Kitobni o'qish: «Пьесалар / Пьесы»

Туфан Миннуллин

Shrift:

Әлдермештән Әлмәндәр
^{(2 пәрдәле, 4 күренешле, пролог, интермедия һәм эпилоглы комедия)}

Күп йөргән, күпне күргән, дөньяның ачысын-төчесен татыган, ләкин күңел көрлеген югалтмаган авылым картларына багышлыйм.

Катнашучылар:

Әлмәндәр – Әлдермеш авылы карты, 91 яшендә.

Искәндәр – Әлмәндәрнең өлкән малае, 70 яшендә.

Өммия – Искәндәрнең карчыгы, Әлмәндәрнең килене, 65 яшендә.

Хәмдебану – Әлдермеш авылы карчыгы, 70 яшендә.

Евстигней – Әлмәндәрнең Антоновка авылындагы «знаком» ы, 85 яшендә.

Гөлфирә – Әлмәндәр улының оныгы, 17 яшендә.

Йөзембикә – Әлмәндәрнең карчыгы, Гөлфирә яшендә.

Илсур – Әлдермеш авылының 5–6 яшьлек малае.

Мансур – Әлдермеш авылы егете, 18 яшендә.

Газраил – яше билгесез, ләкин карт икәне күренеп тора.

Әҗәл – ул да яшь түгел.

Фәрештә – Газраилнең секретаре.

Пролог

Беренче пәрдә ачыла. Ут икенче пәрдәне яктырта. Анда Җир шарының ике түгәрәккә бүленгән картасы эленеп тора. Карта каршына, кулына күрсәткеч таяк тотып, Газраил баскан. Ул, авыз эченнән генә ниндидер аңлаешсыз бер көйне көйләп, картадан Әлдермеш авылын эзли. Таба алмагач, кинәт борыла да кесәсеннән телефон трубкасын тартып чыгара.

Газраил (телефон трубкасына). Сезме? Минем янга керегез!

Фәрештә керә.

Фәрештә. Тыңлыйм сезне, Газраил әфәнде.

Газраил (картага күрсәтеп). Нәрсә бу?

Фәрештә. Җир өстенең картасы.

Газраил. Җир өстенең картасы булгач, кайда монда Әлдермеш?

Фәрештә (картадан Әлдермеш авылын эзли). Әлдермеш… Әлдермеш… Әлдермеш… Шәһәрме ул, авылмы?

Газраил. Илле йортлы авыл булырга тиеш.

Фәрештә. Әлдермеш… Әлдермеш… Ул авыл Европаның көнчыгышында яки Азиянең көнбатышында булырга тиештер. Әлдермеш… Әлдермеш… Менә ул! Менә ул Әлдермеш!

Газраил (картадагы Әлдермешкә таягы белән төртеп). Кара син аны, әкәянни, кайда качып яткан!

Фәрештә. Әкәянни түгел, Газраил әфәнде, окаянный.

Газраил. Күп белмәгез! Барыгыз, бер мең биш йөз илленче номерлы Әҗәлгә әйтегез, минем янга керсен.

Фәрештә чыгып китә. Бераздан Әҗәл керә.

Әҗәл. Мөмкинме?

Газраил. Кер әйдә. Хәлләрең ничек, Әҗәл?

Әҗәл. Ярыйсы.

Газраил. Эшсезлектән интекмисеңме?

Әҗәл. Тын алырга да вакыт юк, үзегез беләсез.

Газраил. Сиңа тагын командировкага китәргә туры киләчәк.

Әҗәл. Кай якка?

Газраил (таягы белән картадагы Әлдермешкә төртеп). Менә монда, Әлдермешкә!

Әҗәл. Анда кем бар?

Газраил. Әлмәндәр карт.

Әҗәл. Хәле начармыни?

Газраил. Киресенчә, җир җимертеп йөри.

Әҗәл. Алайса, нигә?..

Газраил. Тыңла. Мин бүген җир өстендәге адәм балаларының исемлеген карап утырдым. Кулыма Әлдермеш авылында яшәгәннәрнең һәм яшәүчеләрнең исемлеге эләкте. Шунда күрәм ки: Әлдермеш авылында элек-электән туксаннан узып яшәгән берәү дә булмаган. Ә менә Әлмәндәр картка туксан бер. Ишетәсеңме, туксан бер! Нигә ул, бүтәннәрдән узып, бер ел артык яшәгән? Бу ни?! Миннән качып бер ел артык яшәргә аның ни хакы бар?! Кыскасы, хәзер үк Әлдермешкә юл тот. Ярты сәгать вакыт бирәм, Әлмәндәрне минем янга алып кил.

Әҗәл. Баш өсте. Әмер үтәлергә тиеш. Исеме ничек дидегез әле?

Газраил. Әлмәндәр. Әлдермештән Әлмәндәр.

Әҗәл. Биографиясе ничек?

Газраил. Картотека минем секретарем Фәрештәдә. Аңардан ал.

Әҗәл. Хушыгыз. Мин Әлдермешкә төшеп киттем.

Ут сүнә.

