Kitobni o'qish: «Кэм кэрэһиттэрэ»

УРАТЫ ДЬҮҺҮЙЭР НЬЫМАЛААХ

Бу саҥа кинигэ ааптарын Валерий Николаевич Луковцев-Дьурустааны мин отучча сыл устата билэбин. Кини бэйэтин баҕа өттүнэн, утарсарбын кэрэйбэккэ, миигинэ суох, «Биһиги, сахалар…», «Сказ о народе саха» диэн кинигэлэрбин презентациялааһыны тэрийэн, оччотооҕу тыҥааһыннаах сыһыаҥҥа көмүскэспититтэн ыла ордук бодоруһан, алтыһан, бииргэ үлэлэһэн кэллибит. Уларыта тутуу, саха государственноһын суолун тобулуу, сомоҕолоһуу уонна атааннаһыы, өйдөһүү уонна өсөһүү, туруорсуу уонна чугуйуу, эрэнии уонна кэлэйии, ситиһии уонна хотторуу – барыта баара бу уустук будулҕаннаах кэмнэргэ.

Ааспыт 30 сылы биһиги айдыбыт, туттубут: ситиһиитин уонна хотторуутун тэҥҥэ үллэстэбит. Политика аам-даам тумана саба түһэрин А. Борисов «Хаарыан хампа күөх кытылым» диэн театральнай айымньыта эрдэттэн сэрэтэн, биһиги кэлэр кэскил туһугар кыһаллыахтаахпытын көрдөрбүтэ. Саха интэлигиэнсийэтэ театральнай искусствоны сайыннарар араҥата суолдьут сулус буолбут суолтатын ыһыктыбакка сылдьар буолан, норуотун ис чиҥин бөҕөргөтөр, саҥа көлүөнэ ыччаттарга духовнай өйдөбүл, нүөл кырыс буолар.

Маны сэргэ ХХ үйэ иккис аҥаарыгар сахалыы төрүт өйдөөх, санаалаах, дьоһун майгылаах, саха олоҕун ис тыыныгар иитиллибит бөдөҥ суруйааччыларбыт сабыдыаллара үйэлэр кирбиилэригэр төрүт тутулбутун туура туттарбатахтара. Семен уонна Софрон Даниловтар, Далан, Болот Боотур, Моисей Ефимов, Иван Гоголев, Тумарча уонна литература кириитиктэрэ, чинчийээччилэрэ Василий Протодьяконов, Эрчимэн – саха саҥатын күүһүрдэн, дьулуһуутун, кыһалҕатын дириҥник эҥсэн ырытан, государственнай таһымнаах өйдөбүллэргэ таһаарбыттара.

Ити быыһык кэмҥэ саха чаҕылхай учуонайдара В.П. Ларионов, А.И. Кузьмин, М.К. Гаврилова, И.А. Аргунов, З.А. Корнилова, В.Р. Дарбасов, о.д.а. олох-дьаһах бутууруттан, политическай быһыы-майгы ухханыттан ылҕаан, саха ыччатын харыстыы сатаабыттара, суолун-ииһин ыйбыттара. Улугурбут политическэй система итэҕэстэрин-быһаҕастарын быһаарарга Михаил Иванов-Багдарыын Сүлбэ, Егор Алексеев, Уйбаан Федосеев-Доосо, Далан, Георгий Борисов, Уйбаан Ушницкай, Уйбаан Николаев, Дмитрий Кустуров өҥөлөрө улахан. Ааспытын иннигэр аны санаатахха, кимэн да киирсиилэр бааллара. «Саха омугу» тэрийбит Владимир Тимофеевич Николаев саха көҥүл санаата көнөрүгэр элбэх сыратын биэрбитэ. Бу кэмҥэ культура, журналистика уонна үөрэх эйгэтэ саха туһа, дьылҕата диэн инники күөҥҥэ тахсыбыта. Уйбаан Шамаев, Егор Жирков, Николай Максимов, Дьурантай, Тэрис, Уххан, Дабыл, Уйбаан Бурцев, Хомус Уйбаан, Оһуохай Уйбаан, Баһылай Парников, Кыталык Баһылай, элбэх учууталлар суураллыбат суоллары тэлбиттэрэ, саха сахатынан кэрэ диэн ис туругу бөҕөргөппүттэрэ. Политическэй эйгэҕэ аан бастаан көҥүл өттүнэн холонуу саҕаламмыта. Бастаан айылҕаны харыстааһын өттүнэн киирсэн, онно тирэнэн, араас холбоһуктар үөскээн барбыттара. Ол туһунан сырдатар «Көлүөнэ ситимэ быстыбатын, үгэс салҕанарын туһугар» (2009 с.) кинигэҕэ элбэх матырыйаал киирбитэ.

Итинник өрө күүрүүлээх, будулҕан буурҕа курдук тула ытылла турар кэмҥэ М.Е. Николаев курдук государственнай уонна сахалыы тускуллаах баһылыгы талан таһаараммыт, нуучча уонна саха ньургуннара В.М. Власов уонна К.Е. Иванов, бастаан Аан Дархаммытыгар кынат дайыыта буоланнар, турууласпыппыт. Дьэ, кырдьык, саха дьолугар төрөөбүт киһи диэн саныыбыт. Кини политикатын биир уратытынан буолар этэ: саҥа көлүөнэ интэлигиэнсийэни иитэн таһаарар туһуттан ыччат общественнай хамсааһыннарын быһаччы көҕүлээһин уонна өйөөһүн.

