə necə vuruşmağı göstərmək idi.

Fəqət Fransa və İngiltərə müharibəyə sentyabrın 3-də qoşuldu.

Həmin gün saatın əqrəbləri üçü göstərirdi, mənsə hələ də evdə idim. Biz heç bir xəbəri qaçırmamaq üçün radioqəbuledicini həmişə açıq qoyurduq. Hərçənd cəbhədən gələn məlumatlar o qədər də ürəkaçan deyildi. Düzdür, süvari qoşunlarımız Şərqi Prussiyaya daxil olmuşdu, təyyarələrimizsə alman mövqelərini bombalayırdı, amma yenə də Polşa ordusu elə hey tutduğu mövqeləri əldən vermək məcburiyyətində qalır, hücuma keçən düşməndən qorunmaq üçün geri çəkilirdi. Hərbi təbliğatımızın dediyi kimi, almanların təyyarələri və tankları kağızdan, benzinləri isə hətta alışqan üçün yararsız sintetik tərkiblidirsə, bu necə baş verə bilərdi ki?

Varşavanın səmasında uçan düşmən təyyarələri az vurulmamışdı. Hətta əyinlərində kağızdan paltar, ayaqlarında kağızdan ayaqqabı olan pilotların meyitlərini öz gözləri ilə görən şahidlər də tapılırdı. Onda bəs bu miskin və şərəfsiz quldur dəstəsi bizi geri çəkilməyə necə məcbur edirdi? Bax bunu heç kəs anlaya bilmirdi.

Radioda gedən veriliş qəfil kəsiləndə və aparıcı təntənəli səslə elə indicə təcili xəbər səsləndiriləcəyini elan edəndə anam otaqda dövrə vurur, atam skripkada çalır, mənsə kresloda oturub kitab oxuyurdum. Atamla mən radioqəbulediciyə yaxın oturduq, anamsa qardaşımla bacımı çağırmağa qaçdı. Radioda hərbi marş çalındı, sonra anons təkrarlandı, növbəti dəfə marş sədaları və nəhayət, bir dəqiqədən sonra yenə elan etdilər ki, indi biz mühüm xəbər eşidəcəyik. Polşa milli himni, ardınca da Britaniya milli himni ifa olunanda əsəb dolu gərginlik pik nöqtəyə çatdı. Yalnız bundan sonra xəbər verdilər ki, indi biz düşmənlə tək vuruşmuruq, artıq bizim müttəfiqimiz var və indən belə qələbə, yəqin ki, bizim tərəfimizdə olacaq. Hətta hadisələr arabir bizim xeyrimizə cərəyan etməsə belə!

Bu xəbəri eşidərkən keçirdiyimiz həyəcanı ifadə etməkdə çətinlik çəkirəm. Anamın gözləri yaşardı, atam hönkür-hönkür ağladı, qardaşım Henriksə sanki artıq həlledici qələbə qazanıbmışıq kimi əllərini düz burnumun ucunda yelləyə-yelləyə qışqırmağa başladı:

– Gördün? Axı mən demişdim!

Mübahisə etmək üçün bundan uğurlu məqam ola bilməzdi. Regina onun qarşısını almaq üçün aramızda dayanıb sakitcə dedi:

– Bəsdirin! Hamı belə olacağını bilirdi… – və əlavə etdi: – Axı beynəlxalq müqavilələr də elə bunu deyirdi.

Regina vəkil işləyirdi, deməli, bu cür məsələlərdə onun dedikləri ilə qeyd-şərtsiz razılaşmaq lazımdır.

London dalğasını tutmağa çalışan Qalina radioqəbuledicini qurdalamağa başladı, o, məlumatı ilkin mənbədən almaq istəyirdi.

Hər iki bacım ailənin digər üzvlərindən qat-qat təmkinli və möhkəm idi. Görəsən, bu məziyyətlərini irsən kimdən almışdılar? Bəlkə, anamdan, hərçənd indi o da bacılarımla müqayisədə qərarsız görünürdü.