Беренче пәрдә

Беренче күренеш

Ут яна. Әлдермеш авылында Әлмәндәр картның ишегалды. Верстак. Верстак янында – ышкыланган, ышкыланырга әзерләнгән такталар өеме. Ишегалдына өйнең ян тәрәзәләре караган. Койма буенда – самолёт трабына охшатып эшләнгән баскыч. Баскыч өстендәге мәйданчыкка тәхеткә охшатып әйләнгеч кресло куелган. Ул креслога менеп утырсаң, авыл күренә. Әлмәндәр өе яныннан юл уза. Ул юлдан авыл халкы үтеп йөри. Койма, капка, тәрәзә наличниклары, баскыч төрле төсләргә буялган. Барысы да Әлмәндәр картның кулы белән эшләнгән. Ут янганда, Әлмәндәр карт верстак янында көйли-көйли такта ышкылый.

Әлмәндәр. Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Тәүбә иттең мәллә очмаска?
Тәүбә итсәң дә син, мин итмәдем
Чибәр-чибәр кызлар кочмаска.

(Ышкылап бетергән тактасын верстакка сөяп куя да өйнең ишегалды ягына чыга торган тәрәзәсе янына килеп кычкыра.) Әй, кем бар өйдә, чәй чыгарыгыз! (Баскычтан менеп, креслога утыра, җырын дәвам итә.)

Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Кай имәнгә кунып сайрадың?

(Койма яныннан узучылар Әлмәндәргә сәлам биреп узалар. Әлмәндәр аларның сәламен рәхәтләнеп кабул итә. Кайберәүләре белән сөйләшә.) Исән бит әле, Сәйфулла… Рәхмәт… Утырырга дигәндә утырабыз да аны… Эшкә ашыгасыңмы?.. Карале, Сәйфулла, бригадир Гаптерине күрсәң әйт, Әлмәндәр абый сиңа ахмак дип әйтте, диген. Мин үз гомеремдә кешегә андый сүз әйтмәдем, менә бүген әйтәм. Ни өчен дисеңме? Үзе мине мыскыл итте. Эш бирми, син карт инде, рәхәтләнеп ял ит, ди. Сау бул, Сәйфулла, эшләрең уң булсын!

Ала карга дигән, әй, асыл кош…

Әйбәт, бик әйбәт, кызым. Һәй, Әлмәндәр бабаң әле синең туеңа барып чүгә-чүгә бииячәк. Кияүгә чыгарга җыенмыйм дисеңме? Алай димә, кызым… Чишмәгә суга барасыңмы? Сау бул. Юлың уң булсын. Гомерең чишмә суы кебек ару булсын!

Ала карга дигән, әй, асыл кош…

(Кинәт кемнеңдер килгәнен күреп, урамга арты белән әйләнеп утыра.) Ә мин синең сәламеңне алмыйм. Син мине мыскыл иттең. Казанда укып кайткан да бригадир булган, имеш. Казанда укып кайткан булсам, мин әллә кем булыр идем. (Кинәт урам якка әйләнеп.) Ни дидең?.. Иртәгәме?.. Сарыклар абзарын ремонтларгамы?.. Рәхмәт, Габдрахман энем. Юкка гына Казанда укып кайтмагансың икән. Һәмишә шулай мәгънәле бул. (Шатланыбрак җырлый башлый.)

Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Кай имәнгә кунып сайрадың?
Син сайрамасаң да, мин сайрадым –
Чибәр-чибәр кызлар сайладым.

(Урамда Хәмдебануны күреп.) Хәмдебану… (Тиз генә баскычтан төшеп, капканы ача.)

Анда Хәмдебану карчык күренә.

Хәмдебану. Исәнлекме-саулыкмы, Әлмәндәр абзый.

Әлмәндәр. Шәп бит әле, Хәмдебану. Кай якка таба теркелдисең?

Хәмдебану. Шул, теркелдәрлек кенә калды инде. Менә чыккан идем.

Әлмәндәр. Ишегалдына уз, Хәмдебану, сөйләшеп утырыйк. (Хәмдебану ишегалдына кергәч, капканы яба да бикләп үк куя.) Әйдә, түрдән уз, утыр.

Хәмдебану (такталарны күреп). Үзең бер генә дә тик тормыйсың, Әлмәндәр абзый. Тагын ни ясарга җыенасың?

Әлмәндәр (түбәтәен артка чигереп). Дача.

Хәмдебану. Ни дидең?

Әлмәндәр. Дача, Хәмдебану, дача! Казанга баргач, Искәндәр кызының кызы Казан читендәге бакчаларына алып барды. Шунда тактадан өй салганнар, шул «дача» дип атала, белдеңме?

Хәмдебану. Алай икән. Син дә шуны эшлим дисеңме?

Әлмәндәр. Ясыйм. Бакча уртасына дача ясап куям.

Хәмдебану. Ындыр табагы чаклы бу өегез кысанга киттемени?

Әлмәндәр. Китте. Килен явызланды. Картая башлады. Картайган саен явызлана. Булмады, малайның бәхете булмады, озын гомерле хатынга туры килде.

Хәмдебану. Алай димә, Әлмәндәр абзый, үзең дә Аллага шөкер.

Әлмәндәр. «Үзең дә…» Нәрсә үзем дә?.. Мин – ир кеше. Ир кеше, үз гомерендә ике хатын да җирләрлек яшәмәгәч, ир кеше буламы.

