Kitobni o'qish: «Чернобиль таваллоси»

Биз ҳавомиз, тупроқ эмасмиз…

М. Мамардашвили

Тарихий маълумотнома

“Беларусь… Дунё учун биз “terra incognito” – номаълум, ўрганилмаган заминмиз. “Оппоқ Россия” – мамлакатимиз номи инглиз тилида тахминан шундай жаранглайди. Чернобиль ҳақида ҳамма билади, фақат уни Украина ва Россия билан боғлайдилар. Биз ҳали ўзимиз ҳақимизда ҳикоя қилишимиз керак…”

“Народная газета”, 27 апрель, 1996 йил

“1986 йил, 26 апрель, соат 1 дан 23 дақиқаю 58 сония ўтганда қатор портлашлар Беларусь чегараси яқинида жойлашган Чернобиль АЭС 4-қувват бўлинмаси реактори ва биносини вайронага айлантирди. Чернобиль фалокати XX асрнинг энг улкан технологик фожиасига айланди.

Гарчи белорусларнинг ўзида бирорта атом станцияси мавжуд бўлмаса-да, кичкинагина давлат ҳисобланган Беларусь учун (аҳолиси 10 млн. киши) миллий ҳалокат эди. У ҳанузгача асосан қишлоқ аҳолисидан иборат аграр ўлкадир. Иккинчи жаҳон уруши йилларида немис фашистлари белоруслар заминида 619 та қишлоқни аҳолиси билан бирга яксон қилган эди. Чернобиль фожиасидан сўнг мамлакат яна 485 та қишлоқ ва шаҳарчаларидан жудо бўлди: уларнинг 70 таси ер остига абадий кўмилди. Урушда ҳар тўртинчи белорус ҳалок бўлганди, бугун уларнинг ҳар бешинчиси фалокат ҳудудида яшамоқда. Бу 2.1 млн. инсон демакдир, улардан 700 мингтаси – болалар. Демографик сўнишнинг омиллари ичида радиация асосий ўринни эгаллайди. Гомель ва Могилёв вилоятларида (Чернобиль фалокатидан энг кўп зарар кўрган ҳудудлар) ўлим ҳолатлари туғилишдан кўра 20 фоизга кўп.

Фалокат натижасида атмосферага 50х10⁶ Кu радионуклид отилиб чиққан, уларнинг 70 фоизи Беларусга тушди: мамлакатнинг 23 фоиз ҳудуди1 Ku/км² зичликдаги кўпроқ цезий-137 радионуклиди билан заҳарланган. Таққослаш учун: Украинанинг 4.8 фоиз ҳудуди, Россиянинг 0.5 фоиз ери зарарланган. Заҳарланиш зичлиги 1 ва ундан юқори Ku/км² бўлган қишлоқ хўжалик ерлари ҳудуди 1.8 млн. гектардан кўп, стронций-90 билан зичлиги 0.3 ва ундан юқори Ku/км² – 0.5 млн. гектар атрофидаги ер заҳарланган. 264 минг гектар ер қишлоқ хўжалиги айланмасидан чиқариб ташланди. Беларусь – ўрмонлар мамлакати. Бироқ Припять, Днепр, Сож дарёлари қайиридаги ўрмонларнинг 26 фоизи ва ўтлоқларнинг ярмидан кўпи радиоактив нурланиш ҳудудига тегишли…

Радиациянинг кичик дозадаги доимий таъсири натижаси ўлароқ, мамлакатда йилдан-йилга саратон касаллиги, ақли заифлик, асабий-руҳий парокандалик ва ирсий мутацияларга дучор бўлган беморлар сони ошмоқда…”

“Чернобиль” тўплами. “Белорусская энциклопедия”, 1996, 7-, 24-, 49-, 101-, 149-бетлар

“Кузатув маълумотларига қараганда, 1986 йил 29 апрелда – Польша, Германия, Австрия ва Руминияда, 30 апрелда – Швейцария ва шимолий Италияда, 1–2 майда – Франция, Бельгия, Нидерландия, Буюк Британия, шимолий Грецияда, 3 майда – Исроил, Кувайт, Туркияда юқори радиация ҳолати кузатилган.

Юқори баландликка отилган газсимон ва учувчи моддалар бутун дунёга тарқалган: 2 майда улар Японияда, 4 майда – Хитойда, 5 майда – Ҳиндистонда, 5 ва 6 майда эса АҚШ ҳамда Канадада қайд этилган.

Чернобиль глобал муаммога айланиши учун бир ҳафтадан камроқ вақт етарли бўлди…”

“Беларусдаги Чернобиль фалокати оқибатлари” тўплами, Минск. Сахаров номидаги халқаро радиоэкология олий коллежи.

1992 йил, 82-бет

“Тўртинчи реактор 'қопланган' объект аввалгидай ўзининг қўрғошин ва темирбетон қобиғи остида 200 тоннага яқин ядровий материалларни сақламоқда. Айни пайтда ёнилғи қисман графит ҳамда бетон билан қоришган. Бугун уларга нима бўлаётганини ҳеч ким билмайди.