Ол иһин «Эдэр саас», «Эдэр интеллигенция» ыччат уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ быһаччы Президеҥҥэ туруорсууларын тиэрдэр, государственнай таһымнаах өйгө-санааҕа иитиллибиттэрэ. Оччотооҕу 25–30 саастаах ыччаттарга тирэнэн, биһиги Сахабыт Өрөспүүбүлүкэтин суверенитетын бөҕөргөтүү, сайдыы историческай хардыыта ситиһиллибитэ. Уонна билигин ол ыччаттартан санааларынан, дьыалаларынан сүүмэрдэнэн, норуот түс-бас, сис дьонун таһымыгар ситтилэр-хоттулар, бэйэлэрэ иитээччи, уһуйааччы, салайааччы буоллулар. Олортон биирдэстэрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин демократическай акылаатын тутуспут, сахалыы сайдыылаах өй-санаа, быһыы-майгы олохсуйарыгар төлөннөөхтүк туруулаһар интэлигиэнсийэ биир бэлиэ бэрэстэбиитэлэ, кырдьыгы-сымыйаны, үтүөнү-мөкүнү эндэппэккэ араарар уонна ону күөнүгэр түһэрэн дорҕоонноохтук быһаарар ураты дьоҕурдаах, сытыы, муударай өйдөөх-көрүүлээх. ылыннарыылаах тыллаах, халбаҥнаабат майгылаах доҕорбут Валерий Николаевич Луковцев.

Дьэ ханнык дьон быыһык кэм тургутуутун бодолорун, дьоһуннарын сүтэрбэккэ, дьэ ордук күүһүрэн, ситэн-хотон, хатарыллан ытыктанар, ыйар-кэрдэр суолталаах таһымҥа тахсаллар эбитий? Дьурустаан холобуругар көрдөххө, аан бастаан төрүт сахалыы эйгэҕэ-тыыҥҥа иитиллэн, онно идэтийэн, норуотун дьылҕатын ийэтин үүтүттэн иҥэринэн улаатыахха наада эбит. Валерий Николаевич эдэригэр даҕаны уолҕамчы, охсуһуук позициялаах буолбатах этэ, тугу да быһа-хото эппэт, наһаалаабат, нэмин буларга, иллээх быһаарыыны, майгыны тутуһа сатыыр. Бэрт бэрээдэктээх, номоҕон, оттомноох да буоллар, иһигэр күүстээх, иитиилээх буораҕы мунньуммут, үүннэрбит эбит. Бас-көс интэлигиэнсийэ сабыдыалыгар иитиллэн история кэрэһитэ, норуоппут харысхала, ис дьиҥинэн, суобаһын кырдьыгынан олорор, айар киһи. Олох чахчыларын тылынан-дьыаланан күүһүрдэн, историческай суолталаах факт, событие гынар катализатор оруоллаах. Бэйэтэ быһаччы политическай акциялары тэрийэр, ситиһэр, көҥүл туһугар туруулаһар хорсун саха саарына. Сөптөөх ирдэбилгэ туһаайыллан, саха көҥүлүн, түптээх олоҕун, кэскиллээх сайдыытын туһугар сытыы бөрүө буолан саҕылынна, политиканы уонна историяны алтыһыннарар суруналыыстыкаҕа биир бэлиэ көстүүнэн буолла.

Кини айар-суруйар идэтин ситиитин-хотуутун суолун биэтэктэрин таһаарбыт кинигэлэрэ чаҕылхайдык туоһулууллар: 36 сааһыгар, саха эр киһитэ ситэр-хотор кэрдииһигэр, «Балыырдаах 1986 сыл» диэн докумуоннарга олоҕурбут политическай публицистиката тахсыбыта. Бу кинигэ 1928 сыллаах Киин Комитет батталлаах уурааҕын ылыммат көлүөнэ үүммүтүн көрдөрбүтэ. Онтон аҕа дойду сэриитин кэмигэр сут-кураан содулугар ыалдьан, хоргуйан өлбүттэр сордорун-муҥнарын арыйан, үтүө ааттарын тилиннэрбитэ, биир дойдулаахтарын иннигэр ыар буруйдаах муус сүрэхтээх салайааччылары норуот, история дьүүлүгэр таһаарбыта. «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» диэн, Кыайыы үбүлүөйдэригэр сөп түбэһиннэрэн, 2001, 2006 уонна 2019 сылларга таһаарбыт кинигэлэрэ архивнай докумуоннарга, дьон тыыннаах кэрэһэлиир кэпсээннэригэр тирэҕирбит историческай чахчылары арыйар политическай сытыы публицистика, историческай чинчийии, анаарыы холобурдара буоллулар.

Оттон «Кэм кэрдии уонна киһи» (2007 с.), «Көлүөнэ ситимэ быстыбатын, утум салҕанарын туһугар» (2009 с.) уонна «Норуот кыаҕа – көмүөл күүһэ» (2014 с.) диэн кинигэлэриттэн Валерий Николаевич ураты айар ньымалааҕын, сыаллаҕын-соруктааҕын, кини курдук атын ким да суоҕун билиммиппит. Ол кини уратыта туохха көстөрүй?

Олох тирээн турар уонна уларыйбат соруктарын көрдөрөр, ырытар, дакаастыыр, ситиһэр суолларын-иистэрин тобулуунан дьарыктанар дьоннору сырдатар, кинилэр үлэлэрин, айымньыларын ылҕаан, сүүмэрдээн, түмэн, саҥа турукка таһааран, биир кэлим дьүһүйүү, историческай документальнай айымньы гынан оҥорон таһаарар модун, ситимниир, тобулар интеллектаах, дьүккүөрдээх, дьулуурдаах, төлөннөөх сүрэхтээх, айар дьоҕурдаах. Кини истиҥник эҥсэр, дириҥник хорутар, ымпыгар-чымпыгар киирэр масштабтаах анализтыыр уонна синтезтыыр өйдөөх, ону хомоҕой, сытыы сахалыы тылга түһэрэр кыахтаах.

Маннык айылҕа дэлэгэй бэлэҕин, оҥоруутун, аналын сатаан сайыннарбыт киһи, биһиги үөлээннээхпит, бэйэтин кэмин тыын боппуруостарын, билиҥҥи олох тыгыалас тымырын, бириэмэ бэлиэ дьонун өйүн-санаатын, соругун сурукка түһэрэн ааҕааччы киэҥ эйгэтигэр билиһиннэрэр. Кэлин чинчийээччилэр матырыйаал оҥостоллоругар анаан сорук оҥостон үлэлиир. Ол быыһыгар бэйэтэ сүрэҕэ сөбүлүүр, умсугуйар дьарыгынан уус-уран тылбааска ылсыһар. Сэбиэскэй литература классига Чингиз Айтматов аатырбыт сэһэнин, талааннаах суруйааччылар Андрей Геласимов, Владислав Авдеев, Виктория Габышева бөдөҥ айымньыларын саха ааҕааччытыгар тириэртэ. Уопсастыбаннай үлэҕэ син биир кыттыһар, төрөөбүт дойду, бар дьон туһугар уопсай дьыалаҕа бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрсэр.

