Kitobni o'qish: «Qana qan qarışdı»

Şəmil Sadiq

QANA QAN QARIŞDI

DRAMLAR

QANA QAN QARIŞDI

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı əsasında yazılmış 4 pərdəli tarixi dram

Yazılma tarixi: 1999-2005

Səhnəyə qoyulma tarixi: 2010, Naxçıvan MR

İştirak edirlər:

Dədə Qorqud – Tarixi əfsanəvi şəxsiyyət. Ozan. Oğuzun bilicisi, ağsaqqalı

Qazan xan – Bayandır xandan sonra Qalın Oğuz elinin başçısı, xanlar xanı

Bamsı Beyrək – İç Oğuz bəyi, Bayburanın oğlu, Qazanın yaxın silahdaşı

Qaragünə – Qazan xanın qardaşı, İç Oğuz bəyi

Uruz – Qazan xanın oğlu, İç Oğuz bəyi

Yeynək – İç Oğuz bəyi

Burla Xatun – Qazan xanın arvadı

Bükdüz Əmən – Dış Oğuz bəyi

Alp Aruz – 9 Oğuz tayfasının başçısı, Dış Oğuz bəyi

Dəli Dondaz – İç Oğuz bəyi

Yalıncıq – Dış Oğuz bəyi

Qara Tükən – Aruzun kafir qızından olan oğlu

Təkur – Doqquz Tümən kafir

Şöklü Məlik – Doqquz Tümən kafir məliyi

Şir Şəmsəddin – İç Oğuz bəyi

Alp Ərən – Dış Oğuz bəyi

Qılbaş – Oğuz elinin baş elçisi

Kafir qızı – Oğuz elinin bəlası, Qara Tükənin anası

Alp Rüstəm – Dış Oğuz bəyi

Bəkil oğlu İmran – İç Oğuz bəyi

Tiqran – Təkurun baş sərkərdəsi

Naira – Təkurun qızı, Tiqranın sevgilisi

Epizodik rollar: gözətçi, çapar, kafirin elçisi, türk, keşikçilər

Naxçıvan MR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi C. Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrında 127-ci mövsümdə

2010-cu il dekabr ayının 30-da səhnəyə qoyulmuşdur.

Quruluşçu rejissor – Kamran Quliyev (Xalq artisti)

Quruluşçu rəssam – Əbülfəz Axundov (Nax. MR. Əməkdar rəssamı)

Musiqi tərtibatçısı – Şəmsəddin Qasımov (Nax. MR. Əməkdat İncəsənət xadimi)

Rejissor assistentləri – Bəhruz Haqverdiyev (Nax. MR. Əməkdar artisti)

Vüsal Rzayev (Nax. MR. Əməkdar artisti)

Teatrın direktoru və baş rejissoru – Kamran Quliyev (Xalq artisti)

Rollarda

Dədə Qorqud – Xəlil Hüseynov (Az. Res. Əməkdar artisti)

Qazan xan – Rza Xudiyev (Xalq Artisti)

Bamsı Beyrək – Vidadi Rəcəbli (Az. Res. Əməkdar artisti)

Qaragünə – Cəbrayıl Nəbiyev

Uruz – Rəhman Dünyamalıyev

Yeynək – Əli Əliyev (Az. Res. Əməkdar artisti)

Burla Xatun – Günay Qurbanova (Nax. MR. Əməkdar artisti)

Bükdüz Əmən – Zakir Fətəliyev

Alp Aruz – Rövşən Hüseynov

Yalıncıq – Əbülfəz İmanov (Nax. MR. Əməkdar artisti)

Qara Tükən – Tahir İsmayılov

Təkur – Doqquz Tümən kafir

Şöklü Məlik – Doqquz Tümən kafir məliyi

Alp Ərən – (Yusif Allahverdiyev (Az. Res. Əməkdar artisti))

Qılbaş – Şirzad Abutalibov (Xalq Artisiti)

Kafir qızı – Nazlı Hüseynquliyeva

Tiqran – Bəhruz Ahqverdiyev, Habil Behbudov (Nax. MR. Əməkdar artisti)

Naira – Təkurun qızı, Tiqranın sevgilisi (Zəminə Baxşəliyeva)

Gözətçi – Teyyub Zeynalov, Tofiq Mövləvi

Keşiçki – Yunis Cəfərov

Türk – Vüsal Rzayev (Nax. MR. Əməkdar artisti)

Rəqqasələr – Kəkil Novruzova, Humay Bədəlova (Nax. MR. Əməkdar artisti), Zəlihə Hüseynquliyeva

Təkürün Elçisi – Elxan Şeyxov

I PƏRDƏ

(I şəkil)

(Bayandır xanın kürəkəni, Qalın Oğuz elinin dayağı, xanlar xanı Ulaş oğlu Salur Qazan hündür alaçığının qabağında durub dərdli-dərdli Oğuz elini seyr edir. Xan qızı, boyu uzun Burla xatun Qazanı belə görəndə ürəyində qara qanlar axır. Qazana tərəf gələrək deyir.)

