Kitobni o'qish: «Ийээ, бырастыы гын..»
ДЬЭБДЬИЭЙ
(сэһэн)
Дьэбдьиэй эмээхсин сайылыктааҕы дьиэтигэр баар. «Бу сайылыкка тахсан, оҕолорбун кытта олорон сынньанным, ахтылҕаммын таһаардым» диэн олус махтана саныыр. Буолумуна даҕаны, усталаах уһун кыһын устата сайылыгар Араҥаска тахсарын туоҕу эрэ үчүгэйи күүтэр, кэтэһэр курдук ыра оҥостон биэрээхтиир буоллаҕа… Бу сайылык эмээхсин төрүттэрин сайылыктара, сүөһүнэн ииттинэн олорбут дьадаҥы ыал тирбэҕэ быа быстыбатынан сайын манна сайылаан, күһүн Чараҥҥа отордоон, онтон кыстыктарыгар Көрдүгэҥҥэ олорон, ситим, оҕо-уруу быстыбакка баччаҕа кэллэхтэрэ. Сайылык киэҥ мэччирэҥнээх буолан, сопхуос биир бастыҥ фермата элбэх үүтү үрүлүттэҕэ. Дьэбдьиэй сааһын тухары дойдутугар ыанньыксытынан үлэлээбитэ. Билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа эмиэ ыанньыксыт кыыһыгар Аанчыкка олорор. Элбэх сиэннээх. 80 сааһын лаппа ааста. Төрөөбүт миэтирикэтэ суох буолан, чуолкай сыла, күнэ-ыйа биллибэт, ол эрээри оччотооҕу олох долгунугар сыһыаннаан, барыллаан көрдөххө, төрөөбүт сылыгар киһи улахан сыыстарыыны булуон сөбө суоҕун курдук эбит. Дьоно кэпсииллэринэн, бандьыыттар диэн дьон былааһы утары өрө турууларын саҕанааҕы сылларга кыһын кинилэртэн күрээн, кыһыл оҕону таҥаска суулаан чугас алааска куоттарбыттара үһү. Кэлин биэнсийэҕэ тахсарыгар миэтирикэтин ирдэһэн көрбүтэ да, ыаллыы нэһилиэккэ баар сүрэхтэммит таҥаратын дьиэтэ умайан суох буолбут диэбиттэрэ. Чэ, ол улахана суох. Быһа холуйан, ааспыт үйэ 21—22-с сылларыгар күнү көрбүтэ диэтэхпитинэ улаханнык сыыстарбаппыт. Оннук да ыспыраапканан биэнсийэҕэ тахсыбыта.
Дьэбдьиэй эмээхсин таҥара биэрбит доруобуйатынан уһун үйэлэннэ. Киһи аайы 80 саас диэн кэлбэт эбээт, киһи бу кылгас уонна биир тэҥэ суох араас кыһалҕалардаах, долгуннаах олоҕор… Кырдьаҕас мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр, элбэҕи билэн-истэн кэллэҕэ: кыра буолан билбэтэр да, бандьыыттартан куттаныыны, холкуостааһыны, репрессия ыар тыынын, аҕа дойду сэриитин, сэрии сылларыгар аас-туор аччык олоҕу, хоргуйан өлүүнү, Кыайыы үөрүүтүн, дойдуга олоҕу чөлүгэр түһэрии үлэлэрин, Сталин өлбүтүгэр «сирдьиппит өллө, ким биһигини салайыаҕай» диэн ытаһыыны-айманыыны, онтон былааска хас саҥа салайааччы кэллэҕин аайы, «саҥа сиппиир саҥалыы сиппийэр» диэн нуучча өһүн хоһоонунуу, киһи санаабатах саҥа «тупсаран» оҥоруулары, кэлин тиһэҕэр Сэбиэт былааһа эстэн, хапыталыыстыы уопсастыба олоҕор киириини… Ити барыта биир киһи олоҕор, биир киһи сүрэҕэр-санаатыгар биллэр олох долгуннарын охсуулара эбээт.
***
…Дьэбдьиэй кырдьаҕас оҕо эрдэҕинэ төрөппүттэрин кытта олорбут сайылыгын балаҕаныгар баар эбит. Кураанах хардаҕас мас тыһырҕаан умайан, хараҥаран эрэр балаҕаны көмүлүөк оһох сырдатара эчи үчүгэ-йин. Сып-сылаас, сып-сырдык. Бары бааллар: ийэтэ, аҕата, икки быраата, балта уонна дьукаах ыаллара. Ким да тугу да саҥарбатыттан Дуунньа кыыс олус муодаргыыр. Бачча үчүгэй киэһэҕэ тоҕо саҥарбаттарый? Кини кэпсэтэ сатыыр да, онно эрэ кыһамматтар. «Оччоҕо мин таһырдьа тахсабын», – диэт, аан диэки ыстанар. Кэнниттэн «тахсыма» диэни иһиттэ да, ийэтэ дуу, аҕата дуу саҥарбытын араарбата. Тэлгэһэҕэ баар буола түстэ. Оҕо-оҕо курдук, сүүрүөх-көтүөх, ойуох буолан иһэн, сибилиҥҥитин курдук кырдьаҕаһыгар түһэн, бэйэтинэн буолан хаалла. Тайахпын умнубуппун диэн, аны балаҕанын оннугар баар буолан хаалбыт ампаар дьиэтин таһыттан тайах маһын ылла. Балаҕан ыйын бастакы күннэрэ дии саныыр. Сып-сылаас, нуурал киэһэ. Соҕуруу куула тыа үрдүнэн, чугуун айаҕын саҕа төп-төгүрүк, чэмэлкэй ый сып-сырдыгынан тыгар. Ыраас халлааҥҥа сулустар чаҕылыспыттар.