Ол иһин биһиги Валерий Луковцев-Дьурустааны үрдүктүк сыаналыыбыт, махтанабыт уонна уһун айымньылаах олоҕу баҕарабыт.

Ульяна Алексеевна Винокурова,

социология билимин дуоктара,

РАЕН академига

I ТҮҺҮМЭХ

САХА ОМУК ҮЙЭЛЭР КИРБИИЛЭРИГЭР¹

Былдьаһыктаах кэмнэр хас үйэ аайы саха омук туһугар мүччүрүйбэт түөрэх түһэрэр ыгым түгэннэри үөскэтэллэр. Олох уларыйыытын ис дуорааныттан «күн-хаан күһэйэр, күһэҥэ быстар кыһалҕата тирээн кэллэҕинэ», дьылҕа хаан тургутуутун өбүгэлэр тыыннарынан ис тыыннаммыт, «өргөс кылааны өрө үүннэрэн… хатан тимир халтарыйар, ыстаал тимир сынтарыйар ыйыллаҕас санааны ылынан, арайбакка-чачайбакка, мөлтөөбөккө-ахсаабакка… биири эрэ бигэтик саныыр…» туруу дьон күөннэринэн көрсөллөр.

Саха омук историятын сурукка-бичиккэ киирбит өрүттэрин сааһылаан, өлбөт-сүппэт стратегиятын үөһүн таба тутан сыыйан араарар буоллахха – бу өйүнэн инникини өтө көрө сатааһын, онно арыллар саҕахтарга чөл туруктаах тиийэргэ дьулуһуу. Онон ааспыт кэмнээҕэр, билиҥҥи түгэннээҕэр кэскил быдан суолталанар. Ол да иһин көрбүөччүлэр, ичээннэр, инникигэ дьулуһааччылар – саха сүгүрүйэр, ытыктыыр дьоно буолаллар. Кэлэри баардыы гынарга дьулуһуу – саха менталитетын уратыта. «Ыраламмытыҥ ытыскар түһүө» диэн өйгөр оҥорон көрөн дьулуспутуҥ эрчимнээх санаа батаһа буолан, илэ тиийэн кэлэр кыахтаах диэн итэҕэллээхпит. Онон ыччат, эдэр киһи иннин быһа этэр сэттээх-сэлээннээх. Ыччаты сырдыкка, үтүөҕэ, кэрэҕэ уһуйар ыралаах норуот педагогиката чочуллубута. Омук кэскилин туһугар сырдык ыралаах туруулаһыы сүппэт-оспот туруктаах. Биһиги да көлүөнэбит ыччат, эдэр уонна орто саастаах дьоно, интеллигенцията орто туруу бараан дойдуга көдьүүһэ суох көлдьүн күүрээн буолбата. Ол биир туоһутунан бу күн сирин көрөн эрэр дьоһуннаах кинигэ буолар.

Бу кинигэҕэ тиһиллибит докумуоннар, ыстатыйалар элбэҕи санаталлар, өйгө-санааҕа былдьаһыктаах кэммит ис туругун тилиннэрэллэр. Түргэнник даҕаны барыта мүлүрүйэр, тумул нөҥүөттэн бүтэҥитик иһиллэр ой дуораанын ньиргиэрин курдук буолар эбит. Кинигэҕэ суруллубут чахчылар барылара биир тиһиккэ мунньулланнар, биир кэлим көстүү буолан историческай суолталаах кимиилээхтик киирсибит оччотооҕу интеллигенция ааспыт үйэлэргэ турууласпыт саха саарыннарын күөннэригэр ойууламмыт. Орто, эдэр көлүөнэ дьон далааһыннаах туруулаһыытыгар, бэйэтин дьоһунун тууратын тутарыгар, өбүгэ тыынынан салайтарыытыгар кини ааспыт көлүөнэлэр дьиҥ кырдьыктарын буларга, ону үйэтитэргэ дьулуспута. История кырдьыгын хасыһан буларга бэлэмнээх буолан, уларыта тутуу арыйбыт аанын өссө тэлэччи аһан, саха историятын ир суолун ирдээбитэ, тоҥ суолун тордообута. Халыҥ идеологическай көмнөхтөн төрүт дьоннорбут ааттарын-суолларын ыраастаан, кинилэр үтүө ааттарын, туруорсубут идеяларын билиҥҥи кэмҥэ сирдиир, салайар суолталаабыттара. Ол түмүгэр эрэллээх тирэх үөскээбитэ. Саха историята саха саарыннарын олоххо дьулуурдара быстыбаттык салҕанарыттан турара чаҕылхайдык көстүбүтэ. Көҥүлгэ, сомоҕолоһууга, бэйэни салайыныыга дьулуһуу – саха историятын интеллектуальнай традициятын ис туурата, умнуллубат-өспөт эрчимэ. Ону утумнаан, ону салҕаан, саха саҥа көлүөнэлэрэ үйэлэр кирбиилэрин дабайаллар уонна кэлэр көлүөнэҕэ кэриэс туттараллар. Оннук суолталаах бу кинигэ ис хоһоонугар тыктаран биһиги кэммит эдэр уонна орто саастаах интеллигенцията туохха ордук дьулуһан, тугу кыайан күөн туттарын, тугу сиппэккэ хом санаалааҕын кылгастык сыныйан көрүөххэ. Олох ыҥырар-угуйар көстүүтэ, итэҕэһэ-быһаҕаһа, үтүөтэ-мөкүтэ түгэҕэ биллибэт. Оттон киһи да, бүтүн омук да ычата кэмнээх-кээмэйдээх гына айыллыбыт, онон сирдээҕи олох отуорун хайа да бэйэлээх атыйахтаах уулуу дьалкытар анала суоҕа абырыыр. Барыта сүтэр-оһор, көннөрүллэр буолан, сиргэ олох салҕанар кыахтаах гына айыллыбыт. Онон кэлэр кэскил хас көлүөнэ аайы саҥаттан тыргыллар.