Саркофаг – тоштобут шошилинч барпо этилди, унинг бичими ноёб, эҳтимол, уни ишлаб чиққан питерлик инженерлар бу билан фахрланса керак. Қоплама ўттиз йил хизмат қилиши керак эди. Бироқ уни “масофадан туриб” пайванд қилишди, тошқопқоқларни роботлар ва вертолётлар ёрдамида бириктиришди – шунинг учун ёриқлари бор. Бугун, айрим маълумотларга қараганда, ёриқ ва тирқишларнинг умумий майдони 200 метр квадратни ташкил қилади, улардан радиоактив аэрозоллар сизиб чиқмоқда. Агар шамол шимолдан эсса, жануб томонга таркибида уран, плутоний, цезий бўлган кул ёғилади. Бу ҳам етмагандай, қуёшли кунда чироқлар ўчирилганида, реактор айвонида юқоридан тушаётган нур устунлари кўринади. Бу нима? Ичкарига ёмғир ҳам сизиб кир моқда. Ёнилғига қоришган моддаларга нам тушса, занжирли реакциялар юз бериши мумкин…

Саркофаг – нафас олаётган ўлик тана. У ўлим нафасини сочмоқда. Тоштобут уни яна қанча ушлаб тура олади? Буни ҳеч ким айта олмайди, чунки у яна қанча вақтгача мустаҳкам тура олишини аниқлаш учун кўпгина бўлинма ва тузилмаларга яқинлашиш ҳамон имконсиз. Лекин ҳамма шуни англайдики, бу “қоплама”нинг бузилиши 1986 йил фожиасидан кўра даҳшатлироқ ҳалокатларга олиб келган бўларди…”

“Огонёк” журнали, 17-сон, 1996 йил, апрель

“Чернобилгача… ҳар 100 минг белорусга 82 нафар онкологик бемор тўғри келарди. Бугун статистика шунақа: ҳар 100 минг кишининг 6 мингтаси саратонга чалинган. Беморлар сони деярли 74 бараварга ошган.

Охирги ўн йилликда ўлим ҳолатлари 23.5 фоизга кўпайди. Юз бераётган ҳар 14 ўлимдан биттасининг сабаби кексалик, қолгани – асосан меҳнатга лаёқатлиларга тўғри келади ва 46–50 ёш атрофидагилар ўлмоқда. Заҳарланиш юқори бўлган вилоятларда тиббий кўрик ўтказилганида аниқланишича, ҳар ўн кишининг еттитаси бемор. Қишлоқлар ёқалаб юрсанг, қабристонлар ҳудуди кенгайиб борётганидан ҳайратга тушасан…”

“Ҳанузгача жуда кўп рақамлар номаълумлигича турибди… Улар шу қадар даҳшатлики, ҳамон сир сақлашмоқда. Совет Иттифоқи Чернобилга муддатли хизматга чақирилган 800 минг аскар ва яна ёши ўртача 33 да бўлганларни ликвидатор¹ сифатида юборган. Ҳарбий хизматга эса эндигина мактабни битирган болалар чақирилганди…

Фақат Беларуснинг ўзида фожиа ликвидаторлари сифатида 115 493 киши рўйхатда туради. Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, 1990 йилдан то 2003 йилгача 8553 ликвидатор вафот этган. Кунига икки кишидан…”

“Бу тарих шундай бошланганди…

1986 йил… Совет ва хориж газеталарининг биринчи саҳифаларида Чернобиль фалокатининг айбдорлари устидан кўрилаётган суд мажлислари тўғрисидаги репортажлар босилмоқда…

Энди эса… Бўм-бўш, ҳувиллаган беш қаватли уйни тасаввур қилинг. Уй кимсасиз, лекин буюмлар, жиҳозлар, кийим-кечаклар бор, аммо улардан энди ҳеч ким фойдалана олмайди. Чунки бу уй Чернобиль ҳудудида… Бироқ айнан ўлик шаҳарнинг шундай уйида атом ҳалокати айбдорлари устидан ҳукм чиқариши лозим бўлганлар журналистлар учун матбуот анжумани ўтказди. Энг юқорида, КПСС Марказий Қўмитасида шундай қарорга келишган, иш жиноят содир бўлган ерда кўрилиши керак эди. Суд Чернобилнинг ўзида бўлиши лозим. Суд маҳаллий Маданият уйи биносида ўтди. Судланувчилар ўриндиғидан олти киши – атом станцияси директори Виктор Брюханов, бош инженер Николай Фомин, бош инженер ўринбосари Анатолий Дятлов, ўша кунги смена бошлиғи Борис Рогожкин, реактор цехи бошлиғи Александр Коваленко, СССР Даватомэнергияназорат ташкилоти назоратчиси Юрий Лаушкинлар жой олган.

Томошабинлар ўрни бўм-бўш. Фақат журналистлар ўтиришибди. Дарҳақиқат, бу шаҳарда аллақачон одамларнинг ўзи йўқ, шаҳар “даҳшатли радиациявий назорат бўлгаси” сифатида ёпилган. Худди шу сабаб бу ерни суд мажлиси ўтказиладиган жой сифатида танламадиларми – гувоҳлар қанча кам бўлса, шовшув шунча оз бўлади! Телетасвирчилар йўқ ва хорижий журналистлар ҳам. Албатта, ҳамма судланувчилар ўриндиғида ўнлаб масъул мансабдорлар, жумладан, Москвадаги амалдорларни кўришни хоҳлаганди. Замонавий илм-фан ҳам масъулиятни ўз бўйнига олиши керак эди. Бироқ калтак “ҳолвани еганлар”, яъни катта масъуллар эмас, балки “кичкина”ларнинг бошида синадиган бўлди.