Дьэбдьиэй ханна да барыан билбэккэ турдаҕына, кулгааҕар эмискэ дьон саҥатын курдугу иһиттэ. Былаатын арыый истэр уҥа кулгааҕын кэтэҕэр анньан иһиллээн турда. Аны били ырааҕы кыайан көрбөт харахтара бэрт үчүгэйдик көрөр курдук буолан хааллылар. Көрдөҕүнэ, илин айан суолунан ханнык эрэ дьон сыһыллан-соһуллан иһэллэр эбит. Өр кэтэһэн турда. Ол дьоно кини олбуорун таһынан ааһар айан суолунан нэһиилэ соһон иһэр атахтарынан буору көбүтэн бу иһэллэр. Кимнээхтэрий бу? Бары ып-ырыган, таҥас-сап элээмэтэ уҥуохтаах тириилэригэр иилиллэ эрэ сылдьар дьоно сордоохтор эбит. Дьэбдьиэй киһи көрүөх сиригэр турар да, кинини киһи баар диэн көрбөттөр, кыһамматтар. Бабат! Бу сэрии сылларыгар тыыннаах моруу буолан, хоргуйан өлбүт, билэр дьоно буолбаат! Бу бастаан иһэр ыкса ыала, кырдьаҕас Киргиэлэй оҕонньор дии. Сөп буола-буола иһиллэр-иһиллибэттик ботугураан: «Ок-сиэ, биир ньуоска төбөтүн саҕа айахха угар ас баҕалааҕыан…» – диир. Кэнниттэн эмиэ хоргуйан өлбүт эмээхсинэ Харытыана уонна кийиитэ, сиэннэрэ иһээхтииллэр. Оттон бу кимнээҕий? Тыый, бэркэ билэр дьахтара Мааппа дии, эдэр дьахтар, икки кыра оҕотунуун хоргуйан өлөөхтөөбүттэрэ. Кэргэнэ сэриигэ өллө диэн сурук кэлбитэ дии. Чэ уоннааҕыларын өйдөөн көрбөтө, киһи билэр дьоно буолбатахтар даҕаны курдук. Бары ытыстарын иннилэригэр тоһуйаллар, саҥалара истэриттэн тахсыбат, бука, биирдэ ыйыстар ас көрдөөн эрдэхтэрэ… Оҕолорун сиэтэн иһээхтииллэр. Дьэбдьиэй былыр үйэҕэ өлбүт дьонун билэр уонна бу аньыылаах-буруйдаах орто дойдуга хаалан, күн тура-тура ас көрдөөн айманан хааман кэрийэ сылдьалларын көрдөҕө… «Бэйи эрэ, оттон мин дьиэбиттэн таһааран биэрдэхпинэ хайдаҕый» диэн санаан эрдэҕинэ, сиэтиллэн иһэр оҕолортон биирдэстэрэ чуолкай, чаҕаан куолаһынан: «Көрүҥ-көрүҥ, бу Дьуунньа турар дии, кини дии, тоҕо көрбөккүтүй?!» – диэн айаннаан иһэр дьонун ыҥырбытыгар, Дьэбдьиэй эмээхсин ханна да барбытын билбэт буолан хаалла. Арай икки илиитэ, икки атаҕа көһүйэн, кыаһыланан, туох эрэ аарыма ыарахан кыыл тыынын-быарын ыга баттаан, сырдык-хараҥа буолуталаан барда. «Абырааҥ, быыһааҥ!» – диэн хаһыытыы сатыыр да, саҥата тахсыбат. Ол быыһыгар эмиэ ким эрэ тардыалыы-тардыалыы ыҥыра, уһугуннара сатыырын истэр курдук да, онно бэриммэккэ бэрт уһуннук баттатан эрэйдэннэ, тыына-быара ыгылынна. Кэмниэ кэнэҕэс «эбээ, тур, уһугун» диэн саҥаны чуолкайдык истэн дьэ уһугунна. Сиэнэ Надя кыыс аттыгар уһугуннара сатыы турар эбит.
– Эбээ, уһун баҕайытык уһугуннара сатаатым да, олох уһуктан биэрбэккин дии, туох куһаҕан түүлүн түһээтиҥ? – сиэнэ кыыс эбээтин сирэйин-хараҕын көрбөхтүүр.
– ¤уу, сүрэҕим-быарым хамсаабытыан, – сэниэтэ суохтук оронугар олорон, сүүһүгэр бытыгыраан тахсыбыт тымныы көлөһүнүн ытыһын тилэҕинэн сотон ылла. – Хаһан да итинник түүлү түһээбэтэҕим. Иччилээх түүлбүттэн олус да куттанным. Тоойуом, ыл, ыстакааммар тымныы уута кутан аҕал эрэ, – сиэниттэн көрдөстө. Кырдьаҕас киһи долгуйбутун аһара тымныы ууну кыра-кыратык ыйыстан иһэн, уоскуйа быһыытыйан, уруккутун аттаран саныы олордо.
I
Сэрии саҕаланыытыгар Дьэбдьиэй отутуттан саҥа тахсан эрэр кэлбит-барбыт, түргэн, сыыдам туттунуулаах эдэр дьахтар этэ. Оттон кэргэнэ Дьөгүөр Дьэбдьиэйгэ холоотоххо намыын, холку көрүҥнээх, ыаллыы нэһилиэк киһитэ. Дьэбдьиэйтэн хас да сыл аҕа. Бу уонтан тахса сыл тухары холкуоска үлэлээн-хамсаан, үс оҕону төрөтөн, эйэ дэмнээхтик олорон кэллилэр. Улаханнара Аанчык уончалаах, онтон Егорка алталаах, кыралара Паана түөртээх уолаттар. Холкуоска биир да күн өрөөн көрбөккө үлэ күнүн аахсан, бочуоттанан, ыал буолан буруо таһааран олорбуттара, олоруохтара да этэ… Ону баара сэрии буолан, олох тиэрэ эргийбитэ.