Саха сиригэр саҥа олох саҕаламмыта быйыл сүүрбэ сылын туолар. Бу историческай биэтэги Саха сувереннай өрөспүүбүлүкэтин төрүттээбит Михаил Ефимович Николаев Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Председателинэн талыллыбыт күнүттэн ааҕабыт. Бу сүүрбэ сыл устата саха көҥүлгэ, сомоҕолоһууга уонна бэйэни салайыныыга дьулуспут дьулуһуута хайа да үйэлэрдээҕэр ордук сытыытык турбута, туолбута уонна билигин саба баттанар куттала суоһаата.

Сүүрбэ сыллааҕыта социалистическай лааҕыр ыһыллан, киһи аймах геополитическай дьылҕата тосту уларыйбыта. Улуу Советскай Союз араас ньыманан холбообут тутула үрэллэн, биэс уонча саҥа государство үөскээн, омуктар нация быһыытынан сайдар, уйаннара-хатаннара тургутуллар суолугар үктэммиттэрэ. Сорохтор өссө эбии бытарыйан, атыттар сэрии уотугар киирэн биэрэн, угаайылаах сабыдыалга түбэһэн түөрэхтэрэ түҥнэстэн, эрдиитэ суох тыы курдук, ытылла сылдьаллар. Билиҥҥэ диэри чахчы көнөр-сайдар суолу туппут социалистическай лааҕыртан босхоломмут биир да омук, нация суох. Политологтар этэллэринэн, өссө да ситэри арахсыы, үүммүт үйэ ирдэбиллэригэр дьүөрэлээх омуктар-нациялар аныгылыы тутуллара үөскүү-сайда иликтэр. Күүс өттүнэн сир ресурсаларын үллэстии баарын тухары, киһи, омук бэйэтин дьоһунун харыстыыр, туруорсар кыаҕа суоҕун тухары киһи аймах сайдыыта харгыстана туруоҕа. Оттон Россия бу сайдыы суолун төрдүн да тута илик. Онон биһигини өссө да уһун унньуктаах айан күүтэр. Хайа да көлүөнэ дьаныардаах турунуулардаах, быһаарыылаах талыыттан мүччү түһүө суоҕа. Олох хамсыыра хаһан баҕарар икки сирэйдээх, онтон сырдык өттүн талар тустаахтарга тирээбит кэмигэр уустук буолар.

Сир планетатын олоҕун кэрдиис кэмнэрин уратыларыттан киһи аймах олоҕо быһаччы тутулуктаах. Биһиги, Хотугу полюс чугаһыгар ирбэт тоҥ муустаах сиргэ олохсуйбут омуктар, айылҕа туругун хаамыытынан салайтарабыт. Тыһыынчанан сылга бэйэ ис кыаҕар тирэнэн олох олорор ньымалары тобула сатаабыппыт. Онтон кэлиҥҥи үйэлэргэ сабардыыр государство тутулугар олорор ньымаҕа үөрэнэ сатыыбыт.

Ааспыт кэмнэр кэрискэлэрин сыыйа-баайа ырыттахха, саха ситиһиилээхтик, кимиилээхтик туруулаһара, бэйэтин кыаҕын эбэн иһэрэ ырылыччы көстөр. Дьылҕа хаан тургутууларыгар өлбөт үөскэ үйэлэри уҥуордуур далаһа быраҕарга өркөн өйдөөх, эрдээх санаалаах, оҕуруктаах ньымалары сатабыллаахтык айар күөн туттар салайааччылардаах буоламмыт, быста-быста салҕаммыт эбиппит. Ханнык да кэмҥэ «кэмэ оннук» диэн саптан кэбиспэккэ, дьон-норуот туһа диэн туруулаһар бас-көс дьоннордоох буоламмыт, хайа да омуктааҕар киэҥ сири сабардаан, төрүт омук уратытын барытын ботуччу тутан олордохпут.

