Kitobni o'qish: «Анар»

АНАР

(Қырым аңызы негізінде)

ТҰРСЫНХАН ƏБДІРАХМАНОВА

(1921–2003)

 
О, жарандар, қараңдар, тас жылайды,
Тас жылайды аһ ұрып, жас бұлайды.
Қаттылықтың белгісі қара тасты
Қара түнек қаптады, басты қайғы.
 
 
…Тас жылады, қара тас қансырады,
Тас жылады, ал қайтып жан шыдады!
Ақ алмасты мұқалтқан меңіреу тас
Ақ тарыдай иленіп, жаншылады.
 
 
О, жарандар, қараңдар, тас жылайды,
Тас жылайды, егіліп жас бұлайды.
Қаттылықтың белгісі қара тасты
Не мүжіді, неліктен басты қайғы?
 

I

 
Тас дегенім, жарандар, тастай адам,
Мəнін айтпай қалайша тастай алам.
Қызыл тілім көсіліп көр кəнеки
Шығарайын жылаған тастан адам.
 
 
Шығарайын жəне де адамнан тас,
Хикметін айтайын адам нанбас.
Баяндасам бар кебін тас адамның
Тастан оны еш пенде айыра алмас.
 
 
Нəсілі оның Қырымның татарынан,
Қаттылығын асырған қатарынан,
Қырымгерей есімді хан өтіпті,
Тітіреген аймағы қаһарынан.
 
 
Қырғын салып, қан кешіп таққа келді,
Қай уақытта мұндай хан баққа келді!
Хан əкелген қырсық – сор өрттей өршіп,
Ел иығы езілер шаққа келді.
 
 
Халық қамы қашаннан бүтін еді?
Ханнан мейір ел қашан күтіп еді?
Аждаһадай ысқырған осы ханнан
Халық түгіл, қара жер тітіреді.
 
 
Көрінуден Герейге күн де қашқан.
Түнермеген сəті жоқ қабақ ашқан.
Адамдықпен алысып ата жаудай,
Қаттылығын асырды ол қара тастан.
 
 
«Герей» десе дəн семіп қауыздағы,
Аңыз болды Герей хан ауыздағы.
Керегенің көгінен бойы келген
Ер баланы көгендеп бауыздады.
 
 
Болады деп күні ертең бақталасым,
Қырды осылай елінің жас баласын.
Жүрегінен адамның таспа тіліп,
Сүйегінен салдырды баспанасын.
 
 
Тіршілікте мағына қалмай тірек,
Қырым елі қарғады ханды жүдеп.
Қан шеңгелдеп анадан туған бейбақ,
Бар деймін адамдық десті жүрек.
 
 
Тас десеңіз одан да үн шығады,
Темір десең, одан да шың шығады.
Осы ханның жүрегі киіз болар,
Киіз ғана меңіреу тұншығады.
 
 
Осылайша елінде шығарған ат,
Шавхат, мейір дегендер Герейге жат.
«Киіз жүрек, қара тас Қырымгерей»
Аңыз болып əлемге кетті тарап.
 
 
Ал қаһардан қайтпады Герей тіптен,
Азбанқұлға айналды еркек біткен.
Бір ісінен асырды бірін Герей,
Желге кетті үміттер онан күткен.
 
 
Алдырылып гаремге сұлу біткен,
Амалы не соларды азбан күткен.
Ыза болып қалпына, қасақы іске
Не бір өрім қоштасты тіршілікпен.
 
 
Осындайда ауырлап адам жүгі,
Таразыда тұрмай ма адамдығы.
Су бетіне төгілген қара майдай
Көлкіп шығар лезде жамандығы.
 
 
Асып кейде Герейден қабандығы,
Əйгі болып ханына «адалдығы»,
Азбанқұлдан шығыпты сақ құлақтар,
Қайғысы – тек ішер ас, амандығы.
 
 
Хан ордасы өзі бір жатқан қала,
Алуан сарай, əртүрлі шеберхана.
Мəуелі бак, май гүлі, мөлдір бұлақ
Бұратылып ағады күліп қана.
 
 
Түйір шаңсыз көк шалғын ұйысады,
Жалғыз аяқ құм сүрлеу қиысады.
«Ізгілікке ғана орын болатын жер,
Зұлымдықпен қалайша сыйысады».
 
 
Деп ойлайсың ішінен, амал бар ма
Мекен бопты бұл аймақ қабандарға.
Ар билемей адамды, бар билеген,
Қолдан құдай жасалған замандарда.
 
 
Ортасында орданың биік сарай,
Салдырыпты шеберді жиып талай.
Хан көңілі табылу қиын болып
Бітті-ау қыршын желкені қиып талай.
 