Бэс ыйын бүтэһик күннэригэр быһыылааҕа, кураан бөҕө сатыылаан турдаҕына, биир сарсыарда дэриэбинэ уһугун диэки олорор дьүөгэтигэр туохха эрэ суһаллык наадыйан бара сылдьыбыта. Сөдүөрэ аҕата, биэс уонуттан лаппа тахсыбыт Бүөччээн оҕонньор, оройуон кииниттэн хаһыаты, суругу таһан дэриэбинэ иһигэр түҥэтэрэ. Онно сылдьан оҕонньор бэҕэһээ оройуонтан почта аҕалбытын, биһиги дойдубутугар ньиэмэстэр диэн ааттанар омуктар сэриинэн саба түспүттэрин, дьон ону эрэ кэпсэтэрин истэн кэлбитэ. Маҥнай утаа ханна эрэ ыраах арҕаа, боростуой саха киһитэ санаата тиийбэт сиригэр сэрии буолбута кини санаатын улаханнык долгуппатаҕа, көннөрү истэн эрэ кэбиспитэ. Оччолорго да дэриэбинэҕэ агитатордар диэн олохтоох оскуола учууталлара, библиотекардар биһиги дойдубут модун күүстээҕин, ханнык да өстөөх саба түһэр түбэлтэтигэр Кыһыл Аармыйа күүстээх сэбилэниилээҕин, саба охсорун туһунан кэпсииллэрэ. Дьэбдьиэй кэргэнэ, соһуйа-өмүрэ истибэтэҕэ, көннөрү: «Кыһыл Аармыйа күүстээх, саба түспүт өстөөҕү үлтү охсуоҕа. Сотору сэрии бүппүтүн истиэхпит», – диэн эрэ кэбиспитэ. Ити итинэн хаалбыта. Дэриэбинэ иһигэр арҕаа сэрии буолбут диэн сурах тилийэ көппүтэ. Истиэнэҕэ ыйанар хара тэриэлкэ араадьыйалар ыал аайы баар курдуктара да, сороҕор саҥаран көрө-көрө тохтоон хаалар тэриллэр этэ. Хаһыат хойутаан, сонуна сойон кэлэрэ.
Нөҥүө күнүгэр күнүс оскуола оҕолоро ыаллары кэрийэ сылдьаннар: «Оскуолаҕа түргэнник бара охсор үһүгүт, оройуонтан киһи кэлбит, мунньах буолар», – диэн ааннары өҥөйөн туран этээт, төттөрү ыстаналлар. Дьэбдьиэйдээх Дьөгүөр оҕолорунуун күнүскү чэйдэрин иһэ олороллоро. Хайыахтарай, оскуолаҕа барбыттара. Дэриэбинэ биир киэн туттар тутуута, улахан киэҥ түннүктэрдээх сэттэ кылаастаах оскуола киэҥ көрүдүөрүгэр ыскамыайкалар тардыллыбыттарыгар дьон балачча муста охсубут этэ. Дьон саҥатын күүгээнин быыһыгар иһиттэххэ, сэрии, иэдээн буолбут. Ол эрээри «Кыһыл Аармыйа саба охсор ини» диэн саҥалар иһиллэн ааһаллар. Дьэбдьиэйдээх Дьөгүөр кырдьык алдьархай буолбутун сүрэхтэринэн сэрэйдилэр. Сцена үрдүгэр кыһыл сукуна сабыылаах остуол тардыллыбытыгар Сэбиэт бэрэссэдээтэлин кытта биир орто саастаах, хара баттаҕын кэтэҕин диэки ньалҕаарыччы тарааммыт, көстүүмнээх, хаалтыстаах киһи кэлэн олоруста. Дьэбдьиэй бу киһини ханна эрэ көрбүт, билиэх курдук сөбүлүү көрбүт хараҕынан одууласта. Ээ, өйдөөтө. Били, икки сыллааҕыта саас оройуон киинигэр Кыымнаайыга үлэ кыайыылаахтарын сүлүөттэригэр киирэ сырыттаҕына, киниэхэ «Хайҕал суругу» туттарбыт киһи эбит. Устинов диэн этэ, бадаҕа. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Антон Сиидэрэп олорор дьону балачча сирийэн көрөн баран, дьон кэлбэхтэһэ сатаабыттар диэтэ быһыылаах, остуолга турар уулаах кырапыыны уруучукатынан охсон чуумпурта уонна туран:
– Табаарыстар! – диэн сөҥ куолаһынан киһи дьик гыныах курдук доргуччу саҥарда уонна олорор дьону үрдүнэн көрөн тугу эрэ толкуйдуур курдук тохтуу түстэ. – Бүгүн биһиэхэ оройуонтан партия райкомун инструктора Николай Николаевич Устинов кэллэ, киниэхэ тылы биэрэбин.
Николай Николаевич хайдах этиибин саҕалыырбыный диирдии, маҥнай күөмэйин оҥоһунна уонна кэһиэхтээх биир тэҥ куолаһынан бэс ыйын 22 күнүн сарсыардатыгар Гитлер сэриитэ биллэриитэ суох кыраныыссаны кэһэн дойдуга түөкүннүү саба түспүтүн, элбэх алдьаныы-кээһэнии, өлүү-сүтүү тахсан эрэрин, ол эрээри күүстээх Аармыйа өстөөҕү төттөрү охсуоҕун эттэ.
Түмүгэр:
– Туох да уолуйуу, ыксааһын дьон ортотугар тахсыа суохтаах. Үлэлиирбит курдук үлэлии туруохтаахпыт, онон Кыһыл Аармыйаҕа тирэх, көмө буолуохтаахпыт! Улуу сирдьиппит Күн-Сталин баарын тухары, кини муударай салайыытынан кыайыыттан-кыайыыга барыахпыт, – диэн түмүктээтэ.
Мустубут дьон сахсырҕа да көтөр тыаһа иһиллэринии чуумпуран, болҕойон иһиттилэр. Ким да тугу да бу диэн ыйыта охсубата, райком инструктора да ыйытыҥ диэбэтэ. Кэлбиттэринээҕэр уку-сакы буолан, кырдьык да бу сэрии уһаатаҕына охсуулаах буолуохтааҕын өйдөөбүттүү дьиэлэригэр тарҕастылар.