Хәмдебану. Әстәгъфирулла…

Әлмәндәр. Син курыкма, Хәмдебану. Мин ике генә дидем, өч димәдем. Син, ходай кушса, озак яшәрсең. Нишләтим, Йөзембикә белән Фәхриҗамалның гомерләре кыска булды, берсе алтмышта, икенчесе җитмеш дүрттә дөнья куйдылар. Үзең беләсең, гаебем юк, үз әҗәлләре белән үлделәр… Инде менә болай, Хәмдебану, сиңа әйтергә күптән йөрим, ялгыз башың яшәве сиңа җиңел түгелдер… Әллә, мин әйтәм… Чык син миңа кияүгә…

Хәмдебану. Әстәгъфирулла…

Әлмәндәр. Өрмәгән җиргә дә утыртмам, җәй көннәре бакча уртасындагы дачада яшәрбез.

Хәмдебану. Килешмәгәнне… Олы башың белән әллә ниләр сөйләп утырасың, Әлмәндәр абзый. Җитмеш яшьлек карчыктан көлмәсәң…

Әлмәндәр. Көлмим мин, чынлап әйтәм, Хәмдебану. Ир башым белән килен кулына карап ята алмыйм ич инде мин. Җир җимертеп йөргән чагымда…

Хәмдебану. Кит, кит, Әлмәндәр абзый. Картая алмадың. Мин белә белгәннән авылның Шүрәлесе булдың.

Әлмәндәр. Шүрәле булып ни явызлык кылдым?

Хәмдебану. Явызлык кылдың димим, кеше көлдердең.

Әлмәндәр. Көлсә ни булган?..

Хәмдебану. Булмаса да…

Әлмәндәр. Син, Хәмдебану, тегеләй-болай дигән булып миннән гаеп эзләмә. Миннән дә әйбәтрәкне таба алмассың. Боргаланма, Хәмдебану.

Чәчең бөдрә, чәчең көдрә,
Көдерәсен җил өрә;
боргаланып йөргән булып,
Кызлар үзен сөйдерә.

Хәмдебану. Әстәгъфирулла… Тфү, кешедән оят! (Кинәт борылып, капкага таба атлый.) Чакырып кертеп, рисвай итеп чыгармасаң… (Капканы тарткалап.) Кая, нәрсә соң бу?

Әлмәндәр. Бикләнгән ул, Хәмдебану.

Хәмдебану. Нишләгән тагын?..

Әлмәндәр. Бикләнгән, дим.

Хәмдебану. Ач, ач тизрәк!

Әлмәндәр. Нәрсә кычкырасың. Әйтмәк бар, көчләмәк юк. Хәзер элекке заман түгел, бар да үз иркеңдә. Теләмисең икән, дүрт ягың кыйбла. Үзеңә яхшылык эшләмәкче идем. (Капканы ачып, Хәмдебануны чыгарып җибәрә. Сөйләнеп кала.) муладис карчык, нык тора.

Мансур тавышы: «Исәнмесез, Әлмәндәр бабай!»

Әлмәндәр. Исән әле, малай. Әйдә, кер.

Мансур керә.

Мансур. Кереп торырга вакытым юк. Әлмәндәр бабай, Гөлфирә кайтмадымы әле?

Әлмәндәр. Кем соң ул Гөлфирә?

Мансур. Көлмә инде, Әлмәндәр бабай.

Әлмәндәр. Көләм әле, малай. Гөлфирәнең кем икәнен әйтмәсәң, мин дә әйтмим.

Мансур. Синең оныгың.

Әлмәндәр. Дөрес әйтмәдең, оныгымның кызы. Минем оныгымның кызы сиңа нигә кирәк?

Мансур. Нигә кирәк дип, болай гына.

Әлмәндәр. Бар, чыгып кит. Минем оныгымның кызы болай гына кирәк булгач, сөйләшеп тә тормыйм.

Мансур. Кайтмадымыни?

Әлмәндәр. Белмим.

Мансур. Әйт инде, Әлмәндәр бабай.

Әлмәндәр. Әйт, нигә кирәк?.. Яратам, шуңа кирәк диген, җебегән авыз… Кайтмады әле. Кайткач, үзем барып әйтермен.

Мансур. Сау булып тор, Әлмәндәр бабай.

Әлмәндәр. Исән бул, малай. (Мансур чыгып киткәч, капканы яба да тәрәзә янына килә.) Әй!.. Әй, дим. Нәрсә анда, әллә йоклап ятасызмы? Чәй чыгарыгыз! (Җавап бирүче булмагач, тәрәзәне шакырга тотына.)

Тәрәзә ачыла, анда – Өммия.

Өммия. Ни булды инде тагын?

Әлмәндәр. Әллә колагыгызга сумала сылап куйдыгызмы? Ярты сәгать кычкырам!

Өммия. Йә, йә, әткәй, узынма. Нәрсә кирәк?

Әлмәндәр. «Нәрсә кирәк…» Чәй кирәк!

Өммия. Самавыр кайнаган, өйгә кереп эч.

Әлмәндәр. Өйгә кереп эчәргә – беткән ди минем эшем. Мин бит сезнең кебек тик ятмыйм.

Өммия. Кем кушкан сиңа… Кирәкле эш эшләп йөрмисең, такта әрәм итеп кенә йөрисең.

Әлмәндәр. Телеңә салынма. Килен булсаң, телеңне тый!