Dörd saat sonra Fransa da almanlara müharibə elan etdi. Atam nahardan sonra Britaniya səfirliyinin binasının önündə keçiriləcək nümayişə getmək qərarına gəldi. Anam buna qarşı çıxmağa çalışdı, amma atam fikrindən dönmədi. O, nümayişdən qızışmış, çılğın və üst-başı dağınıq halda qayıtdı. Orda xarici işlər nazirini, həmçinin İngiltərə və Fransa səfirlərini gördüyünü danışdı. Dediyinə görə, iştirakçılar birgə nəğmə oxuyub və şüarlar səsləndiriblər. Sonra hücum təhlükəsi ilə bağlı onlardan təcili evlərinə dağılışmaq xahiş olunub. Kütlə həmin çağırışa elə qızğınlıqla əməl edib ki, bu, atam üçün həyatı bahasına başa gələcəkmiş: onu basabasda az qala tapdayacaqlarmış, bununla belə, atam evə məmnun və yaxşı əhvali-ruhiyyədə qayıtmışdı.

Təəssüf ki, sevincimiz uzun sürmədi. Cəbhədən gələn xəbərlər günü-gündən daha böyük əndişəyə səbəb olurdu.

Sentyabrın 7-də kimsə qapımızı bərkdən döydü. Pilləkəndə qarşıdakı mənzilin sakini, həkim işləyən qonşumuz dayanmışdı. Ayağında uzunboğaz ordu çəkmələri, başında idman papağı, əynində ov gödəkçəsi, çiynində kürək çantası vardı. Çox tələsirdi, amma almanların Varşavanın lap yaxınlığında olduğunu, hökumətimizin Lüblinə köçdüyünü, bütün kişilərinsə şəhəri tərk edib Vislanın qarşı sahilinə keçməsinin lazım olduğunu xəbər verməyi özünə borc bilmişdi. Çayın o biri tayında yeni cəbhə qurulacaqdı.

Biz əvvəlcə ona inanmaqda çətinlik çəkdik. Mən nəsə öyrənə bilmək üçün qonşulara baş çəkməyi qərara aldım. Henrik radionu qoşdu, orda da tərslikdən sakitlik idi. Stansiya susurdu.

Qonşulardan, demək olar, heç kəs evdə yox idi. Mənzillərin çoxu qıfıllı idi, yerdə qalanlarında isə ağlamaqdan gözləri qızarmış və özlərini ən pis sonluğa kökləmiş qadınlar ərlərini və qardaşlarını yola hazırlayırdılar. Şübhəyə heç bir əsas yox idi – həkim həqiqəti söyləmişdi.

Mən dərhal heç yerə getməməyi qərara aldım, çünki bu cür ağır hərbi şəraitdə dərbədər gəzməyin heç bir mənası yox idi. Əgər nəsibim həlak olmaqdırsa, qoy bu, evdə baş versin. Üstəlik, düşünürdüm ki, atamla Henrik gedəndən sonra kimsə anamla bacılarımın qayğısına qalmalıdır. Hərçənd ailə məşvərətində onların da evdə qalacaqları aydın oldu.

Anam yenə də bizi qaçmağa razı salmağa cəhd etdi. O, gözlərini bərəldərək həyəcan dolu səslə elə hey yeni əsaslar gətirir və bizi şəhəri tərk etməli olduğumuza inandırmağa çalışırdı. Biçarə qadın sonunda müqavimətimizi qıra bilməyəcəyini anlayanda qəşəng və nurlu üzündə rahatlıq və məmnunluq ifadəsi əks olundu: qoy nə olur olsun, yetər ki bunu birlikdə qarşılayaq.

Mən saat 8-dək gözlədim və hava qaralan kimi evdən çıxmağı qərara aldım. Varşava tanınmaz hala düşmüşdü. Şəhər bir neçə saatda necə bu dərəcədə dəyişə bilərdi axı?!

Bütün mağazalar bağlanmışdı, tramvaylar fəaliyyətini dayandırmışdı, bircə ağzınacan dolu maşınlar küçələrdə yüksək sürətlə şütüyürdü, hamısı da eyni istiqamət götürmüşdü. Hədəf Ponyatovski körpüsü idi. Marşalkovskaya küçəsilə isə əsgər dəstəsi addımlayırdı: özü də nəğmə oxuyaraq, cəsarətlə, ruh yüksəkliyi ilə! Bununla belə, həmin mənzərədə nəsə bir qəribəlik vardı: əsgərlər tüfənglərini necə gəldi tutmuş, konfederatkalarını¹ isə başlarına nizamnaməyə uyğun taxmamışdılar. Üstəlik, hər kəs öz bildiyi kimi addımlayırdı; əsgərlərin artıq çoxdan mütəşəkkil orduya xas dəqiq sazlanmış mexanizmin bir hissəsi olmadığı qıraqdan aydın görünürdü. Səkidə dayanmış iki qadın onlara çəhrayı astra atır və ara-sıra şövqlə nəsə çığırırdılar. Hərçənd buna heç kəs məhəl qoymurdu. İnsanlar tələsirdilər, görünür, Vislanın sağ sahilinə qaçmağa hazırlaşırdılar. Onlar çatdıra bilməyəcəklərindən qorxduqları üçün tələsirdilər – almanlar qəti hücuma keçməmiş yarımçıq işlərini tamamlamalı idilər.