***
«Куһаҕан аргыстаах» диэбиккэ дылы, от үүнүүтэ алаастарга мөлтөх соҕус буолла. Саас эрдэттэн тыалыран, ардах үчүгэйдик түспэккэ, онон-манан ыанньыйбыт былыттар тахсыталаан иһэн, сорох сирдэргэ кыратык таммалатан көрө-көрө, тыалга кыйдатан ааһыталаан хаалаллар. Кырдьаҕастар «от үүммэтэ, алаастарбытыттан ылар оппут аҥаарын да ыларбыт саарбах буолла» диэн дьиксинэ тойоннууллар. Биирдиилээн ыаллар, бары сүөһүттэн аһаан-таҥнан олорор буоланнар, кырата биирдии-иккилии ыанар ынахтаахтар. Олору сыл таһаарар отторун хайдах булан кыстыгы этэҥҥэ туораталлара улахан санаа баттыга буолла. Хайа, уонна бары холкуостаахтар буоланнар, холкуос уопсай сүөһүтэ, сылгыта сыл тахсарыгар биир сүрүн үлэлэрин быһыытынан алаастары таһынан, үүнүүнү батыһан үрэх, үрүйэ-харыйа да быыстарыгар тахсан оттуохтара турдаҕа. Дьэбдьиэйдээх ыал буолуохтарыттан эбэн да, көҕүрэтэн да көрбөккө куруук икки ыанар ынаҕы уонна кинилэр төрүөхтэрин иитэн, үүтүн-аһын аһаан, идэһэлэнэн, ыал тэҥинэн олороллор. Дьэбдьиэй дьонун аах өтөхтөрө Көрдүгэн кинилэр чаастара буолан уонна ол аннынааҕы кыра алаастарыттан син кыра оту ылан сыл тахсан иһэллэрэ. Дьөгүөр сүөһүлэрин сыл таһаарар оту быйыл хантан булуоҕун санаатаҕына сүрдээҕин ыарырҕатар, «сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар» диэн саха өһүн хоһоонунуу, баҕар, ардах түһэн сир иккис тыынын ылыа, от үүнүө диэн үчүгэй баҕа санаатын диэки охтор. Үнүр өтөҕүн, алааһын көрө сылдьыбыта. Онно аһыҥалар оту бытархайдык кырбаан кэбиспит курдук хойуутук үөскээн эрэллэрин көрөн санаата түһэн кэлбитэ. Көөчүктээбит курдук, быстах былыттан бэрт кыратык ардах оҕото ибиирэн ааһарын «айылҕа аһыҥаларын аһатар, уулатар муодата буоллаҕа» дэһэллэр дьоннор. Хаһан эрэ кини дьоно үрэҕи батыһа олорбут кыра «Толоон» холкуос эрдэхтэринэ, сүөһү кыстыыр ото улахан эрэйэ суох булуллар буолара. Ол эрээри оччолорго күнэ-дьыла да атын буоллаҕа… Урукку түөрт кыра холкуостар – «Харыйалаах», «Ыстахаанабыс», «Саҥа Олох» уонна «Толоон» холбоһоннор, бөдөҥсүйбүт «Түмсүү» холкуос диэн буолбуттара. Холкуос киининэн Табалаах алаас бөһүөлэгэ буолбута. Бэрэссэдээтэлинэн, уопсай мунньаҕынан куоластаан, Табалаах алааска үөскээбит-улааппыт бэйэлэрин уолларын 40-ча саастаах Баһылай Кынаачайабы биир санаанан талбыттара. Кини эдэр сааһыгар тайҕаҕа түһэн, онтон көмүстээх Алдаҥҥа нуучча рабочай кылааһын кытта уонтан тахса сыл бииргэ үлэлээн, өй-санаа, билии өттүнэн сайдан кэлбитин ытыска түһэрэннэр, саҥа бөдөҥсүйбүт холкуос бэрэссэдээтэлинэн талан кэбиһэннэр, эдэр киһи үлэ үөһүгэр сылдьар.
***
«Түмсүү» холкуос бастакы ыһыаҕа Табалаахха бэс ыйын 20 күнүгэр буолбута. Дьон-сэргэ холкуос учаастактарыттан, фермаларыттан хото кэлбитэ. Маннык улахан тэрээһиннээх ыһыах көрө-нара, сахалыы көрүҥнэргэ күрэхтэһиилэрэ, оһуокайдара сайыҥҥы аламай ыраас күн илин саҕахтан ойуор диэритин буолбута. Дьэбдьиэйдээх бу ыһыахтан олус астыммыттара, оҕолорун, ыалларын кытта биир түһүлгэҕэ олорон, ыһыах үтэһэлээх этин, кымыһын тото-хана сиэбиттэрэ, ирэ-хоро кэпсэппиттэрэ, үөрбүттэрэ-көппүттэрэ. Атын нэһилиэктэртэн, оройуон кииниттэн элбэх дьон кэлбитэ олус көхтөөх этэ. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Баһылай Кынаачайап ыһыаҕы аһар этиитигэр, ону дакылаат диэбиттэрэ, холкуос бастыҥ үлэһиттэрин ахсааныгар киллэрэн кинилэр ааттарын ааттаабыта Дьэбдьиэйдээх үөрүүлэрин-көтүүлэрин өссө өрө көтөхпүтэ. Киэһэ дьиэлэригэр чэйдии олорон үөрбүт-көппүт Дьэбдьиэй кэргэнин таптыыр, ыраас харахтарынан саҥарбакка эрэ одуулуурун көрөн Дьөгүөрэ эйэҕэс баҕайытык мичик гынан:
– Доҕоор, тугу этээри гынаҕын, этиий ээ, – диэтэ.
– Олус да үчүгэй ыһыах буолла-а, өссө мантан киэһэ баран оһуокайдыахпыт, үҥкүүлүөхпүт… Барыахпыт буолбат дуо?
– Баран буоллаҕа дии… Иккиэн бииргэ сылдьарбыт олус үчүгэй, олус астынабын.
– Өссө мин эйиэхэ тугу эрэ этиэм этэ… Хайа, сэрэйбэккин да дуо? Ок-сиэ, ама, умна оҕустуҥ дуо?
– Тугуй, Дуунньа? Этэ охсууй, муҥнаама… Тугу да өйдөөбөккө олоробун ээ…
– Оо дьэ… Эр дьон диэн итинниккит ээ. Умна охсубут. Оттон мин олох умнубаппын ээ. Сыл, хонук аастаҕын аайы өссө кэрэтийэн иһэр курдук.
– Тугу этэриҥ буолла, доҕоруом, – Дьөгүөр өйдөөбөт, Дуунньата тугу этиэҕин таайа сатыы олорор.