Өммия. Җитәр, болай да кырык ел тел яшердем. Җүләр булганмын.

Әлмәндәр. Кырык ел сөйләмәгәнеңне ун елда чыгарып бетердең инде. Матри, килен!.. Мин кызсам…

Өммия. Кызсам, дигән була… Кызып нишләрсең… (Тәрәзәне ябып куя.)

Әлмәндәр. Уңмады, уңмады малай. Әрәм үтте гумере малайның. Шулай… Чурту-матыр, дөбер-шатыр, үтте китте яшь гумер, диген. (Верстак янына килә.)

Чынаяк күтәреп, өйдән Өммия чыга.

Өммия. Кая куйыйм? Бал белән эчәсеңме, әткәй, вәринҗә беләнме?

Әлмәндәр. Китер монда.

Өммия чынаякны верстак өстенә куя.

Бал тирләтә килен, шикәр чыгар.

Өммия кереп китә.

Акылына килгән. Пәриләрен качырып тормасаң, хәзер базыналар.

Өммия, шикәр чыгарып, верстак өстенә куя да кереп китә.

Әллә кая югалма, кычкырырлык булмасын! (Верстак өстенә утырып чәй эчә.) Юк инде, үзеңнең хәләл хатының булмаса, юк инде. Чурту-матыр, Йөзембикә ясаган чәйне эчеп җибәргәч, өчәр көн айный алмый йөри идем.

Шулчак койма өстендә Илсурның чуалган чәчле башы күренә.

Илсур. Бабай, нихәл!

Әлмәндәр. А-а-а… Илсур килгән. Төш әйдә минем янга, агай-эне ак мыек.

Илсур. Төшмим.

Әлмәндәр. Ник төшмисең?

Илсур. Ату, канфит бирәсең.

Әлмәндәр. Бирсә ни…

Илсур. Мин аны ашыйм да, тешем авырта.

Әлмәндәр. Кер, канфит бирмәм.

Илсур капкадан керә дә туп-туры верстак янына барып, верстак өстенә менеп кунаклый.

Йә, Илсур, агай-эне, күрешеп җибәрик. Шапылдатып күреш. (Кулын суза, Илсур аның кулына чәпелдәтеп суга.) Менә шулай. Инде, кил, борыныңны сөртеп куйыйк. (Күлмәк итәген әйләндереп, Илсурның борынын сөртә.) Менә шулай. Юкса маңкалы борын белән йөрү егетләргә килешми, кызлар сөймәс үзеңне.

Илсур. Мин аны сөртәм, ул тагын чыга.

Әлмәндәр. Йә, нинди яңа җырлар өйрәндең?

Илсур (кычкырып җырлап җибәрә).

Су буенда тал-тирәк,
Тал-тирәккә су кирәк;
Кыска буйлы егетләргә
Озын буйлы кыз кирәк.

Әлмәндәр. Шәп!

Илсур (тагын да кычкырыбрак).

Аклы күлмәкләр килешми
Кия белмәгәннәргә;
Сөягеңне әрәм итмә
Сөя белмәгәннәргә.

Әлмәндәр. Әйбәт! Тагын, тагын.

Илсур. Тагын әле өйрәнгәнем юк.

Әлмәндәр. Киләсе юлы күбрәк өйрәнеп кил, ярыймы?

Илсур. Ярый.

Әлмәндәр (тәрәзә янына барып). Килен! Әй, килен, сиңа әйтәм!

Өммия (тәрәзәне ачып). Нәрсә инде тагын?

Әлмәндәр. Кашык белән бал алып бир.

Өммия. Үләм, тирләтә, дидең бит әле генә.

Әлмәндәр. Үземә түгел.

Өммия (Илсурны күреп). Бетмәс монда алар. Бөтен авыл малае безнең ишегалдында.

Әлмәндәр. Әйткәнне тыңла.

Өммия. Канфит ярамаган, бигрәк тагын – бал.

Әлмәндәр. Канфит ашаса, теше авырта аның.

Өммия. Бал ашаса, эче авыртыр.

Әлмәндәр. Канымны кыздырасың, килен!

Өммия. Соң бит, әткәй…

Әлмәндәр. Әйткәнне эшлә!

Өммия югала да кашык белән бал алып килеп, Әлмәндәргә суза.

Әлмәндәр (Илсур янына килеп). Яле, агай-эне, кабып җибәр әле.

Илсур. Кирәкми.

Әлмәндәр. Нәрсә «кирәкми»? Син алай тиз үпкәләүчән булма… Егет бул, кабып җибәр. Ач әле авызыңны. (Илсур авызын ача, Әлмәндәр бал каптыра.) Тәмлеме?

Илсур. Эһе.

Әлмәндәр. Эһе булмаска, бал ич ул. Инде болай эшлик, кашыкка сыланганын менә монда сылап куйыйк. Кабып йоткач тиз бетә, болай озак итеп ялап йөрисең. (Кашыкка ягылган балны Илсурның ирен кырыйларына сылый.) Инде, бар, иптәшләрең янына йөгер.

Илсур. Рәхмәт, бабай. (Ирен кырыйларын ялый-ялый чыгып йөгерә.)

Өммия (Әлмәндәрнең кыланышларын тәрәзәдән карап торган). Сабый да сабый, син дә сабый.