Ҳукм… Виктор Брюханов, Николай Фомин ва Анатолий Дятлов 10 йиллик қамоққа ҳукм этилди. Бошқаларнинг муддати камроқ эди. Анатолий Дятлов ва Юрий Лаушкин қамоқдаёқ кучли радиацион нурланиш оқибатида вафот этди. Бош инженер Николай Фомин ақлдан озди… Станция директори Виктор Брюханов эса жазо муддатини тўла ўтади ва ўн йил қамоқда ўтирди. Чиқаётганида уни яқинлари ва бир неча журналист қарши олди. Воқеа киши билмас тарзда ўтди-кетди.

Собиқ директор Киевда яшайди, фирмаларнинг бирида оддий хизматчи… Тарих шундай якун топади…”

“…Тез орада Украина улкан қурилишга киришади. Чернобиль АЭСнинг 1986 йилда вайрон бўлган тўртинчи бўлинмаси устига қурилган тошқопқоқ – саркофаг устига “Равоқ” (“Арка”) номли янги қопқоқ барпо этилади. Яқин вақтда бу лойиҳа учун 28 та донор мамлакат 768 миллион доллардан ортиқ дастлабки сармояни ажратади. Янги “ёпинчиқ”нинг кафолати энди ўттиз йил эмас, юз йил бўлиши керак. Қоплама жуда улкан бўлиши кўзда тутилган, чунки унинг остида ядровий чиқиндиларни қайта кўмиш ишларини олиб бориш учун етарлича жой бўлиши керак. Салмоқли пойдевор лозим: амалда бетон устунлар ва плиталардан иборат сунъий тошлоқ ер яратилиши шарт. Кейин эса эски саркофаг остидан чиқариладиган радиоактив чиқиндилар кўчириладиган омбор тайёрлаш зарур. Энг янги қоплама юқори сифатли, гамма нурланишларига бардош бера оладиган пўлатдан тайёрланади. Бунга металлнинг ўзидан 18 минг тонна лозим…

“Равоқ” инсоният тарихида мисли кўрилмаган бино бўлади. Биринчидан, унинг кўлами ҳайратда қолдиради – бу баландлиги 150 метр бўлган икки қаватли қобиқдир. Эстетика нуқтаи назаридан бу иншоот Эйфел минорасига яқин келади…”

2002—2005 йиллардаги Беларусь интернет нашрлари материалларидан

Ёлғиз инсон овози

Нимани гапириб беришни билмайман… Ўлим ҳақида сўйлайми ёки муҳаббат тўғрисида? Ёки иккиси ҳам битта нарсами… Нима ҳақида айтай?

…Яқиндагина турмуш қургандик. Ҳали бир-биримизга тўймагандик, кўчада, ҳатто дўконга чиқсак ҳам, қўл ушлашиб юрардик. Доимо биргаликда. Мен унга: “Сени яхши кўраман”, дердим. Бироқ ҳали уни қандай севишимни билмасдим… Тасаввур қилолмасдим… Биз у хизмат қиладиган ўт ўчириш қисмининг ётоқхонасида яшардик. Иккинчи қаватда. У ерда яна учта ёш оила яшар, ошхонамиз битта эди. Пастда, биринчи қаватда эса машиналар турарди. Алвонранг ўт ўчириш машиналари. Унинг иши шу эди. У қаерда, ким билан бирга – ҳаммасидан доим хабардор эдим. Ярим тунда қандайдир шовқин эшитилди. Бақир-чақир бўлди. Деразадан қарадим. У мени кўрди: “Дарчани беркит ва ётиб ухла. Станцияда ёнғин чиқибди. Тезда қайтаман”.

Портлашни кўзим билан кўрмадим. Фақат аланга кўринди. Ҳамма жой ёришиб кетгандек бўлди… Осмон ҳам батамом ёруғ… Улкан аланга. Қора қурум. Даҳшатли ҳарорат. Ундан эса ҳеч дарак йўқ. Қурум қора битум сақичининг ёнишидан чиққан, станциянинг томи битум билан ёпилганди. У кейин эслашича, худди елимнинг устидан босгандай юришган. Оловни ўчиришга уринишган, аланга эса юқорига ўрлаб чиқаверган. Кўтарилган. Ёнаётган графитни оёқлари билан сидириб ташлашган… Улар брезент коржомаларсиз, кийиб турган битта кўйлагининг ўзида жўнаб кетишган. Уларни огоҳлантиришмаган, ҳамма вақт бўлиб турадиган ёнғинга чақиргандек олиб кетишган…

Соат тўрт… Беш… Олти… Соат олтида унинг отаонасиникига бормоқчи эдик. Картошка экишга. Припять шаҳридан унинг ота-онаси яшайдиган Сперижье қишлоғигача қирқ километр чиқади. Экиш, ер чопиш… унинг севган машғулотлари эди… Онаси тез-тез отаси билан бирга ўғилларининг шаҳарга кетишини хоҳламаганини, қолиши учун ҳатто янги уй ҳам қурганини эсларди. Ҳарбий хизматга чақиришди. Москвада ўт ўчириш қисмида хизмат қилди, қайтиб келгач, фақат ўт ўчирувчи бўламан деб туриб олди! Бошқа нарсани тан олмасди. (Жим бўлиб қолади.)

Гоҳида унинг овозини эшитгандай бўламан… Тирик… Ҳатто фотосуратлар ҳам менга овозчалик таъсир қилмайди. Лекин у ҳеч қачон мени чақирмайди. Тушимда ҳам… мен уни чақираман…

Соат етти… Соат еттида унинг касалхонага тушганини айтишди. Мен югуриб бордим, аммо атрофни милиция ўраб олган, ҳеч кимни ичкарига қўйишмасди. Фақат “Тез ёрдам” машиналари кирарди. Милиционерлар “Машиналарда нурланиш баланд, яқинлашманглар”, деб бақирарди. Фақат мен эмас, эри ўша оқшом станцияда бўлган барча аёллар югуриб келганди. Мен шу касалхонада шифокор бўлиб ишлайдиган таниш аёлни излашга тушдим. Уни машинадан тушаётган жойидан топиб, кийимидан тортдим:

– Мени ўтказиб юбор!