– Чэ, Дьөгүөссээ, умнубут, ону улахаҥҥа уура сатаабатах киһиэхэ этэн, санатан да көрүүм. Иһит эрэ, эн биһиги бу манна урут Табалаахха буолбут кыракый ыһыахха аан маҥнай билсибиппит буолбат дуо? Эн биһиги ыһыахпытыгар кэлбит этиҥ дии. Урут хаһан да көрбөтөх уолбун көрөөт да олус сөбүлүү, таптыы көрбүтүм ээ… Сүрэҕим оҕото битигирии тэппитэ. Эн мин диэки хайыһан көрбүккэр, миигин көрөр диэн олус да кыбыстыбытым ээ…
– Ээ, ону этэр эбиккин дии…
– Ол киэһэ эн миигин үҥкүүгэ ыҥырбытыҥ дии. Олус даҕаны дьолломмут курдук санаммытым. Үҥкүү кэнниттэн чуумпурбут дэриэбинэ кытыытынан хаамсыбыппыт. Илиибиттэн ылан сиэппитиҥ, оо, онно көтүөхпэр кынатым эрэ суоҕа-а. Тугу эрэ кэпсэтэр этибит, долгуйбутум бэрт буолан өйбөр туппатахпын, арай ол кэпсэтиибитин сайыҥҥы нуурал түүн, сарсыарда эрдэ уһуктубут чыычаахтар иһиттэхтэрэ, биллэхтэрэ. Эн миигин уураан ылбытыҥ. Аан маҥнайгы уураһыым этэ… Кыбыстыбытым даҕаны-ыы. Ол уураһыыбыт минньигэс амтана билиҥҥэ диэри уоспар биллэр ээ… Онон, Дьөгүөссээ, ыһыах диэн эн биһикки дьолбутун, олохпутун түстээбит бырааһынньыкпыт буолар эбээт! Ыһыах – биһиги дьолбут! Оннук буолбат дуо?
– Кырдьык даҕаны! Мин эмиэ эйигин көрөөт таптаабытым ээ. Тапталым, үс оҕом күн-күбэй ийэтэ, олохпут тулааһына эн буолаҕын, доҕоруом!
Дьөгүөр ойон туран Дьэбдьиэйин кууһан ылла. Кэргэнниилэр, сылаас, сымнаҕас уостарынан даҕайсан, имэҥнээхтик уураһа турдулар. Остуолга турар будильник чаһы тыаһа сүрэхтэр тэбэр тыастарын кытта дьүөрэлэһэ тиҥийдэ. Эмискэ дьиэ аана аһыллаатын кытта кыыстара Аанчык көтөн түстэ. Соһуччута бэрт буолан Дуунньа Дьөгүөссэтин түөскэ анньан тэйэ түстэ уонна «бу да киһи, аата, сүрүн даҕаны» диэн уоһун иһигэр ботугураан улаханнык мөхпүккэ-хомуруйбукка сананан, кынчарыйбыта буолан эйэҕэстик мичээрдээн, эйэргээн ылла.
– Ийээ, биһиги, оҕолор, элбэх буолан лапталыы, сасыһа оонньуу сылдьабыт. Мин наһаа утаттым, уу иһэ киирдим, – диэт, кыысчаан, уу иһэ түһээт, хайдах киирбитин курдук элэс гынан хаалла.
Тахсан истэҕинэ ийэтэ:
– Аанчык, оҕолоруҥ бааллар дуо? Сотору киирэн бэйэҕит утуйаарыҥ. Биһиги оһуокайга барыахпыт, – диэн эрэ хаалла.
– Сөп-сөп, – диэн Аанчык чаҕаархай куолаһа аан кэтэҕэр иһилиннэ.
Дьэбдьиэйдээх Дьөгүөр дьиэлэригэр сарсыарда күн ойбутун кэннэ кэлбиттэрэ. Оҕолоро барахсаттар, оонньообуттарыттан дуоһуйан, күн кыһалҕата суох муннуларын тыаһа сурдурҕаан, утуйа сыталлара.
– Эһиил эмиэ үчүгэй ыһыах буолуоҕа, сыл аайы тупсан, көрө-нара элбээн иһиэ дии, – диэн Дьэбдьиэй сылайбыт төбөтүн Дьөгүөрүн түөһүгэр ууран, сылаас, сымнаҕас этинэн ыга сыстан, утуйан барда.
Инникитин ким тымтыктанан көрбүтэ баарай? Оттон бүгүн барыта этэҥҥэ, үчүгэй…
***
От үлэтигэр бары туруннулар. Үүнүү мөлтөх. Дьэбдьиэй фермаҕа сүүрбэ ынаҕы илиинэн ыыр. Аанчык ийэтин батыһа сылдьан торбостору баайарга, сороҕор этэттииргэ да көмөлөһөр. Ол быыһыгар бырааттарын көрөр, оттон дьиэ үлэтигэр сатаабатаҕа диэн суох, дьиэтин-уотун бэйэтэ хомуйар, иһит сууйар.
Дьөгүөр биригээдэҕэ оттуур. Кини ааспыт сылларга илиинэн охсор звеноҕа үчүгэй охсооччулар ахсааннарыгар сылдьыбыта. Быйыл биригэдьиирэ Дьарааһын Дьөгүөрү көлөнөн охсор косилкаҕа анаабыта. Кини бу үлэҕэ урут үлэлээбэтэр даҕаны сөбүлэспитэ. Ханна да соруйдуннар, көрөн турбат хоһуун үлэһит. Оттон бэйэтэ оттуохтаах Көрдүгэнигэр, төһө да атырдьах ыйа саҕаланнар, холкуос үлэтиттэн быыс булан биир да хотуур суолун хааллара илик. Ити эргин чугас алаастарга кэллэҕинэ охсуом диэн былааннаммыта да, ол ырааҕа бэрт буоллаҕа. Онуоха диэри бу курааҥҥа, аһыҥаҕа киһи от да ылара биллибэт. Онон Дьэбдьиэй ыамын быыһыгар өтөҕүттэн саҕалаан охсон, мунньан, бугуллаан чугаһатан эрэр. Кыра эрдэҕиттэн от охсо үөрэммит буолан, дьахтар сиэринэн баҕа, дьулуур күүһүнэн үлэлээн сыраласта. Мунньууга, бугуллааһыҥҥа икки обургутун илдьэ сырытта, көх-нэм буолан абыраатылар, хайа оттон уонна оҕолоро бииргэ сылдьан доҕор да буолаллара улахан эбээт. Арай биир кыһалҕата диэн хотуурун сатаан таптаммат. Урут, эргэ тахсыан иннинэ, аҕата таптайан, оҥорон биэрэрэ, оттон кэлин кэргэнин бэлэмигэр сылдьара. Хата, ыкса ыала Киргиэлэй оҕонньорго хотуурун аҕалан таптайтарар. Оҕонньор эрэйдээх бүгүн эмиэ Дьэбдьиэй көрдөһүүтүн үөрүүнэн ылынна уонна кыһанан, хараҕын симириктээн, кыҥаан көрө-көрө оҥорон, сытыылаан биэрдэ.