Әлмәндәр. Синең кебек тумас борын картаймам инде. Җиде бала үстереп, балалар яратмыйсың. Алар булмаса, бу дөнья ни чуртыма… Чәең бетте, чәй чыгар.

Өммия. Үләм, кай арада чүмереп бетердең? Мин сиңа афисәнке түгел!

Әлмәндәр. Телең тагын озынайдымы?..

Өммия. Озынайса да, кыскарса да – үз телем.

Әлмәндәр. Үз телең түгел – шайтан теле.

Өммия. Булсын. Үзеңдә дә сандугач теле түгел.

Әлмәндәр. Әрепләшмә, дим минем белән. Мин сиңа каената. Кара аны, килен, матри, мин кызсам…

Өммия. Кызсам дигән була… кызып нишләтерсең?.. (Тәрәзәне ябып куя.)

Әлмәндәр. Вәт бит, ә! Чәтелдәп тора бит. Уңмады малай, уңмады. Үземдә булса… Юк инде, үземнән дә булмады, юаш булдым. Ни беренче хатынга, ни икенчесенә кизәнгәнем булмады.

Өйдән, кулына чынаяк тотып, Искәндәр чыга.

Искәндәр. Әй-яй, тынычлап ятып торырга да бирмисең, әти. Нәрсә инде син. Кереп эчсәң булмыймы?

Әлмәндәр. Булмый. Өстәл артында дөнья онытып чәй эчеп утырырга минем вакытым юк. Син эч чәйне яткан килеш.

Искәндәр. Беләсең ләбаса, мин авырыйм.

Әлмәндәр. Чирләшкә! Япь-яшь башыңнан… Җитмеш яшендә чирләп ята!

Искәндәр (чынаякны Әлмәндәргә биреп). Мин күргәннәрне күрсәң… (Утын пүләне өстенә утыра.)

Әлмәндәр. Нәрсә күрдең?

Искәндәр. Дүрт ел буе сугышта йөрдем.

Әлмәндәр. Харап икән. Мин монда дүрт ел буе синең биш ыштансызыңны ашаттым. Һәрберсе яэҗүҗ-мәэҗүҗ кебек, балчыкка чыкканчы ашыйлар иде. Өч ел буе прсидәтел булып синең хатының ише зобанилар белән талаштым. Аларның һәрбересе ун нимечкә тора. Сугышта йөргән, имеш…

Искәндәр. Тәнем тулы яра эзләре.

Әлмәндәр. Җүләр. Пешмәгән, шуңа күрә яра. Кулыңда пушкы була торып яраланып ят, имеш. Япон сугышында кулымда мылтык кына иде, чурт та булмады. Синең чактагы сыман пушкы артында посып ятмый идек, штык тотып, японның өстенә бара идек.

Искәндәр. Ярый инде, синең белән бәхәсләшеп буламы…

Әлмәндәр. Бәхәсләшмә дә. Ник дисәң, үзең гаепле. Авырыйм дип өйдә ятасың. Чир ул яткан кешене эзләп йөри. Эшләгән кешедән курка. Ник дигәндә, ул аңа ябышып торалмый, тир белән юылып төшә. Бар, утырма күз көеге булып, кереп ят. Чынаякларны ала кер. Хатыныңа әйт, кичкә үзе кискән токмач белән итле аш пешерсен.

Искәндәр чынаякларны алып, әкрен генә өйгә кереп китә.Әлмәндәр аның артыннан карап кала.

Шулай… Чурту-матыр, Гитлер тәресе, әрәм итте әзмәвердәй малайларны. Чирләп ята торган кешеме. Җитмеш яшеңнән әҗәл көтеп ят инде.

Әкрен генә капка ачыла, аннан Әҗәл килеп керә.

Әҗәл. Әссәламегаләйкүм!

Әлмәндәр. Әлегә мәгаләйкүм. Әйдә, түрдән уз.

Әҗәл. Узарга туры килер. (Әлмәндәр янына килеп.) Әлмәндәр атлы карт син буласыңмы?

Әлмәндәр. Әлмәндәре мин булам, карты кайдадыр, белмим. Кем дип белим үзеңне, күргән-сөйләшкән кешем түгел, ахрысы.

Әҗәл. Иң әүвәл кул бирешеп күрешик, Әлмәндәр.

Әлмәндәр. Танымаган кешемә кул бирергә ашыкмыйм мин.

Әҗәл. Шулаймы… Ярый, алайса. Ишегалдында кеше-кара юкмы?

Әлмәндәр. Нәрсә син, ышпиун кебек каранасың? Кешедән яшерен эшем юк.

Әҗәл. Син ашыкма, Әлмәндәр. (Боерган тавыш белән.) Соравыма җавап бир!

Әлмәндәр. Күреп торасың лабаса, үзем генә.

Әҗәл. Бик яхшы. Кил әле якынрак, утыр минем янга. (Бүкәнгә утыра.)

Әлмәндәр (якын килмичә). Кем син?

Әҗәл. Ашыкма, дидем. Утыр. (Әлмәндәр урыныннан кузгалмагач, үзе Әлмәндәр янына бара.) Эшне моннан башлыйк, Әлмәндәр. (Кесәсеннән блокнот чыгарып карый.) Әйе, исемең синең Әлмәндәр, атаңның исеме Җиһангир, бабаң Моратхуҗа атлы. Телисең икән, җиде бабаңа хәтле санап күрсәтә алам. Моннан өч көн элек сиңа туксан бер яшь тулган. Ике тапкыр өйләнгәнсең. Кыскасы, менә бу дәфтәргә синең бөтен гомерең тәфсилләп язып куелган.