– Бундай қилолмайман! Унинг аҳволи оғир. Уларнинг ҳаммаси оғир аҳволда.

Уни ушлаб олдим:

– Фақат бир кўрсам бўлди.

– Хўп, – деди аёл, – унда югурдик! Фақат ўн бешйигирма дақиқага…

Уни кўрдим… Буткул ғурра бўлиб шишиб кетган… Кўзлари деярли йўқдай…

– Сут керак. Кўпроқ сут! – деди менга таниш аёл. – Улар ҳеч бўлмаганда кунига уч литр сут ичиши керак.

– Лекин у сут ичмайди-ку?..

– Энди ичади!

Кўплаб шифокорлар, ҳамширалар, айниқса, касалхонанинг санитар аёллари маълум бир вақтдан кейин касалликка чалинадилар. Вафот этадилар. Бироқ ўша пайтда улар бу хавфни билмасдилар…

Эрталабки соат ўнда оператор Шишенок вафот этди… У биринчи бўлиб ўлди… Биринчи кун… Иккинчи оператор – Валера Ходемчук вайрона остида қолиб кетганини билдик. Уни олиб чиқишмади ҳам. Шу ҳолда бетон қуйиб ташлашди. Биз ҳали улар биринчи қурбонлар эканини билмасдик.

Турмуш ўртоғимдан сўрайман:

– Васенька, нима қиламиз?

– Бу ердан тезроқ кет! Қорнингда бола бор.

Ҳомиладор эдим. Лекин эримни қандай ёлғиз қолдираман? У эса ёлворарди:

– Кет! Боламизни қутқар!..

– Аввал сенга сут олиб келишим керак, буни кейин ҳал қиламиз.

Дугонам Таня Либенок югуриб келди… Унинг эри ҳам шу палатада. Танянинг отаси ҳам шу ерда, унинг машинаси бор. Биз машинага ўтириб, шу яқиндаги қишлоққа, шаҳардан уч километр нарига сут излаб борамиз… Уч литрли сут солинган банкалардан анчагина сотиб оламиз… Олтита банка, чунки ҳаммага етиши керак… Аммо сутдан уларнинг кўнгли даҳшатли айнирди, кўплар қусарди… Доим ҳушларини йўқотардилар, томирларига томчидорилар қуйишарди. Шифокорлар нима учундир улар газдан заҳарланганини такрорларди, ҳеч ким радиация ҳақида гапирмасди. Шаҳар эса ҳарбий техника билан тўлиб борар, ҳамма йўлларни беркитишарди. Ҳамма ёқда аскарлар. Электропоездлар, поездлар тақа-тақ тўхтади. Кўчаларни қандайдир оқ кукун эритмаси билан ювишарди… Мен хавотирга тушдим, ахир қандай қилиб эртага шу йўлдан янги соғилган сут олиб келгани қишлоққа бораман? Радиация ҳақида ҳеч ким индамасди… Фақат ҳарбийлар махсус ниқоб – респираторларда юришарди… Шаҳар аҳли эса бемалол дўконлардан нон, ширинлик солинган усти очиқ қоғоз халтачаларни олиб қайтарди. Пишириқлар савдо пештахталарида очиқ турарди… Одатдаги ҳаёт. Фақат… Кўчаларни тинмай қандайдир кукун билан ювганлари-ювган…

Кечқурун касалхонага ҳеч кимни киритишмади… Атрофда тумонат одам… Унинг палатасидаги дераза қаршисида турардим. У яқин келди ва менга нимадир деб қичқирди. Бу овоз шунчалар умидсиз эдики! Оломон ичидан кимнингдир қулоғига чалинибди: уларни кечқурун Москвага олиб кетишаркан. Барча аёллар тўпландик. Бир қарорга келдик: улар билан кетамиз! Эркакларимизнинг олдига киритинг! Киритмасликка ҳаққингиз йўқ! Уришдик, талашдик. Икки қаторли занжир бўлиб тизилган аскарлар бизни итариб юборди. Кейин шифокор чиқиб келди ва улар самолётда Москвага кетишларини тасдиқлади, фақат станцияга кийиб келган кийимлари куйиб кетган, уларга кийим олиб келишларинг керак, деди. Автобуслар юрмай қўйганди, биз шаҳар бўйлаб югуриб кетдик. Кийимлар солинган сумкалар билан қайтиб келсак, самолёт аллақачон учиб кетибди. Бизни атай алдашибди… Бақир-чақир, қий-чув қилиб йиғламаслигимиз учун…

Тун… Кўчанинг бир томонида автобуслар, юзлаб автобуслар (шаҳарни кўчиришга тайёрлашаётганди), иккинчи томонида – юзлаб ўт ўчириш машиналари турарди. Уларни ҳамма жойдан олиб келишган. Кўчалар батамом оқ кўпикка буланган… Биз кўпиклар устидан борамиз… Сўкамиз ва йиғлаб кетамиз…

Радио орқали шаҳарни, эҳтимол, уч-беш кунга кўчиришларини эълон қилишди, ўзларинг билан иссиқ кийим ва спорт кийимларини олинглар, ўрмонда яшайсизлар, дейишди. Палаткаларда. Одамлар ҳатто севинишди: табиат қўйнига чиқамиз! Биринчи майни ўша ерда нишонлаймиз. Ўзгача бўлади-да! Сафар учун кабоблар тайёрлашди, шароб сотиб олишди. Ўзлари билан гитаралар, магнитофонларни олишди. Севимли май шодиёналари! Фақат оиладаги эркаклари жабр чекканларгина йиғларди.