Сэһэн Ардьакыап, Күлүмнүүр, Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов, Илья Винокуров, Михаил Николаев чахчы да саха үрүҥ тыынын өрүһүлтэтэ, суон тулааһын буолбут дьон. Ол сүрүн дакаастабылынан кинилэр саха омугу бытаныыттан, өлүүттэн-сүтүүттэн, сааттан-сууттан быыһаабыттара буолар. Кинилэргэ тосхойбут былаас боломуочуйаларын норуоттарын туһугар туһаайан, үрдүкү былаас дьаһалтатын төрөөбүт норуоттарын көмүскээһиҥэ хайыһыннаран, өлөр өлүү, кэхтии маҥалайыттан көмүскээн ылбыттара. Кинилэр саха салалтатын сүрүн ньымаларын чочуйбуттара. Ол эйэлээх уонна туруорсуулаах стратегия, норуот туһатыгар былааһы үлэлэтии, дьон кыһалҕатын быһаарыы, баһылык тус ытык иэһэ диэн уонна кэлэр кэскилгэ олук охсон хаалларыы курдук киэҥ дириҥ стратегияны тутуһан хоннохтоохтук-хорутуулаахтык дьаһаныы. Маннык эрэ хайысхалаах былаас дьон итэҕэлинэн күүһүрэр, сүппэт-оспот суола эндирдээх олох хайысхатын ыйар. Ол да иһин эдэр көлүөнэ олох күөнүгэр эрчимнээхтик киирэригэр суолдьут сулус курдук инники көлүөнэлэр күөн туттубут дарханнарын ааттарын тилиннэрэн, кинилэр идеяларын, стратегияларын тутуһар. Ааспыт сүүрбэ сыл былдьаһыктаах кэмигэр саха дьонун, ыччатын чулуулара «Саха омук», «Саха кэскилэ» хамсааһыннары сэргэ «Эдэр саас», Эдэр интеллигенция түмсүүтэ, «Тобул», «Түгэн», «Түмэн» курдук ыччат араас араҥаларын түмэр, сайыннарар, көҕүлүүр тэрилтэлэри түмэннэр, уларыта тутуу ирдэбиллэригэр олорон биэрбэтэхтэрэ. Ыччат тэрилтэлэрин да ааттара чопчу тирээн кэлбит түгэҥҥэ сайдыы суолун тобуларга эдэр саас өйдүүн-сүрэхтиин күүрбүтүн, туруммутун туоһулууллар. Ол саҕана үс араас суол арыллыбыта: бастакыта – көнөр көҥүлү көрдөөн көҥү түһэн өрө туруу, бас батарынан баламаттык барҕарарга дьулуһуу; иккиһэ – олох орто сүүрүгүн тутуһан, салгыбакка-салпакка дьулуурдаахтык өксөйөн иһии; үсүһэ – олох долгуннарыгар саба оҕустарбакка хаптайан биэрэн бас бэринии. Билигин сүүрбэ сыл түмүктэригэр урукку социалистическай лааҕыр государстволарын олохтоохторо бары сыанабыл быһаллар. Барыларыгар да бу кэрчик кэмҥэ олохторун уйгута тупсубата, советскай цивилизация тутулла сатаабыт киэбиттэн тахсыбакка олороллор. Арай Илин Германия, Польша, Прибалтика өрөспүүбүлүкэлэрэ эрэ Арҕаа Европа цивилизациятыгар былыргыттан тардыһыылаах буоланнар, сүтүктээх курдук санамматтар. Саха дьоно, хас да үйэҕэ бэйэлэрин салайынар киэптэрин былдьаппыт буоланнар, тута толугур соҕотох хаалар кыахтара хайдах да суох этэ. Онон М.Е. Николаев баһылыктаах саҥа былаас хайысхатын саха эдэр интеллигенцията өйөөн, күүс-көмө буолан, саха барҕатын түөрэҕин түһэриигэ туруммута. Бу олох орто үөһүн тутуһууну талыы – саха ыччата сиппит-хоппут лидердэрдээҕин туоһута. Онуоха ыччаты түмэр анал государственнай орган – Ыччат министерствота тэриллэн, онно государственнай да ыйыылары, гражданскай да инициативалары сатаан дьүөрэлиир В.П. Ноговицын үлэлээн, анал ыччат политикатын концепциятын айан, олоххо киллэрэн, саҥа саха государствотын тутарга дьулуһар тыыннаах, сыаллаах-соруктаах ыччаты сайыннарыыга туһаайыллыбыта улахан сабыдыалламмыта. Маны сэргэ ыччат аныгылыы билиилээх-көрүүлээх, идэлээх буоллаҕына, бөҕө тирэхтэниэҕэ диэн анал департамент тэриллэн хас эмэ уонунан тыһыынча ыччат киэҥ эйгэҕэ тахсан, кэскиллээх идэлэргэ үөрэнэллэригэр ҥйҥбүл оҥоһуллан ыччаты кинилэр тустарыгар туһалаах былаас төрүттэммитигэр итэҕэппитэ. Алаһа дьиэ кэскилин тэринэн, оҕо-уруу төрөтөн ыал буолар ыччакка анал кредиттэр көрүллэннэр, Саха сирин киэҥ киэлитигэр саҥа дьиэлэр сандаарыспыттара. Ити барыта эдэр ыччат тэрилтэлэрэ уонна былаас дьүөрэлээхтик, итэҕэйсэн үлэлээбиттэрин үтүө түмүгэ. Ол сылларга саха омук кытыы сиргэ хаалыылаах таһымҥа хааллыбыт киэбиттэн эмискэ бэйэни государство таһымынан салайынар кыаҕа суоҕа. Онон суверенитет бастакы уон сыла киһи ис капиталын мунньунууга туһаайыллыбыта саамай сөптөөх социальнай политика хайысхата эбит диэн билигин эрэллээхтик түмүктүөххэ сөп. Ити кэмҥэ саха омук тыын ылан, сиппэтэҕин ситэрэ сатыырыгар кыах бэриллибитэ. Ол гынан баран, государствоны салайыыга эргиччи бэлэмнээх буолуу кылгас историческай кэмҥэ ситиһиллибэтэ эмиэ чаҕылхайдык көһүннэ. Ол биһиэхэ эрэ буолбатах, Россия бары аҕыйах ахсааннаах баттаммыт омуктарыгар эрэ буолбатах, бэл Илин Европа омуктара эмиэ уһуннук ыарыыланан, кыахтарын сайыннаран көнөр суолга үктэниэх кэриҥнээхтэр. Билиҥҥи туругунан экономикалара сатарыйан, дьонноро ыһыллан, сорохторо туспа государство да аатын былдьатыах курдуктар. Ол гынан баран, киһи бэркиһиэх, социологическай чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн, 44 европейскай омуктартан биир да омук ситиспит суверенитеттарын кирбиититтэн аккаастанар санаата суох, социалистическай лааҕырга төннөрү ыраламмат. Оччотугар ССРС ыһыллыытын аһыйар күүстэр аҕыйахтар, өссө ситэритин ити арахсыы билигин да ситэ бүтэ илик диэн сабаҕалыыллар. Улахан цивилизациялар киирсиилэригэр Россия бэйэтэ сиппит-хоппут цивилизация быһыытынан бэйэтин көмүскэнэр уонна үмүрү тардар кыаҕа ыһыллаҕас. Урукку өттүгэр киэбин таһынан тарҕана сатаабыта эмтэрийэн, дьиҥнээх төрүт сирдэрин сайдар кыахтарын хааччыйбакка, ис ньыгылын мөлтөтөр. Оннук политическай тутул киһи, омук харысхаллаах буолуутун хааччыйбат.