Әлмәндәр. Әкәмәт… Кем соң син?

Әҗәл. Кул бирергә теләмәдең, Әлмәндәр, инде ашыкмыйча тыңла. Бабаң – кырыкта, атаң кырык биштә дөнья куйганнар. Син нишләп туксан бергә җиттең?

Әлмәндәр. Анда синең ни эшең бар?!

Әҗәл. Бар, Әлмәндәр. Барлыгын соңрак белерсең. Соравыма җавап бир!

Әлмәндәр. Бөтен гумеремне белгәч, анысын да үзең бел. Яшисем килде – яшәдем. Синең ни эшең бар?

Әҗәл. Ха! Яшисе килгән, имеш. Кемнең яшисе килми. Ләкин кеше мәңгелеккә килмәгән.

Әлмәндәр. Туктале, чурту-матыр, син монда… Бар, үтбәләвәй, эшемне калдырып йөрмә. (Кулына ышкы ала.)

Әҗәл (Әлмәндәр кулындагы ышкыга тотынып). Мин шаярырга килмәдем, Әлмәндәр. Мин шаяра белмим.

Әлмәндәр аптырап Әҗәлгә карап тора да кинәт артка чигенеп куя.

Әллә таныдыңмы, Әлмәндәр?

Әлмәндәр. Күргәнем бар кебек.

Әҗәл. Ялгышмыйсың, Әлмәндәр. Без синең белән өч тапкыр очраштык, монысы дүртенчесе һәм соңгысы.

Әлмәндәр. Кем соң син?

Әҗәл. Мин сине күрүгә үк таныдым. Бераз үзгәргәнсең үзгәрүен, шулай да таныдым. Без синең белән беренче тапкыр бер мең тугыз йөз бишенче елда очрашкан идек. Япон сугышы вакытында. Син яраланып ята идең, мин сине алып китәргә килдем. Син китәргә теләмәдең. Озак көрәштек. Яшь идең шул, көчле идең, мине ектың. Ачуым килде килүен, ләкин, нишләмәк кирәк, кире борылып китәргә туры килде. Хәтерлисеңме?

Әлмәндәр. Хәтерләмим.

Әҗәл. Яхшы. Икенче очрашу бер мең тугыз йөз унбишенче елны булды. Син урман эчендә бил тиңентен сазлыкка баткан идең, пленнан качып чыгуың иде. Мин килдем. Шунда син миңа әйттең, сазлыктан чыгыйм, алып китәрсең, дидең. Мин көттем, син чыктың. Һәм чыккач йөгердең, мине алдадың.

Әлмәндәр. Син…

Әҗәл. Өченче тапкырында, бер мең тугыз йөз утызынчы елда, колхоз төзеп йөргәнең өчен кемнәрдер сәнәк белән кадаганнар иде. Син урман сукмагында ята идең. Мин тагын килдем. Ләкин Евстигней исемле бер кеше килеп чыгып, сине минем кулдан тартып алды. Таныдыңмы инде?

Әлмәндәр. Син Әҗәлме?

Әҗәл. Нәкъ үзе!

Әлмәндәр. Ник килдең?

Әҗәл. Әҗәл кешеләр янына ни өчен килә?

Әлмәндәр. Мин сине чакырмадым.

Әҗәл. Теге чакларда да син мине чакырмаган идең.

Әлмәндәр. Мин бит яралы түгел, исән-сау.

Әҗәл. Менә монысы икенче мәсьәлә. Газраилдән качып кирәгеннән артыгын яшәгәнсең. Иң күп дигәндә, син туксанга гына җитәргә тиеш идең. (Кесәсеннән кәгазь чыгарып.) Менә шушы урынга кулыңны куй.

Әлмәндәр. Нәрсә ул?

Әҗәл. Повестка. Шуңа кулыңны куюың була, туп-туры безнең шеф Газраил янына юнәләсең.

Әлмәндәр. Сөйләмә юкны!

Әҗәл. Мин ялган сөйләмим. Куй кулыңны, вакытым тар. План үтисем бар. Бу юлы мине ега алмассың, алдатмам да, коткарып калучы да булмас. Кулыңны куй!

Әлмәндәр (паузадан соң). Вакыт җитте дисеңмени?

Әҗәл. Әйе, җитте.

Әлмәндәр. Бик тиз була түгелме соң?

Әҗәл. Нинди тиз?! Туксан бергә җит тә, тиз, имеш.

Әлмәндәр. Ярый, уйлап карармын.

Әҗәл. Бернинди уйлау юк. Кулыңны куй. Минем белән бәхәсләшергә, тарткалашырга уйлама. Бер генә адәм баласының да мине җиңгәне юк. Галимнәр дә патшалар да – барысы да җиңелеп киләләр.

Әлмәндәр. Эшлисе эшләрем бар бит әле.

Әҗәл. Бер генә адәм баласының да дөньядагы эшне эшләп бетергәне юк. Әгәр бөтен эшне син эшләп бетерсәң, синнән соң килгәннәргә эш калмас иде. Эшсезлектән гаҗиз булган кешеләр акылдан язарлар иде.