Хас оҥорон биэрдэҕин аайытын курдук эмиэ:
– Чэ, тоойуом, кытаат, ардах түспэтэ, от аанньа үүммэт сайына буолла. Хотууруҥ үчүгэй буолуоҕа, сытыы. Дьөгүөрүҥ тустаах үлэтиттэн босхолонуо, бэйэтигэр оттуо ыраах, кинилэргэ эмиэ ыгым. Чэ, эн кытаатан көр, – диэтэ куруук даҕаны киһи санаатын көтөҕөр үчүгэй санаалаах кырдьаҕас.
– Биһиги Лухабыт эмиэ алааһын оттоотоҕуна эрэ, биир ынахпытын, борооскубутун сыл таһаарар дьон буоларбыт буолуо. Кэлэ сылдьыбатаҕа өр буолла, отууга хоно сылдьаллар, өйүө таһар уолунан лэппиэскэ оҥорон, суораттаан ыытааччыбыт. Алааһын оттуур сурахтааҕа, били өйүө таһар уол инньэ диэн эрэрэ. Ол хаһан быыс-арыт булан оттоон эрэрэ буолла… – диэн Киргиэлэй оҕонньор эмээхсинэ, кып-кыһылынан көрбүт, сүрдээх наҕыл, холку саҥалаах Харытыана эмээхсин аргыый кэпсиир.
– Алааспыт олох үүммэтэх, былырыыҥҥытын аҥаара кэлэрэ саарбах. Хайыахпытый, атын оттуур сир суох буоллаҕа дии, онон төһө от кэлэринэн сирийэн охсубута буолабын, – диир Дьэбдьиэй.
– Хата бу кыыс, сатыыр буолан, охсон эрдэҕиҥ. Биһиги кийииппит Мааппа от охсо, хотууру тута үөрэммэтэх, хачаайыта, сэниэтэ да суоҕа бэрт. Ыарытыйар да быһыылаах. Бэйэҥ билэҕин, Дьэбдьиэй, ынахтарын да ыырын олус ыарырҕатар, сылааргыыр. Уонна ити уоллаах кыыһа даҕаны көрүүлэрэ-истиилэрэ элбэх, – Харытыана эмээхсин кийиитин аһынан-харыһыйан кэпсиирэ өтө көстөр.
– Тоойуом, арҕаа буола турар сэрии туһунан туох сурах-садьык иһиллэрий? Дьон тугу кэпсиирий? Хаһан бүтэр сэрии буолла? – диэн ыйытар Киргиэлэй оҕонньор тиистэрэ түспүт омурдун хапсыҥнатан.
– Кырдьаҕаас, сэрии бара турар, өлүү-сүтүү улахан, уһуур-кэҥиир кутталлаах буолуох курдук үһү диэн дьон кэпсэтэллэр, онтон ордук тугу да истибэппин, – диэн Дьэбдьиэй тугу билэрин этэр.
Ким эмэ оройуон киинигэр Кыымнаайыга киирэн таҕыстаҕына, ол үксүн Сэбиэт эбэтэр холкуос салайааччылара буолаллара, биллэн турар, арҕаа сэрии туһунан киһини үөрдүбэт сонуннары кэпсииллэрэ. Сонун дэриэбинэ иһигэр түргэнник тарҕана охсоро уонна эмиэ түргэнник симэлийэн хаалара. Дьон, айылҕа улахан этиҥнээх ардах иннинэ чуумпуран ыларыныы, тугу эрэ кэтэһэр санааҕа ылларбыт курдук буолбуттара. Хаһан эмэ да буоллар, хара тэриэлкэ араадьыйа саҥаран кэлэ-кэлэ, уһун кэмҥэ тохтоон хаалара. Сэбиэккэ, оскуолаҕа, сорох биирдиилээн дьоҥҥо «Кыым» хаһыат кэлэрэ да тохтоон хаалбыта.
– Дьэ буоллаҕа, – диэн Киргиэлэй оҕонньор түгэхтээхтик көхсүн этиппэхтээн кэбистэ.
Кырдьаҕас тугу санаабытын ким билиэй, баҕар, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ бастакы аан дойду сэриитигэр сахалары ыҥыран баран тохтоппуттарын, бу сэрии уһаатаҕына сахалары эмиэ ыҥырыахтара дуо диэн дьиксинэ санаабыта буолуо…
Дьэбдьиэй, Харытыана эмээхсини кытта ону-маны дьиэ таһынааҕыны кэпсэппэхтээн баран, оҕолорум бэйэлэрэ эрэ дьиэлэригэр хаалбыттара диэн ыксаан, тиэтэйэ-саарайа тахсан барда. Тэлгэһэтин таһыгар сэргэҕэ Дьөгүөр ата бааллан турарын көрөн, кэргэнэ кэлбитин биллэ. Тоҕо кэллэҕэй, өйүөтэ бүтэн эбэтэр оттуур алаастарыгар охсор отторо бүтэн кэллэҕэ дуу… Иллэрээ киэһэ кэлэн барбыта дии, «өтөрүнэн кэлбэтим буолуо, илдьиттээтэхпинэ өйүө таһааччынан аста ыытаарыҥ» диэбитэ дии… Туох буолла?! Эмискэ Дьэбдьиэй сүрэҕэ күүскэ тэбиэлээн ылла. Сүүрэр-хаамар икки ардынан тиийэн дьиэтин аанын аһа баттаата…
***
Дьиэтигэр киирбитэ дьоно чэйдии олороллор. Оҕолор аҕаларын аҕыйах да хонукка ахтыбыттара биллэр, тугу эрэ кэпсэтэ олорон аан аһыллыбытыгар «ийэбит кэллэ» дэһэ түстүлэр. Аҕа оҕото дэнэр кыра уол Паана ордук күннээбит, аҕатын тобугар олорон атаахтаан, ахтыбыт тыынын таһааран тугу эрэ хаппырыыстанар.