 
Бұл сарайдың дейді екен атын Гарем,
Сарай емес, мен мұны түрме дер ем.
Көзі түсіп, көңілі ауып жүрмесін деп,
Терезесін салдырған кенереден.
 
 
Қамалдай бар қабырға биіктігі,
Өзінше бар оның да тұйық сыры.
Бір-біріне көз болып есік біткен,
Бірін өтеді қиғаштап, қиып бірі.
 
 
Сарайда бар əртүрлі алпыс бөлме,
Қайсыбірі малынған алтын зерге.
Алдырылған əр жерден арулардың
Мекені бұл Герейге болған пенде.
 
 
Дəл жанында бір биік мұнара бар,
Бөтен білмес бөгде сыр мұнда да бар.
Жылында бір мəртебе ең əдепті
Сұлу шығып аймаққа көзін салар.
 
 
Деп аталған ол қыран мұнарасы,
Қыранға ұя шынында ұшар басы.
Қан мен терін адамның тоя жұтып,
Содан шұбар болғандай əрбір тасы.
 
 
Бөлме сайын төрт əйел сағы сынық,
Қабағынан біреуін біреуі ұғып…
Азбанқұлдың алдында мысық тайын
Жорғалайды сорлылар тізе бүгіп.
 
 
Көн тулақтай тырысқақ, пейілі тар,
Жылан жүріс, зымиян Азбанқұлдар.
Надзиратель секілді, əйелдердің
Тындырарын анықтап, сол ұқыптар.
 
 
Жарығы аз бөлмеде ала көлең
Біреуі зер тоқиды, бірі кілем.
Көздің майын тауысып, қазықтай боп
Отырады байғұстар қалмай рең.
 
 
Қыбыр етсе Азбанқұл сұс қылады,
Жеген асын желкеден құстырады.
Сегіз өрім, бұзау тіс арқасында
Ирелеңдеп, жыландай ысқырады.
 
 
Отырмасқа сондықтан амалы жоқ,
Ханға ұнаған аз күнгі заманы жоқ.
Бір төсеніп тастаған болды көрпе,
Көз жасынан өзге айла табары жоқ.
 
 
Еркін жылап төге алмай көздің жасын,
Амалы не қу тағдыр қор қылған соң.
Торықтың деп ажалсыз жан шықпайды,
Алған артық Азбанқұл ықыласын.
 
 
Міне, осындай ордаңыз қып-қызыл өрт,
Жанап кеткен жанына табады дерт.
Қап, əнеки дүлей күш тастады отқа,
Ақ балапан аяусыз болар ма мерт!
 
 
Үрей ұшты, көз тұнды, құлақ у-шу,
Жау келгендей жасанып, көтеріп ту.
Дүние тегіс селк етіп шошығандай,
Теңіз аунап бүктеліп, шулады су.
 
 
Тұнжырады асқар тау өр кеуделі,
Ақ қайыңдар тұншыға мөлтеңдеді.
Ұясына құс сүңгіп, аңдар қашып,
Аспан асты тұрғандай өртенгелі.
 
 
…Дауылдатты найзағай шатырлады,
Соғысқандай аспанның батырлары.
Қарғыс біткен атылып бұршақтайын,
Орда үстіне төгіліп жатыр бəрі.
 
 
Құзғындардың айналмай олжасына,
Айығар ма түнерген сор басына!
Тағы да бір тағдырдың ойыншығы
Əбжыланның құлады ордасына.
 
 
Ақ балапан құлады, күйді ме əлде,
Арашаға тұра алар қандай пенде.
Кетер ме екен, япыр-ай, бірге өртеніп,
Сыңғырында күмістің сұлу əн де.
 
 
Үні шықса ауылды сөгілтетін,
Қам көңілді қайсыбір егілтетін.
Бірге өртеніп кетер ме сым саусақтар
Сырнайдан күй толқытып, төгілтетін.
 
 
Мына меңіреу дүлейге тауып төзім,
Əлде аман қалар ма елік сезім.
Төңкергенде жіберер бірге аунатып,
Мөлдіреген мойылдай қара көзім.
 
 
Қайсар қайрат үлгеріп келіп батыл,
Дер ме қарсы жауыңа оқтай атыл.
Меңіреу күш меңгере бастағанда,
Арашаға түсер ме əлде ақыл.
 

II

 
Ақ балапан – Анар қыз ашып көзін,
Қайда екенін аңғарып барлап өзін.
«Хан сарайы, жасаған, жазығым не!» –
Сынбаса да майысты берік төзім.
 
 
«Еркін құс ем, бұл торға қалай түстім,
Уысына тап болдым дүлей күштің».
Отырғанда ойланып, аң-таң қалып,
Елес берді ұшығы сұмдық істің.
 
 
Əзіл-сауық…
Жүректер жүр жарасқан жұбын тауып.