Әлмәндәр. Менә хәзер үк дисеңмени?

Әҗәл. Бу нинди урынсыз сорау?! Әйтәм бит, вакытым юк. Бүтән җирләргә дә өлгерәсем бар.

Әлмәндәр. Алай икә-ән…

Өммия (тәрәзәне ачып). Әткәй, кер әле.

Әлмәндәр. Ни булды тагын?

Өммия. Нигәдер Искәндәр авырайды.

Тәрәзә ябыла.

Әҗәл. Нинди карчык ул?

Әлмәндәр. Мине белгәч, аны да белергә тиешсең.

Әҗәл. Гафу ит, кызыксынганым юк әлегә.

Әлмәндәр. Киленем.

Әҗәл. Искәндәр дигәне малаеңмы? Чирлиме?

Әлмәндәр. Синең җилең кагылгандыр. (Өйгә таба бара.)

Аңа Әҗәл иярә.

Керәсе булма өйгә!

Әҗәл. Карап чыгыйм, бәлки, ярдәмем кирәктер.

Әлмәндәр. Бусагадан атлыйсы булма! Колагың ишетәме? Минем янга килгәнсең, мин чыкканны көт.

Әҗәл. Сүзеңне тыңлыйм, Әлмәндәр. Тик озаклама, чык.

Әлмәндәр кереп киткәч, ишегалды буйлап йөренә, Әлмәндәр таслап куйган такталарны әйләндереп-әйләндереп карый, әкрен генә тәрәзә янына бара, тәрәзәгә үрелеп, өй эчен күзли, ишек ачылганны сизеп, тиз генә тәрәзә яныннан китә. Әлмәндәр өйдән чыга.

Әҗәл. Йә, ничек?

Әлмәндәр. Нәрсә «ничек»?

Әҗәл. Малаең Искәндәрнең хәле ничек, дим?

Әлмәндәр. Берни булмаган. Жибадур кебек таза кешегә ни булсын. Иркәләп үстердем малайны да хәзер иркәләнеп ята. Хатыны да үзенә тиң, чебен тимәс чер итәр.

Әҗәл. Алдашасың бит, дус кеше, күзләреңнән күреп торам.

Әлмәндәр. Күрсәң күрерсең инде, чутыр-матыр. Йөрисең эч пошырып. (Верстак янына барып, ышкылый башлаган тактасын ышкыларга тотына.)

Әҗәл. Нишләвең, Әлмәндәр, сөйләштек ич.

Әлмәндәр. Нәрсә сөйләштек? Чуртым да сөйләшмәдек. Син сөйләдең. Мин тыңладым.

Әҗәл. Мин чыкканны көт, дидең, кулыңны куй.

Әлмәндәр. Куярмын, ашыкма. Тотып тор тактаның теге башыннан.

Әҗәл. Син минем белән алай сөйләшмә. Ачуымны чыгарма. Ачуым яман минем, мине тыңламаганнарга рәхимсез мин.

Әлмәндәр. Күзең чыкмаган булса күр, җыенам бит.

Әҗәл. Үләргә җыенган кеше такта ышкыламый.

Әлмәндәр. Ахмак! Минем каберемә чардуган кирәк булачакмы? Чардуган корыр өчен такта кирәкме?!

Әҗәл. Анысы икенче эш, әйдә, тизрәк ышкыла.

Әлмәндәр. Туксан бергә җиткәч, тиз ышкылап булмый шул. Тот, дим тактаның теге башыннан.

Әҗәл. Мин монда такта башы тотарга килмәдем.

Әлмәндәр. Алайса, көт. (Такта ышкылый, үзе җыр суза.)

Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Тәүбә иттең мәллә үлмәскә?
Син тәүбә итсәң, мин дә иттем
Әҗәл дуска кулым бирмәскә.

Әҗәл. Сүзеңнең кинаясенә төшенмим.

Әлмәндәр. Сүз түгел бу – җыр. Җырның җыртыгы юк. (Эшеннән туктап.) Син җырлый беләсеңме?

Әҗәл. Ышкыла, туктама. Әйдә, әйттем бит, вакытым тар, болай да озак юандым.

Әлмәндәр. Ашыктырма, арыдым… Озак яши ала карга… Адәм баласына ала карга гумере дә кызганыч диген, ә!

Әҗәл. Анысы минем карамакта түгел.

Әлмәндәр. Карамак, карамак. Муеның сузып минем янга син килгәнсең ич әле.

Әҗәл. Мыскыл итми генә сөйләшүеңне үтенәм.

Әлмәндәр. Алла-а, бигрәк әдәпле.

Әҗәл. Чардуган тактасын ышкылавыңны дәвам итүеңне үтенәм.

Әлмәндәр. Ашыксаң, үзең ышкыла.

Әҗәл. Андый эш белән шөгыльләнгәнем юк.

Әлмәндәр. Өйрәнерсең.

Әҗәл. Бу нинди тупаслык? Онытма, син мине түгел, мин сине алырга килдем.

Әлмәндәр. Укаң коелмас. Син минем гумеремне өзәргә килгәнсең әле, бер дә танавымны җыермыйм. (Такта ышкыларга керешә.)