– Тыый, бу уол хайдах буолла? Сыллыый, аҕаҥ сылайан, үлэлээн кэллэ буолбат дуо, туох ааттаах илбирийэн хаалла, – диэн Аанчык улахан киһилии кыра быраатын буойда. «Оҕом улаатан, оҕолорун көрөр-истэр көмө киһитэ буолан эрэр» диэн ийэ киһи иһигэр ити тыллары истэн үөрэ санаата. Дьэбдьиэй Дьөгүөрэ бэрт сылайбыт көрүҥнээҕин, хайдах эрэ ыалдьыбыт дуу, эбэтэр туох эрэ санааҕа ылларбыт дуу курдугун дьахтар киһи өтө көрөр, билэр санаатынан тута сэрэйдэ. Тоҕо эрэ үчүгэйи кэтэһиэ суохтааҕын өйдөөтө…
– Дьөгүөр, тоҕо эрдэ кэллиҥ. Бары кэллигит дуо? Үлэҕитин бүтэрдигит дуо? – хайдах эрэ ситимэ суох баҕайытык субурутан ыйытта уонна кэргэнэ туох диирин кэтэстэ.
– Кэллим. Бүөтүр биһиги кэллибит… Бэбиэскэ туттубут.
– Бэбиэскэ даа… Ол тугуй?
– Ол аата байыҥкамааттан сэриигэ барарга кумааҕы туттубут. Бу киэһэлик ходуһаҕа оттуу сырыттахпытына Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Онтуон Сиидэрэп кэлэн туттарда. Өйүүн оройуон киинигэр баар буолар үһүбүт…
Дьэбдьиэй истибэтэҕин истэн, соһуйан хаалла. Ол эрээри хаһан эрэ маннык буолуон сэрэйэр курдук этэ. Ийэлэрэ соһуйбутун, уолуйбутун көрөн, оҕолоро төрөппүттэрин сирэйдэрин-харахтарын кэтэһэ-манаһа олордулар. Били, «аҕабыт кэллэ» диэн үөрбүттэрэ-көппүттэрэ сүтэн, тугу кэпсэтэллэрин өйдөөбөтөллөр даҕаны, ким урут саҥарарын кэтэспиттии олордулар.
Ити киэһэ кыра ампаар дьиэҕэ күө-дьаа кэпсэтии тахсыбата. Хайдах эрэ ыарахан баҕайы… Саха санаата тиийбэт, буолаары буолан сэрии буола турар сиригэр эргиллибэттии барар курдук ыарык-баттык санаа кууста.
Аҕаларын атаарар ас диэн кыра алаадьы, эт буһардылар. Чугас ыаллара, Дьөгүөр сэриигэ барар сураҕын истэннэр, киирэ сырыттылар. Нөҥүө күнүгэр сарсыарда Сэбиэт хонтуоратыгар сэриигэ барар хас да дьону кытта бырастыылаһа, атаара үгүс киһи кэлбит. Миитин эҥин буолбата, көннөрү барааччылары кытта кэпсэтэн, этэҥҥэ эргиллэн кэлэри баҕаран илии тутуһан, куустуһан атаардылар. Дьэбдьиэй кэргэнигэр Дьөгүөргэ сылаас тылы этиэн баҕарда да, күөмэйигэр хомуок туран хаалла, хараҕын уута кэлбитэ эрэ баар. Оҕолор барахсаттар ийэлэрин хараҕын уутун көрөн, эмиэ кэри-куру, ытыахча буоллулар. Дьэбдьиэй кыана сатыыр. Дьөгүөр дьонун биир-биир кууһан, сыллаан баран, кыра уолун көтөҕөн ылла. Онтон хараҕын уута тахсыбытын көрдөрүмээри, сиэҕинэн туора соттоот, уолун сиргэ түһэрээт, сэргэ диэки хаамта…
Барааччылар, оройуонтан аттары төнүннэрэр уолаттары мэҥэһиннэрэн, айан суолун устун бара турдулар. «Этэҥҥэ эргиллээриҥ» диэн далбаатыы хааллылар.
Дьэбдьиэй үс оҕотун иннигэр уктан туран:
– Дьөгүөр! Кэтэһиэхпит! Хайаан да… – диэн иһэн уйа-кэйэ суох ытаан барда.
– Хайаан да эргиллиэм! Оҕолоргун үчүгэйдик көр, хайаан да…
Долгуйарын быыһыгар эппит тиһэх тыллара Дьэбдьиэй кулгааҕар өй дуораанын курдук иһилиннилэр. Хаалбыттар аттаах дьону харахтан сүтүөхтэригэр диэри көрөн турдулар.
II
Күһүн. От-мас хагдарыйан, тымныы кэлэн иһэр сибикитэ биллэн эрэр. Дьэбдьиэйдээх аҕалара барбыта ыйтан ордон эрэр, ол тухары туох да сурах-садьык иһиллибэт. Дьэбдьиэй санаатыгар сурук кэтэһэр да, ол суох. Аҕалара барыаҕыттан тулаайахсыйан хааллылар, туох эрэ итэҕэс курдук, мэктиэтигэр дьиэлэрин иһэ сөрүүкээбиккэ, кэҥээбиккэ дылы буолла.
Дьөгүөр холкуос үлэтиттэн ордон, бириэмэ булан бэйэтигэр оттообокко хаалбыта, күһүөрү оттуо эбитэ буолуо да, сэриигэ бардаҕа. Оттон Дьэбдьиэй үлэтин быыһыгар алааһын оттообута буолла да, үүнүүтэ да суоҕа бэрдэ, хайа, уонна дьахтар киһи төһөнү кыайыай-хотуой, өскөтүн от үүммүтэ да буоллар. Киргиэлэй оҕонньордоох уоллара Луха көмөлөһөн хата отун кэбистэ. Мантан атын ото олох да суох. Холкуос эбии төлөбүргэ диэн кыраны бэрсиэ дуу, суоҕа дуу? Бэйэтин кыра отугар төһө сүөһү сыл тахсан абырыай? Онон сүөһүлэриттэн көҕүрэттэҕинэ эрэ табыллар күн-дьыл үөскээтэ быһыылаах. Дьэбдьиэй итинтэн санаата улаханнык түһэр. Сүөһүлэриттэн аһаан-сиэн, ыал буолан олордохторо, бу үс оҕотун хайдах аһатан, таҥыннаран ыал буолуой? Киниэхэ эрэ буолуо дуо, атын сүөһүлээх ыалларга от суоҕа эмиэ ыараханы үөскэттэ. Ол эрээри эр дьонноох, хаһаайыннаах, үлэһиттээх ыаллар кэм туруулаһан эрдэхтэрэ диэн Дьэбдьиэй иһигэр хайдах эрэ ордугурҕуу саныыр.