İndi yoldan keçənlərin zahiri görkəmi də kifayət qədər əcaib idi. Varşava həmişə zərifliyi ilə fərqlənib. Sanki elə indicə dəbli jurnalların üz qabığından düşmüş xanımlar və cənablar, görəsən, qəfil hara yoxa çıxmışdılar?

Bu günsə Varşava küçələrində vurnuxanlar elə geyinmişdilər ki, sanki hansısa ov və ya turist maskaradına tələsirdilər. Ayaqlarında ordu və ya xizək çəkmələri, xizək şalvarı, başlarında yaylıq, çiyinlərində kürək çantaları, əllərində əsa adamlar az qala qaça-qaça gedirdilər, zahiri görkəmləri, mədəni görünüb-görünmədikləri onların zərrə qədər də veclərinə deyildi.

Hələ dünən tərtəmiz olan küçələri isə bu gün xirtdəyəcən zibil basmışdı.

Yan küçələrin birində elə indicə cəbhədən qayıtmış əsgərlər dayandı. Onlar hara gəldi sərələnmişdilər: həm səkidə, həm də işlək yolda. Üz-gözlərindən, hərəkətlərindən sonsuz yorğunluq və süstlük yağırdı. Onlar bu hallarını nəinki gizlətmir, əksinə, gözə soxurdular. Niyyətləri isə ətrafdakılara niyə cəbhədə deyil, burda olmalarının səbəbini çatdırmaq idi. Səbəb aydın idi: cəbhədə döyüşməyin artıq heç bir mənası qalmamışdı, bu, faydasız işə çevrilmişdi. Yaxınlıqda dəstə-dəstə dayanmış adamlar əsgərlərdən aldıqları məlumatları bir-birinə ötürürdülər. Xəbərlər xoşagələn deyildi…

Mən bilaixtiyar baxışlarımla səsucaldanı axtarmağa başladım. Bəlkə, onları yığışdırıblar? Yox. Onlar əvvəlki kimi öz yerlərində idi, sadəcə, susurdular…

Mən radioya tələsdim. Niyə xəbərləri səsləndirmirlər ki? Niyə heç kəs insanlara ürək-dirək verməyə, bu kütləvi qaçaqaçın qarşısını almağa çalışmır axı? Radio bağlı idi. Müdiriyyət şəhəri tərk etmişdi, bircə kassirlər işçilərə və yaradıcı əməkdaşlara tələm-tələsik üçaylıq müavinətlərini verirdilər.

– İndi biz nə edək? – burda yüksək inzibati vəzifə tutan əməkdaşın qolundan tutub soruşdum.

O mənə laqeyd baxışlarla nəzər saldı. Bu baxışlardan nifrət qarışıq qəzəb yağırdı. O dartınıb qolunu düşdüyü məngənədən azad etdi.

– İndi kim bunun hayındadır ki? – üstümə qışqırıb çiyinlərini çəkdi və qapını acıqla çırpıb bayıra qaçdı.

Bu lap ağ oldu. Heç kəs insanları saxlamağa çalışmır. Fənər dirəklərindəki reproduktorlar susur. Heç kəs küçələri təmizləmir. Nə çirkabdan, nə də çaxnaşmadan. Ya da adamları qorumaq əvəzinə onların qaçmasına yol verdiyi üçün çəkdiyi xəcalətdən.

Heç kəs şəhərə itirdiyi ləyaqətini qaytarmayacaq.

Bu, tam məğlubiyyətin tablosu idi. Mən içim göynəyə-göynəyə evə qayıtdım. Ertəsi günün axşamı ilk alman mərmilərindən biri evimizin qənşərindəki odun anbarına düşdü. Nəticədə döngədəki dükanın üzərinə cidd-cəhdlə ağ kağız zolaqları yapışdırılmış pəncərələri çilik-çilik oldu.