Әҗәл. Ә син нигә үзең эшлисең? Бүтәннәр эшләр иде чардуганыңны.

Әлмәндәр. Үз эшемне кешегә калдырганым юк.

Әҗәл. Карап-карап торам да, бик ни күренәсең…

Әлмәндәр. Ни күренәм?

Әҗәл. Бик ни. Бик алай нитмә, синең кебекләрне күргән мин.

Әлмәндәр. Мин дә сине күргән.

Әҗәл. Аһа! Ошый башладың әле син миңа, картлач. Кайберәүләр мине күргәч мәлҗерәп төшәләр. Кул куйганда куллары калтырый. Алып китүе дә кызык түгел. Күрәм, синең белән шактый ук кызык булачак. Болай булгач көтәм, әйбәтләп ышкыла чардуганыңның так-тасын.

Әлмәндәр. Карылдап торма янымда, бар, урамга чыгып утыр!

Әҗәл. Юк, мин синең яныңнан китмим.

Әлмәндәр. Эшләгән кеше янында торганчы, пес иткән кеше янында тор.

Әҗәл (авызын зур ачып, рәхәтләнеп көлә). Шәп! Күптән көлгәнем юк иде. Куеп тор эшеңне, Әлмәндәр, утыр яныма. Тагын көлдер мине.

Капка ачыла, Гөлфирә керә.

Гөлфирә. Дәү бабай, мин кайттым. (Әлмәндәр ишетмәгәч.) Дәү бабай, дим! Мин кайттым.

Әлмәндәр (борылып карап). Ай, кызым кайткан. Кил әле монда, кил, кочакла дәү бабаңны.

Гөлфирә (йөгереп килеп, Әлмәндәрне кочаклый). Кычкырам – ишетмисең.

Әлмәндәр. Әҗәлетдин бабаң белән сөйләшеп тора идек.

Гөлфирә. Кем соң ул?

Әлмәндәр. Бер юньсез нәрсә инде шунда.

Гөлфирә. Алай димә, дәү бабай. Син үзең әйтәсең: кешеләргә ямьсез сүз әйтергә ярамый, дисең. Мин кайтканга сөендеңме, дәү бабай?

Әлмәндәр. Белмим инде, кызым, кем күбрәк сөенгәндер.

Гөлфирә. Мин дә, син дә…

Әлмәндәр. Теге дә.

Гөлфирә. Бабай белән әби өйдәләрме?

Әлмәндәр. Өйдәләр, кызым, өйдәләр. Әтиеңнәр ни хәлдә?

Гөлфирә. Әйбәт. Сәлам әйттеләр. Сиңа бик матур күлмәк җибәрделәр.

Әлмәндәр. Рәхмәт, кызым. Бар, инде өйгә кер.

Гөлфирә йөгереп өйгә кереп китә.

Әҗәл. Чибәр кыз үсеп килә.

Әлмәндәр. Күзең салма, явыз. Сиңа минем кебек ямьсезләр дә җитеп арткан.

Әҗәл. Әлмәндәр, бер акыл өйрәтимме үзеңә?

Әлмәндәр. Кирәкми, үз акылым җиткән. Арттан кергән акыл җил белән кире чыга.

Әҗәл. Ярый соң, үзеңә кара. Кызык, әйеме, Әлмәндәр, берәүләр мине көтеп торалар, мин килмим. Син көтмәдең – мин килдем. Хикмәт шунда: чакырылмаган җиргә кешеләр дә соңга калмыйча килә.

Әлмәндәр. Такылдап утырма, чурту-матыр, килгән юлыңнан кире кит.

Әҗәл. Ничек инде «кит»?.. Ничек аңларга?

Әлмәндәр. Шулай. Кыягазыңа кул куймыйм. Газраилең үзе килсен.

Әҗәл. Алай булмый.

Әлмәндәр. Була. Минем анда барырга вакытым юк. Өйләнәсем бар.

Әҗәл. Нишлисең бар?

Әлмәндәр. Өйләнәсем.

Әҗәл (тагын рәхәтләнеп көлә). Әкәмәт кеше син.

Әлмәндәр. Нигә авызыңны ерасың? Әгәренки дә беләсең килсә, сугышта югалган дүрт малаемның икесе өйләнмәгән иде. Үзем өчен бер өйләндем, бер малаем өчен икенче өйләндем, икенче малаем өчен тагын бер өйләнәсем бар. Ә син, тинтәк, җанымны сорап килгәнсең.

Әҗәл. Гафу ит, мин сорамыйм, Әлмәндәр, таләп итәм.

Әлмәндәр. Куркытты. Әлмәндәрнең мыегы да селкенмәде.

Әҗәл. Алайга китсә… (Әлмәндәр өстенә килә.)

Әлмәндәр (такта күтәреп). Килеп кара!

Әҗәл (туктап калып). Теге чакларда кызганмаган булсам…

Әлмәндәр. Кызганма идең…

Әҗәл. Әлмәндәр, кызмыйча гына, сабыр гына уйлап кара әле…

Әлмәндәр. Уйларга вакытым юк. Күтәр теге такталарны.

Әҗәл. Нишләтәбез?

Әлмәндәр. Такта ташыйбыз.

Әҗәл. Кая? Нәрсәгә?

Әлмәндәр. Төпченмә. Ташып бетергәч күрерсең.