Йўлларни эслолмайман… Унинг онасини кўрганимда кўзим очилгандек бўлди: “Онажон, Вася Москвада! Махсус самолёт билан олиб кетишди!”

Лекин томорқа ишларини якунлаб қўйдик – картошка, карам экдик. (Бир ҳафтадан сўнг қишлоқ аҳолиси кўчирилади!) Ким билибди? Ўшанда буни ким ҳам биларди? Кечга яқин қуса бошладим. Қорнимдаги бола олти ойлик эди. Аҳволим оғирлашди… Кечаси туш кўрдим, эрим мени чақирарди, тириклигида тушимда у мени чорларди: “Люся! Люсягинам!” Ўлганидан кейин бирор марта чорламади. Бирор марта ҳам… (Йиғлайди.) Эрталаб ўзим Москвага бораман, деган фикр билан уйғондим… “Бу ҳолингда қаёққа борасан?” – йиғлади қайнанам. Қайнатам иккимиз йўлга ҳозирландик. “Сени олиб бориб қўяди”, – деди. Қайнатам жамғарма дафтарчасидаги ҳамма пулни ечиб олди. Ҳаммасини…

Йўлни эслай олмайман… Йўл яна хотирамдан чиқиб кетди… Москвада биринчи дуч келган милиционердан чернобиллик ўт ўчирувчилар қайси касалхонада ётибди, деб сўрадик. У дарров жавоб берганида, ҳатто ҳайрон бўлдим, чунки бизни бу давлат сири, маълумотлар мутлақо махфий, деб қўрқитишганди.

Шчукинскийдаги олтинчи касалхонада…

Махсус радиологик касалхона бўлган бу муассасага рухсатномасиз киритишмасди. Мен эшик тагида ўтирган қоровул аёлга пул берганимдан кейин у: “Бор”, деди. Қайси қаватда эканини айтди. Яна кимдандир сўрадим, ялиниб-ёлвордим… Ва ниҳоят, мана, радиология бўлими бошлиғи – Ангелина Васильевна Гуськова ҳузурида ўтирибман. Ўшанда ҳали унинг исмини билмасдим, ҳеч нарсани эслаб қолмагандим. Билганим – суюклигимни кўришим шарт… Топишим шарт…

У мендан дарҳол сўради:

─ Жонгинам! Азизам менинг… Болаларинг борми?Қандай иқрор бўламан?! Тушуниб турибманки, ҳомиладорлигимни яширишим керак. Билса, унинг олдига киритмайди! Яхшиямки, озғингинаман, иккиқатлигим сезилмайди.

– Бор, – жавоб бердим.

– Нечта?

“Иккита, дейиш керак, – ўйлайман мен. – Агар битта десам, барибир киритмайди.”

─ Ўғил ва қиз.

─ Иккита бўлса, кўриниб турибдики, бошқа туғиш шарт эмас. Энди эшит: марказий асаб тизими батамом зарарланган, илик тўла зарарланган…

“Ҳа, майли, – деган хаёлга бораман, – бироз асабий бўлар.”

─ Яна қулоқ сол: агар йиғласанг, дарҳол жўнатиб юбораман. Қучоқлаш ва ўпишиш мумкин эмас. Яқин бормайсан. Ярим соат вақт бераман.

Бироқ билардим, энди бу ердан асло кетмайман. Кетсам, у билан кетаман. Ўзимга ўзим қасам ичдим!

Кираман… Улар ўринда ўтириб, қарта ўйнар ва кулишарди.

─ Вася! – бақиришади унга. У ўгирилиб қарайди:

─ О, биродарлар, тамом бўлдим! Бу ерни ҳам топиб келибди!

Аҳволи кулгили эди, эгнига қирқ саккизинчи ўлчамдаги пижама кийган, ҳолбуки, у эллик иккинчи ўлчамдаги либос киярди. Енги, иштонининг почаси калта эди. Юзидаги шиш камайганди… Уларга қандайдир суюқлик қуйишарди…

─ Нега ўзинг бирдан йўқолиб қолдинг? – сўрадим. У мени қучмоқчи бўлди.

─ Ўтир-ўтир, – шифокор уни менга яқинлаштирмайди. – Бу ер қучоқлашадиган жой эмас.

Биз буни ҳазилга йўйдик. Ҳамма дарҳол йиғила бошлади, бошқа палатадагилар ҳам келди. Ҳаммаси ўзимизникилар эди. Припятликлар. Уларни – йигирма саккиз кишини самолётда олиб келишганди. У ёқда қандай аҳвол? Шаҳарда нима гаплар? Жавоб бераман: эвакуация бошланди, шаҳарликларни уч ёки беш кунга олиб кетишяпти. Йигитлар жим, у ерда иккита аёл ҳам бор эди, уларнинг бири ҳалокат куни чиқиш йўлагида навбатчи бўлганди, у йиғлашга тушди:

─ Эй худойим! Болаларим у ерда-ку! Уларга нима бўлдийкин?