Маннык ыарахан кэмҥэ бииргэ төрөөбүттэр, чугас аймахтар аттыгар бааллара, өйөнсөн-убансан, ылсан-бэрсэн олороллоро үчүгэй да буолуо эбит. Төрөппүттэрэ түөрт оҕоломмуттарыттан улахан быраатыныын иккиэйэх ордон хаалбыттара да, быраата ыарытыган буолан ыал буолбатаҕа, аҕыйах сыллааҕыта сөтөл буолан өлөөхтөөбүтэ. Оттон кэргэнэ Дьөгүөр эмиэ улахан аймах-чаҕар суох киһитэ. Убайа Уйбаан мантан тэйиччи атын нэһилиэк учаастагар олорор, кэргэннээх, үс оҕолоох, эмиэ сүөһү көрүүтүгэр үлэлииллэр. Онон икки тулаайахтар холбоһоннор, ыал буолан оҕо-уруу төрөтөн олорон испиттэрэ баара, бу сэрии буолан, Дьөгүөр сэриигэ бардаҕа.
Күһүн эмиэ биир да хааппыла ардах түһэн көрбөтө. Бурдук үүммэтэ. Холкуос урукку дьылларга ылар бурдугун аҥаарын курдугу эрэ ылла. Ыарахан соҕус кыстык буолара чахчы билиннэ. Аны оройуонтан боломуочунай тахса сылдьан, холкуос биир да сүөһүнү, сылгыны энчирэппэтин, ыаллар хайдах да ыарахан кыстык буолтун иһин сүөһүлэрин эһэр гына тутталларын боборго, ону кэстэхтэринэ улахан буруйга тардыллалларын туһунан муос-таас курдук этэн, сэрэтэн барбыта. Онон дьоннор сүөһүлэрин хайдах хайаан да сыл таһаарыахтарын, бурдук суоҕунан лэппиэскэтэ суох хайдах тыыннаах сылдьыахтарын сатаан санаабаттар. Күннээҕи кэпсээн, кыһалҕа ол эрэ буолла. Оттон оройуонтан тахсыбыт, онно киирэ сылдьыбыт дьонтон арҕаа биһиги сэриилэрбит балаһыанньалара ыараханын, күн-түүн чугуйан, куораттары хаалларан иһэллэрин, өлүү-сүтүү улаханын, ороскуот, алдьаныы тустарынан куһаҕан, ыарахан сонуннар иһиллэ тураллар. Сэриигэ барбыт дьонноох ыалларга бу олус ыарыылаахтык иһиллэр. Хаһан эмэ да буоллар, кэлэр почтаттан санааларыгар сурук оҕото кэтэһээхтииллэр. Дьэбдьиэй кэргэнэ тоҕо суруйбатый? Ханна тиийдэ? Ол эрээри сурук хантан эрэ ыраах сиртэн айаннаан кэлэрин санаатаҕына, эмиэ бэйэтин уоскутунар. Сороҕор куһаҕаны санаталаан кэллэҕинэ, хайдах да гыныан булбат… Эс, оннук эрэ буолбатар, итинник куһаҕан санаалары кыйдыы сатыыр…
Балаҕан ыйын ортотун, Сэмэнэп таҥара күнүн саҕана этэ. Аанчык оскуолатыттан кэлэн аһаан баран, түннүк аттынааҕы остуолга уруогун ааҕа олорон:
– Ийээ, Бүөччээн оҕонньор манна иһэр, – диэтэ.
Дьэбдьиэй уҥа диэки ону-маны гына сылдьан, иһиттиэм-истибэтиэм диэбиттии, түннүккэ ыстанан кэлбититтэн бэйэтэ да соһуйда. Кырдьык даҕаны, Бүөччээн оҕонньор иһэр эбит. Кини ыалга улахан наадата суох мээнэ сылдьыбат. «Сурук илдьэ иһэрэ буолуо дуо?!» Дьэбдьиэй сүрэҕэ тэбэ түстэ. Оҕолор ийэлэрин сирэйин-хараҕын кэтэстилэр. Бука, долгуйбута кинилэргэ бэрилиннэҕэ. Бары чуумпуран хааллылар, кэтэстэххэ, эчи, уһунун… Сүөһү тириитэ бүрүөһүннээх аан сэниэлээхтик аһылларын кытта Бүөччээн оҕонньор киирэн кэллэ.
– Дорооболоруҥ, ыаллар! Аҕаҕытыттан сурук аҕаллым, – диэн оҕонньор күө-дьаа саҥатыттан уонна сирэйэ-хараҕа сымнаҕаһыттан Дьэбдьиэй уоскуйарга дылы гынна.
Үс муннуктаах суругу оҕонньор илиититтэн сулбу тардан ылла. Кэтэспит, күүппүт аҕаларын суруга, дьэ, бу кэллэ! Суругу арыйа тарпыта, кини билэр көнө, бытархай буукубалара оҕуруо курдук тиһиллэ түстүлэр.
Таптыыр кэргэним Дуунньа, оҕолорум Аанчык, Егорка уонна Паана, миигиттэн дорообото тутуҥ!
Мин сылдьыым үчүгэй. Кылгас байыаннай үөрэххэ үөрэнэн баран, сэриигэ киирээри олоробут. Санаам бөҕөх. Өлөр санаам олох суох. Чэ, ситигирдик. Эһиги үчүгэйдик олоруҥ. От-бурдук хайдаҕый? Туох көмө баарый? Дуунньа, оҕолоргун үчүгэйдик көрө-истэ сырыт. Оҕолорум, чэ үчүгэйдик сылдьыҥ. Аанчык, үчүгэйдик үөрэн, ийэҕэр көмө киһи буол, бырааттаргар көмөлөс. Бириэмэ суох, онон ыксаан олорон суруйдум.