Политическай тутул итинник мөлтөөһүнэ үүммүт үйэҕэ сүҥкэн экологическай уларыйыылары кытта дьүөрэлэһэр чинчилэннэ. Өскөтүн хас да кэлиҥҥи үйэҕэ сир экологията улаханнык уларыйбакка, омуктар үөскээбит сирдэригэр государство тэринэн олоро сатаабыт буоллахтарына, балысхан экологическай уларыйыылар сүүһүнэн мөлүйүөн дьону атыйахтаах уулуу аймаан, сыҕайан, Сибиир диэки көһөргө күһэйиэхтэрин сөп. Оннук түбэлтэтигэр Россия государство быһыытынан туруулаһан хаалара уустук. Оччотугар саха омук тарҕаммыт сиригэр-уотугар элбэх араас дьон тоҕуоруһуо. Онон атын айылҕа, быһыы-майгы, сыһыан, тутул олохтонуо. Оннук тутулга дьүөрэлээх саҥа стратегияны, өйү-санааны иҥэриммит көлүөнэни бэлэмниир сыал-сорук субу тирээн кэллэ. Онон ааспыт былдьаһыктаах сүүрбэ сыл бэйэтэ туспа кирбии, быыһык кэмҥэ бэлэмнэнии быһыытынан сыаналаныан сөп. Бу быыһык кэмҥэ саха омук туох-ханнык уларыйыыларга бэлэмнээх буолара эрэйиллэрий, ирдэниллэрий? Манна мин сэттэ араас ирдэбилгэ болҕомтону тардыам этэ.

Бастакы ирдэбил – айылҕа уларыйыыта. Билиҥҥи кэрчик экологическай кэми глобальнай сылыйыы кэмэ диэн анал үөрэхтээхтэр дакаастыыллар. Хотугу эргимтэҕэ олорооччулар ону тулалыыр эйгэлэрэ уларыйыытын кэтээн көрөн бигэргэтэллэр, кэрэһилииллэр. Ити айылҕа уларыйыытын саамай сэрэхтээх көстүүтүнэн Сир магнитнай полюстара хамсааһыннара буолар дииллэр. Ол олус күүһүрдэҕинэ муус ууллан, сир-дойду иэнэ тосту уларыйыа, оччоҕо олохпут эйгэтэ эмиэ тосту уларыйарыгар бэлэмнээх буоллахпытына сатанар. Ол эбэтэр айылҕа үөрэҕин дириҥник баһылааһыны уонна айылҕаттан быһаччы тутулуктаах дьарыктары солбуйар атын ииттинэр дьоҕурдары, тэрилтэлэри сайыннарыахха наада буолар. Саха бэйэтин «айылҕа тыынынан тыынан олоробун» диир өйдөбүлүн дьиҥнээх ис хоһооно дьэ онно арыллыа. Атын сиртэн кыһарыллан көһөн кэлбит дьон биһиги айылҕабыт уратытын билбэт, сатаан туттубат буолуохтара. Оччотугар биһиги, олохтоох омуктар буоларбыт быһыытынан, дьиҥнээх хаһаайыттар курдук дьаһанар туруктаах көрсүөхтээхпит.

Иккис ирдэбил – цивилизациялар хоту диэки сыҕарыйыыларыгар уонна харсыһыыларыгар бэлэмнээх буолуу. Бу урукку өттүгэр биһиги көрсүбэтэх үлүгэрбит. Былыыр-былыр кытай, монгол омуктар цивилизацияларын кытта алтыһан ааспыт буолуохтаахпыт. Онтон европейскай цивилизация нууччалыы көрүҥэ православиенан күөн түстэммитигэр буккуллубуппут. Билигин Россияҕа исламскай цивилизация быгыалаан эрэр, глобальнай диэн ааттанар американскай цивилизация сабыдыала күүһүрэн иһэр. Онуоха тилэх баттаһа улуу Кытайга охтуу эмиэ сыллата сэтэрэн иһэр. Онон цивилизациялар араас көрүҥнэрэ биһиги тиэргэммит иһигэр киирэн өй-сүрэх мөккүөрүн күөдьүттэр күөдьүтэллэр. Биһиги бэйэбитин ханнык да цивилизациялаах курдук чуолкайдык санаммаппыт, ол түмүгэр барытыгар тардыалаһа олорон өйбүтүн сүүйтэрэн, бэйэ дьоһунун ыһыктар куттал тирээтэ. Дьиҥинэн биһиги, Хотугу эргимтэ олохтоохторо, бэйэбит айбыт, тута сылдьар цивилизациялаахпыт – ол арктическай цивилизация. Ситэри эттэххэ, циркумполярнай, ол эбэтэр Хотугу эргимтэ тула тарҕаммыт цивилизация ураты көрүҥэ. Ону тутуһа сатаан сахалар элбэх эрэйи да, сэмэни да ылыналлар, тулууру да көрдөрөллөр. Дьиҥэр, ис-иһигэр киирдэххэ, бу да кинигэҕэ тиһиллибит докумуоннар өй-санаа харсыһыытыгар, хотугу цивилизация уонна атын цивилизациялар күөнтэһиилэригэр саха дьоно бэйэлэрэ тутуһар цивилизацияларын көмүскүүр дьүккүөрдэрин кэрэһилииллэр. Иччилээн үөскээбит төрөөбүт төрүт өбүгэ сир кыаҕынан өлбүгэҕэ тиксии, тыһыынчанан сылларга чочуллубут олох отуорун тутуһуу, омук дьоһунун сүнньүн – тылын, кут тууратын тутуһуу, инникигэ кэскили торумнааһын – бу барыта төрүт хотугу цивилизацияны көмүскээһин, кини эрэ маннык айылҕаҕа, сиргэ-уокка табыгастааҕын дакаастааһын. Маннык өйү-санааны ситэри өйдөөбөккөлөр, татым ычалаахтар омугумсуйууга, былааска өттөйүүгэ сыбыы сатаан, хаарыаннаах дьоммут сырдык тыыннарыгар турбуттара. Дьиҥинэн, Сир олоҕун хаамыытынан көрдөххө, бу киһи аймах олорор эйгэтин харыстааһын, айылҕа туругун алдьаныытын үмүрүтүү буолар. Оттон государстволар баар да буолуохтара, суох да буолуохтара, кинилэр омук историятынааҕар быдан кылгас дьылҕалаахтар. Онон саха омук бэйэтин олорор Хотугу эргимтэтин айылҕатын харыстааччыта, хаһаайына диэн сайдыы кэскилин ис тыынын быһыытынан өйдөбүлэ бу кэлиҥҥи сүүрбэ сылга чуолкайдык өйдөнөр буолла. Ону кэрэһилиир докумуоннар бу кинигэҕэ элбэхтэр.