Мен, майли, бир дақиқага бўлса ҳам, эрим билан ёлғиз қолишни хоҳлардим. Йигитлар буни сезишди, шекилли, ҳар бири нимадир баҳона топиб, йўлакка чиқиб кетишди. Шу пайтда уни бағримга босиб, ўпиб олдим. У ўзини тортди:

─ Ёнимга ўтирма. Курсичани ол.

─ Қўйсанг-чи, бу аҳмоқгарчилик, – қўл силтадим мен. – Сен портлаш қаерда бўлганини кўрдингми? У ерда нима бўлган? Ахир ҳаммадан олдин боргансизлар…

─ Ҳойнаҳой, бу қўпорувчиликка ўхшайди. Кимдир атай уюштирган. Йигитларимизнинг бари шу фикрда.

Ўшанда шундай дейишганди. Шундай ўйлашарди.

Кейинги кун келганимда, уларнинг ҳаммасини алоҳида-алоҳида хоналарга олишганди. Уларга йўлакка чиқиш ҳам қатъий ман қилинди. Бир-бирлари билан сўзлашиш ҳам мумкин эмас. Деворни тақиллатиш орқали гаплашишарди: нуқта-чизиқча, нуқта-чизиқча… Нуқта… Шифокорлар буни ҳар бир вужудга нурланиш миқдори турлича таъсир қилиши, бири кўтара оладиган миқдорни бошқаси кўтара олмаслиги билан изоҳлашди. Улар турган хоналарнинг деворида ҳам нурланиш даражаси юқори эди. Чап, ўнг ва ҳатто уларнинг тагидаги қават ҳам нурланганди… Ён-атрофдаги ҳамма касалларни кўчиришди, бирорта ҳам бемор қолмади… Остки қаватда ҳам, уларнинг устидаги қаватда ҳам ҳеч ким қолмади…

Уч кун москвалик танишларимникида яшадим. Улар менга қозон, товоқ – умуман ўзингга керакли ҳамма нарсани ол, тортинма, дейишди. Улар шундай шафиқ инсонлар эди… Шунчалар меҳрибон! Мен олти киши учун куркадан шўрва қайнатардим. Олтита йигитимиз учун… Ўт ўчирувчилар… Бир сменада ишлаганлар… Уларнинг ҳаммаси ўша оқшом навбатчи бўлган: Вашчук, Кибенок, Титенок, Правик, Тишчура. Дўкондан уларнинг ҳаммасига тиш пастаси, тиш чўткаси, совун сотиб олдим. Касалхонада бу нарсалар йўқ эди. Кичкинароқ сочиқлар олдим… Ҳозир ўша танишларимга қойил қоламан, улар, албатта, қўрқишарди, қўрқмаслик мумкин эмас, чунки турли миш-мишлар юрарди, лекин менга барибир ҳаммасини ол, керак нарсаларни олавер, дейишарди. “Олавер! Унинг аҳволи қандай? Улар яшаб кетадими?” Яшаб кетиш… (Жим қолади.) Ўшанда жуда кўп яхши одамларни учратдим, ҳаммасини ҳам эслай олмайман… Дунё бир нуқтага жамланди… У… Фақат у… Ёши ўтган бир санитар аёлни эслайман, у менга: “Тузалмайдиган касалликлар ҳам бор. Фақат ўтириб, беморнинг қўлларини силаш керак”, – дея ўргатганди.

Эрта тонгда бозорга бораман, у ердан танишларникига кираман, шўрва қайнатаман. Ҳаммасини қирғичдан ўтказиш, майдалаш, идишларга бўлиш керак. Кимдир “Олма олиб келгин” деб илтимос қилган. Олтита ярим литрлик шиша идиш билан… Доим олти киши учун! Касалхонада… оқшомгача ўтираман. Кечқурун эса яна шаҳарнинг бошқа чеккасига кетаман. Иккиқат ҳолимда қанча чидаркинман? Бироқ уч кундан сўнг менга касалхонанинг ўзида жойлашган тиббий ходимлар меҳмонхонасида яшашни таклиф этишди. Ё худойим, қандай бахт-а!!!

─ Ахир у ерда ошхона йўқ. Уларга овқатни қандай пишираман?

─ Овқат пиширишингиз шарт эмас. Уларнинг ошқозони таомни қабул қилмаяпти.

У ўзгара бошлади – ҳар куни бошқа бир одам билан учрашардим… Куйишлар юзага чиқа бошлади… Оғзида, тилида, ёноқларида – аввал кичкина ярачалар тошди, кейин улар катталашиб, ёйила бошлади. Шиллиқ қатламлар пўст ташлар, оппоқ қаватчалар кўчиб тушарди. Юзининг ранги… баданининг ранги… кўкимтир… қизил… кумуш-қўнғир тусда… Шу ҳолида ҳам у барибир батамом меники, шунчалар суюкли! Буни сўзлаб бўлмайди! Ёзиб бўлмайди! Ҳатто бошдан кечириш иложсиз… Буларнинг бари кўз очиб юмгунча содир бўлгани мени асраб қолди, чунки ўйлашга, ҳатто йиғлашга ҳам вақт йўқ эди.

Уни севардим! Мен ҳали уни қанчалар қаттиқ севганимни билмасдим! Биз эндигина оила қургандик… Ҳали бир-биримизга тўймагандик… Кўчада кетарканмиз, у мени қўлларига кўтариб олиб айлан тирарди. Ва тинмай ўпарди. Ёнимиздан ўтаётган одамларнинг ҳаммаси куларди.

Ўткир нурланиш касалликлари клиникаси – ўн тўрт кеча-кундуз… Инсон бу ерда ўн тўрт кунда вафот этади…

Меҳмонхонада биринчи кунданоқ мени нурланиш даражасини ўлчовчилар текширишди. Кийимкечак, жомадон, туфли – ҳаммаси “ловулларди”. Барини шу ернинг ўзидаёқ олиб қўйишди. Ҳатто ички кийимларимни ҳам. Фақат пулларимга тегишмади. Уларнинг ўрнига эллик олтинчи размердаги касалхона кийимини, бошмоқнинг эса қирқ учинчи ўлчамдагисини бердилар, ҳолбуки, кийимларим ўлчами қирқ тўрт, оёғимники эса ўттиз етти эди. Кийимни, балки, қайтариб олиб келармиз, дейишди, эҳтимол, қайтариб бўлмас, у “тозалов”га дош берадими, йўқми…

Худди шу алпозда унинг олдига бордим. У қўрқиб кетди: “Ё тавба, сенга нима бўлди?” Мен эса бир йўлини қилиб шўрва пиширдим. Сув қайнаткични сувли шиша банка ичига соламан… Товуқ бўлакчаларини ҳам унинг ичига ташлайман… Майда-майда бўлакчалар… Кейин кимдир (менимча, фаррош ёки меҳмонхона навбатчиси бўлса керак) сирли идиш – қозончасини берди. Кимдир барра петрушка кўкатини тўғрашим учун тахтакачини… Касалхона кийимида бозоргача бора олмаганим учун бу кўкатни ҳам кимдир олиб келиб берди. Аммо бари бефойда эди, у ҳатто суюқлик ича олмас… хом тухумни ҳам юта олмасди… Мен эса унга хуштаъм нимадир топиб келтиргим келарди! Гўёки бу унга мадад бўладигандай. Почтагача югуриб бордим: “Қизлар, илтимос, тезда ота-онамга, Ивано-Франковскка қўнғироқ қилишим керак. Бу ерда эрим ўляпти”. Негадир улар қаерданлигим ва эрим кимлигини англагандай, дарҳол алоқани улаб беришди. Отам, опам ва укам ўша куниёқ олдимга, Москвага учдилар. Улар буюмларимни олиб келишди. Пул келтиришди.

Тўққизинчи май… У менга доим: “Москва нақадар гўзаллигини тасаввур ҳам қила олмайсан! Айниқса, Ғалаба байрами куни, самода салют берилганда! Бу томошани кўришингни хоҳлайман”, – дерди. Хонасида, унинг олдида ўтирибман, у кўзларини очди:

─ Ҳозир кундузими ёки оқшомми?

─ Кечки тўққиз.

─ Деразани оч! Салют бошланади!

Деразани очдим. Саккизинчи қават, бутун шаҳар кўз ўнгимизда намоён бўлди! Осмонда бир даста оловли гулдаста чақнайди.

─ Вой, қойил!

─ Сенга Москвани кўрсатаман, дегандим. Бир умр байрамларда сенга гул совға қиламан, деб ваъда бергандим…

Ўгирилдим – у ёстиғининг остидан уч дона чиннигул олди. Ҳамшира қизга пул берган экан, у сотиб олиб келибди.

Югуриб бориб уни ўпиб қўйдим:

─ Ягонам! Севгим менинг!

У койиб қўяди:

─ Сенга шифокорлар нима деган? Мени қучоқлаш мумкин эмас! Ўпиш мумкин эмас!

Менга уни қучишни ман этишган. Силашни ҳам… Лекин мен… Уни кўтариб, каравотга ўтқиздим. Чойшабини қайта тўшадим, ҳарорат ўлчагични қўйдим, тувак тутиб, уни тўкиб келдим… Артиб, тозаладим… Тун бўйи ёнидаман. Унинг ҳар бир ҳаракатини қўриқладим. Нафасини пойладим.

Яхшиямки, бу ҳол палатада эмас, йўлакда юз берди… Бошим айланиб кетди, дераза токчасини уш лаб қолдим… Ёнимдан ўтиб кетаётган шифокор қўлларимдан тутиб қолди. Ва кутилмаганда:

─ Ҳомиладормисиз? – деди.

─ Йўқ-йўқ! – буни бошқа биров эшитиб қолишидан шунчалик қўрқдимки…

─ Алдаманг, – уҳ тортди у.

Мен ўзимни шу қадар йўқотиб қўйдимки, ундан бирор нима илтимос ҳам қила олмадим. Эртаси куни мени бўлим бошлиғи ҳузурига чақиришди:

─ Нега мени алдадингиз? – қатъий сўради у.

─ Бошқа чорам йўқ эди. Ростини айтсам, уйимга жўнатардингиз. Бу хайрли иш учун айтилган ёлғон!

─ Нима қилиб қўйдингиз?!

─ Бироқ мен унинг ёнидаман…

─ Жонгинам менинг! Азизам…

Мен Ангелина Васильевна Гуськовадан умрбод миннатдорман. Умрбод!

Бошқа аёллар ҳам келишди, бироқ уларни киритишмади. Мен билан уларнинг оналари бирга эди: оналарга рухсат беришганди… Володя Правикнинг онаси тинмай “Яхшиси, менинг жонимни ол” деб худога илтижо қиларди.

Америкалик профессор, доктор Гейл… Илик кўчириб ўтказиш бўйича жарроҳликни у бажарди… Ва мени овутди: умид бор, кичкина бўлса ҳам, умид бор. Шундай кучли вужуд, бақувват йигит! Унинг ҳамма қариндошларини чақиришди. Опаси ва синглиси Беларусдан келишди, акаси Ленинграддан (ўша ерда хизмат қиларди). Кичкина Наташанинг ёши ўн тўртда эди, жуда қўрқар ва йиғларди. Лекин унинг илиги ҳамманикидан ҳам мосроқ экан… (Жимиб қолади.) Энди бу ҳақда айтсам бўлади… Аввал айтолмасдим. Ўн йил жим ўтирдим… Ўн йил… (Жим бўлиб қолди.)