Үһүс ирдэбил – киһи аймах аһаҕас аартыгар үктэнии. Өксөкүлээх эппитинии, Хотугу муус байҕал хоонньугар хорҕойо сыппыт дьокуут омук сүүрбэ биирис үйэҕэ аан дойду аартыктара балысханнык арыллыбыт ухханнарыгар кииристэ. Урут олоҥхоҕо эрэ аан дойдуну курдуу эргийэ сылдьыбыт бэйэтэ илэ сири-дойдуну оройунан көтүтэ сылдьар буолла. Бэл оһох холумтаныттан арахпатах саха дьахталлара тимир көлөнү миинэннэр аан дойдуну анаарар күүстээх-кыахтаах буоллулар. Маннык аһаҕас эйгэҕэ үктэнии омук туругар дьайар үтүҥтэ да, мөкүтэ да биллэн эрэр. Ыччаты билигин патриоттар уонна глобалистар диэн икки бөлөххө араарыахха сөп. Патриоттар Саха сиригэр олохсуйар баҕалаахтар, оттон глобалистар ханна кыалларынан быдан барыстаах, сымнаҕас айылҕалаах государстволарга сыстан олохсуйарга баҕараллар. Урукку көлүөнэ ыччаттар иннилэригэр маннык талыы тирээн турбат этэ. Муҥ кэҥээтэҕинэ, Советскай Союз сабардамынан тарҕаналлара. Оттон аныгы ыччат төһөнөн сайдыылаах да, соччонон дойдуларыгар батан олорбот, аан дойду киэҥ киэлитинэн тарҕанар кыахтаналлар. Онон төрөөбүт дойдуга тапталы, бэйэ норуотугар туһалаах буолар санааны иитэн таһаарар анал сыал-сорук турда. Онуоха биир туһалаах матырыйаалынан бу уларыйыы мүччүргэннээх кэмнэригэр туруулаһан мөхсүбүт саха ыччаттарын талыыларын туһунан кэпсиир кинигэ буолара саарбаҕа суох.

Төрдүс ирдэбил тас эйгэ уларыйыытыгар киһи ис кыаҕа дьүөрэлэһиитигэр туруоруллар. Ол эбэтэр аныгы кэм тэтимэ олус күүскэ уларыйда, киирбит-тахсыбыт, турбут-олорбут, иилэ хабан ылан туттан-хаптан иһэр киһи ситиһиилээх буолар үйэтэ үөскээтэ. Былыргы курдук сыта-тура толкуйдаан, араастаан эридьиэстээн, атах тэпсэн олорон быһаарсар кэм ааста. Онуоха дьүөрэлээх ээл-дээл, муҥкук, сыылба сырыылаах, бытаан айаннаах майгы эмиэ хааларыгар тиийэр. Түргэн-тарҕан туттуулаах, элбэх дьарыгы тэҥҥэ тутар, үгүс киһини кытта алтыһар, улаҕа санаатын булкуттарбат ис чиҥнээх киһи табыллар бириэмэтэ буолла. Онуоха дьүөрэлээн аныгы саха оҕото хамсаныыта, өйдүүр-толкуйдуур тэтимэ быдан түргэтээбитин психологтар бэлиэтииллэр.

Маны сэргэ аныгы тэтимнээх, күрэс былдьаһыылаах олох киһи эт-хаан өттүнэн чиргэл буоларыгар кытаанах ирдэбиллэри туруорар. Араҥ киһи соһуллан хаалар. Онон сайдыылаах диэн ааттанар государстволарга оҕону кыра эрдэҕиттэн чиргэл буоларыгар, эдэр ыччат спордунан күүскэ дьарыктанарыгар ураты болҕомтону уураллар, куһаҕан дьаллыктартан харыстыыллар. Оттон күөн көрсүөхтэрэ, былдьаһыахтара-атахтаһыахтара диэбит омуктарын ыччаттарын куһаҕан дьаллыкка сутуйа сатыыллар, быртах дьарыктарга сыһыараллар. Ол курдук, биһиэхэ, Россияҕа да, Саха сиригэр да, көлүөнэни көлүөнэнэн араҥ, содур, бэйэни кыайан салайынар кыаҕа суох турукка киллэрэргэ бу сүүрбэ сылга күүскэ туруммуттара. Онуоха киин былааспыт таах олорон биэрбитин түмүгэр ол ыччаппыт кэскилигэр ыар содулланна. Билигин төрөппүттэр, дьон саҥа өйдөнөн, пиибэ, арыгы, наркотик, проституция, криминал, араас быдьар быһыы тас көстүүтүн харах халтарыйар угаайытыттан дьэ босхолонуох, утарсыах курдук буолан эрэллэр. Ыччаты ыччат угуйар. Онон дьоһун сиэрдээх-майгылаах, туруулаһар кыахтаах ыччат дьону өрө тутан, биһирэмнээх холобур буолалларын ситиһэр сорук турда.