Иликни кичкина синглисидан кўчириб ўтказишларини билганида, у қатъий рад этди: “Бундан кўра ўлганим яхши. Унга тегманглар, у ҳали гўдак”. Опаси Люда йигирма саккиз ёшда эди, ўзи ҳамшира, нимага рози бўлаётганини тушуниб турарди. “Фақат укам яшаса бўлди”, – деди у. Жарроҳлик амалиётини ўзим кўрдим. Улар столларда ёнма-ён ётишарди…

Жарроҳлик хонасида катта дераза бор эди. Жарроҳлик икки соат давом этди…

Ҳаммаси тугаганида, Люда укасидан ҳам ёмонроқ аҳволга тушди, унинг кўкрагидан ўн саккизта тешик очилганди, наркоз таъсиридан чиқиши қийин бўлди. Ҳозир ҳам касал, ногиронлик нафақасида… Чиройли, бақувват қиз эди. Оила қурмади… Ўшанда мен у хонадан бу хонага, эримнинг олдидан Люданинг олдига чопардим. У энди одатдаги хонада эмас, шаффоф парда ортидаги махсус барокамера ичида эди, у ерга киришга рухсат беришмасди. Камерада махсус ускуналар бўлиб, ичкарига кирмасдан томирга дори юбориш, махсус найча қўйиш мумкин эди… Ҳаммаси ёпишқоқ тасмалар, қулфчалар билан ёпилганди, мен улардан фойдаланишни ўрганиб олдим… Қулфчани қандай суришни… Ва унинг ёнига боришни… Ўриндиғи ёнида кичкина курсича турарди… Унинг аҳволи шу қадар оғирлашдики, бир дақиқа ҳам олдидан кетолмай қолдим. Доим мени чақирарди: “Люся, қайдасан? Люсяжон!” Чақирар ва яна чорларди… Йигитларимиз ётган бошқа барокамераларга аскар болалар қарашар, чунки санитарлар бу ерда ишлашни рад этган, махсус ҳимоя кийимларини талаб қилишганди. Аскарлар тувакларни олиб чиқишарди. Хонани артишар, чойшабларни алмаштиришарди… Ҳамма хизматни қилишарди. Бу ерга аскарлар қаердан келган? Сўрамагандим… Фақат у… У… Ҳар куни эшитганим шу: ўлди, ўлди… Тишура ўлибди. Титенокнинг жони узилди. Вафот этди… Худди бошингга болға билан ургандай…

Унинг ичи кунига йигирма беш-ўттиз марта келди. Қон ва йиринг аралаш. Қўл ва оёқларининг териси ёрила бошлади… Бутун баданини пўрсилдоқ қоплади. У бошини у ён-бу ёнга бурганида, ёстиқда сочлари тўкилиб қоларди… Ва буларнинг ҳаммаси юрагингга яқин, қадрдон… Ҳазиллашишга уринардим: “Шуниси қулай. Тароқ олиб юриш шарт эмас”. Кейин ҳаммаларининг сочини қиртишлашди. Унинг сочини ўзим олдим. Унинг ҳамма юмушини ўзим бажаргим келарди. Агар жисмонан қурбим етса, йигирма тўрт соат унинг олдидан нари кетмасдим. Менга ҳар бир сония қадрли эди… Бир дақиқа ҳам ғанимат… (Юзини кафтлари билан ёпади ва жим қолади.)

Акам кўргани келди ва қўрқиб кетганидан: “Сени бу ерда қолдирмайман!” деди. Отам эса акамни шаштидан қайтарди: “Буни қолдирмай бўладими? Эшикни ёпсанг, деразадан киради! Ўт ўчириш нарвонидан чиқиб боради!”

Бироз ташқарига чиқдим… Қайтиб кирсам, столида апельсин турибди… Каттагина, сариқ эмас, гулобранг. Кулади: “Мени меҳмон қилишди. Сен ўзингга ол”. Парда ортида турган ҳамшира эса бу мевани ейишинг мумкин эмас, дея ишора қилади. Унинг ёнида бироз вақт турган ниманидир ейиш тугул, тегиниш ҳам даҳшатли. “Қани, олиб егин, – ўтинади у. – Ахир, апельсинни яхши кўрасан-ку!” Апельсинни қўлга оламан. Шу пайт у кўзларини юмади ва ухлаб қолади. Унга доим ухлатадиган дори юборишарди. Гиёҳванд моддалар. Ҳамшира важоҳат билан менга қарайди… Мен-чи? Эрим ўлим ҳақида ўйламаслиги учун ҳамма нарсага тайёрман… Касали оғир экани ва ундан қўрқишимни ўйламасин…

Хотирамда… Қандайдир суҳбатнинг узуқ-юлуқ парчалари… Кимдир насиҳат қилади: “Унутмаслигингиз керак: қаршингизда турган эрингиз ёки сев гилингиз эмас, у энди зарарланиш зичлиги юқори даражада бўлган радиоактив объект. Ахир ўз жонига қасд қилувчи қотил эмассиз-ку! Ўзингизни қўлга олинг”. Мен эса худди ақлдан озгандай: “Мен уни севаман! Уни севаман!” дейман.