Бэһис ирдэбил олоҕу анаарар көрүү уларыйыытыгар сытар. Ол эбэтэр киһи олоҕо диэн киҥкиниир киэҥ куйаар эйгэтиттэн ситим тарпыт кут сайдыыта буолар диэн төрүт өйбүтүн-билиибитин саҥалыы сайыннарыы. Материалистыы мас курдук судургутук олоҕу анаарыы түмүгэр киһи олоҕун ураты кистэлэҥ анала суураллар, суолтата намтыыр, бэйэни салайынар кыаҕа кыаһыланар. Оттон төрүт сахалыы өйдөбүллэринэн ырыттахха, киһи ис кыаҕа – бараммат күндү барҕа. Ону тута сылдьар буолан саха ыччата барытыгар дьоҕурдаах, атын омуктар ыччаттарыгар күөнүн түһэн биэрбэт. Оннук күүһүгэр күүһү, кыаҕар кыаҕы, эрчимигэр эрчими эбинэр буолан, саха ыччата оччугуйтан да улаханы үөскэтэр, таһаарар кэскиллээх. Онон «кыра-хара омукпут» диэн бэйэни сэнэнииттэн тардыныахха, ыччаппыт кэскилин таҥнарымыахха. Суорун Омоллоон саханы «куттас омук» диэн эппит да буоллаҕына, кини, арааһа, төрүт кыаҕын батталга киэптэтэн, хас репрессия аайы көҕүрээн, алааһыгар бүгэн ордубут дьонун аһынан эппитэ буолуо. Куттас, кутуйах хороонун кэҥэтэр омук маннык үс мөлүйүөн квадратнай километр тухары тайаан сытар сири иччилээн, олох-дьаһах тэринэн иитиллэн олоруо суох этэ. Биһиги курдук ахсааннаах уонна онуоха дьүөрэтэ суох киэҥ сирдээх омук бүтүн аан дойду үрдүнэн суох. Айылҕата тыйыһын этэ да барыллыбат. Онон сиҥнэриилээх, сэнээһиннээх сыһыаҥҥа киирэн биэрэр ончу сатаммат. Хата, төттөрүтүн, дьэ эбии сэтэрэн, дьэ эбии кэҥээн кимиилээхтик киирсэн иһиллиэхтээх. Ол курдук саха интеллигенцията быыһык кэмнэргэ туруорсуулаах буолара. Бу кинигэ эмиэ ол кэрэһитинэн буолар.

Алтыс ирдэбил Одун хаан оҥоһуутун, Чыҥыс хаан ыйааҕын тутуһуу күрэҕэр көстөр. Ол эбэтэр омук быһыытынан бэйэ бодотун, аналын тутуһар кыахпытын тургутуу. Этиллибитин курдук, аһаҕас эйгэҕэ тарҕанан хаалыахха сөп, олорор сирбитигэр элбэх дьон ааҥнаан кэлиэхтэрин сөп, иинэҕэс, муҥкук ыччаттанан кэрэгэй кэскиллэниэххэ сөп. Бу барыта Одун хаан оҥоһуутун, Чыҥыс хаан ыйааҕын ситэри өйдөөбөккө таҥнарбыт содулугар арыллар өлүү маҥалайдара. Киһи аймах күн сирин дьоллоох иччитэ буолан айыллыбыт аналлаах. Ол тэҥэ саха омукка ананыллыбыт кыталыктаах кырдаллардаах хотугу дойду туругун туһугар сахалар үрдүк эппиэтинэһи сүгэллэр. Ол да иһин айылҕа харыстабылын дьаныһан туруулаһабыт, саамай ыалдьар, сомоҕолоһор чопчубут онно иитиллэр. Айылҕа чөл туругуттан сиэттэрэн олохпут уйгута, дьылҕабыт оҥоһуута түҥрэх тэбэр. Онон суверенитет диэн угуйуулаах көҥүл туруга айылҕаны харыстааһынтан саҕаламмыта уонна кииннэммитэ. Иитиллэр ийэ эйгэбитин таҥнарбатахпытына, Иэйэхсиппит кэлэйиэ суоҕа, Айыыһыппыт арчылыы сылдьыа. Оччоҕо кэхтии, иинии ыар тыына биһигини тумнуо. Айылҕа тыынынан тыыннанан хас биирдиибит үйэтэ уһуо, омук кэскилэ кэтириэ.

Сэттис ирдэбил – баһылыыр былаас уларыйыыларыгар туруулаһыы. Киһи аймах историятын анааран көрдөххө, төһөлөөх элбэх государстволар үөскээбиттэрэй уонна сууллубуттарай? Оттон кыахтаах омуктар саҥа хаан эбинэн, ааттарын салгыы салайан, өссө күүһүрэн иһэр буолар эбиттэр. Саха да саха ааттаммыта түҥ былыргыттан. Хаста да дьүһүн кубулуйан, олох стратегиятын уларытан, бу сүүрбэ биирис үйэҕэ үктэннэхпит уонна салгыы сайдыы стратегиятын тобулабыт. Билигин Россия учуонайдара саханы пассионарнай омук диэн билинэллэр. Саха стратегиятын биир уратытынан баһылыыр былааска сыстан, онтон кыах ыларга дьулуһуу буолар. Онтон сибикилээтэххэ, былаас да, государство да араастык уларыйдахтарына, саҥа кыах үөскүүрүгэр эрэл баар. Хаһан баҕарар араас уларыйыыларга омук чөмчөкөлөрө үс аҥыы хайдаллар: уруккуну тутуһааччылар, уруккуну утарсааччылар уонна орто сүүрүгү тутуһааччылар. Саха ортону ордорор, ол сүнньүн була сатыыр мөккүөр күрэҕэр сыыһа-халты да туттунуон сөп. Баһылыыр, тастан соҥноммут былааска төрөлөммүт оҕус курдук сиэтиллэр майгы-сигили биһиэхэ олохсуйбатах. Ол да иһин ис көҥүллээх буолан, баччалаах киэҥ, тыйыс сиргэ тарҕанан, туспа буруо таһааран ураты омук аатын ылан олордохпут. Оттон кэлэн иһэр далааһыннаах уларыйыыларга быыһык кэмҥэ мунньуммут уопуппутун ымпыктаан-чымпыктаан ырытан, сыыһатын-халтытын ылҕаан, туруулаһар ньымалары чопчулуох тустаахпыт. Оннук сыалы-соругу туруоран, бу кинигэни кэлэр кэрдиис көлүөнэ ыччатыгар уунабыт.