Burla xatun.

Bəri gəl, Salur bəyi, Salur göyçəyi!

Başımın bəxti, evimin taxtı!

Xan atamın kürəkəni,

Xanım anamın seviləni,

Ata-anamın verdiyi,

Göz açaraq gördüyüm,

Könül verib sevdiyim,

İgid bəyim Qazan, niyə belə qəmginsən? Nələr olmuş sana, söyləsənə? Yurdunmu talan olub, viran qalıb? Ocağınmı sönüb, odsuzmu qalıb? Söylə mana, bəlkə, dayaq oldum sana.

Qazan xan. (ona sarı gəlir, əlindən tutub)

Par-par yanan, parıldayan incə donlum,

Yeriyəndə yerə qədəm basmayan,

Qar üstünə qan damantək al yanaqlım!

Qoşa badam sığmayan dar ağızlım,

Qələm ilə rəssam çəkən qara qaşlım,

Hörükləri qırx tutamlıq qara saçlım!

Aslan nəsli, sultan qızı, niyə qəmgin olmayım?! Xanlar xanı atan Bayandır xan böyük Türk elini mənə etibar etdi, 24 Oğuz tayfasını mənə tapşırdı. Məni onların birliyi düşündürür. Tayfalar arasındakı ara-sıra olan umu-küsü bizim birliyimizə xələl gətirir. İllərdir, babalarımız Oğuz elini parçalanmağa qoymamışdı. Kafirlər yenə düşmənçilik edir, hər an bizi pusurlar, imkan tapan kimi Oğuz elinə girir, Oğuz ellərini talan edir, qız-gəlinlərimizi əsir alır, analarımızı ağlar qoyurlar. Bir düşün, oğuzlar bir olmasa, bunun qarşısını almaq olarmı? Bax, məni bu düşündürür, bu qorxudur. Mənim çiyinlərimə ağır bir məsuliyyət qoyulmuşdur. Gərək mən gecə yatmayım, gündüz oturmayım, türkün birliyini qoruyub daha da möhkəmləndirim.

(Bu zaman gözətçi xana yaxınlaşıb baş əyir. )

Qazan xan. Oğlan, sözünmü var?

Gözətçi. Bəli, xan! Bir nəfər qadın gəlib, sizi görmək istəyir, son dərəcə vacib bir sözü olduğunu söyləyir. İzndirsə, çağırım?

(Qazan xan Burla xatuna getməsini işarə edir. Burla xatun Qazan xanın dövlət işləri ilə məşğul olduğunu görüb gedir.)

Qazan xan. Nə qadın? Qadının mənə nə sözü ola bilər ki?

Gözətçi. Bizim ellərdən deyil, xan, kafir qızına bənzəyir, keşikçilər onu bizim elin həndəvərində görüblər. Xan, qucağında bir körpə də var. Təkidlə sizi görmək istəyir.

Qazan xan. İzndir, de, gəlsin.

(Xan keçib öz taxtında əyləşir. Bu zaman qara geyimli, başı açıq, son dərəcə gözəl bir qadın içəri girir, baş endirib təzim edir və həyəcanlı bir səslə)

Qadın. Xan Qazan, hüzuruna çox vacib bir iş üçün gəlmişəm. Ünüm anla, sözüm dinlə. Düz 9 ay bundan qabaq Qalın Oğuz bəylərindən Alp Aruz başının dəstəsi ilə bizim ellərə yürüş etmişdi. Məni və 9 gözəl qızı bulaq üstə görüb atlarının tərkinə aldılar, zorla məclislərinə gətirdilər, şərab paylatdılar. Sonra isə müqavimətimizə baxmayaraq, sərxoş halda namusumuzu ləkələdilər. Səhərə yaxın birtəhər əllərindən qurtulub qaça bildik. Xan, bundan xəbər tutan Şöklü Məlik hamilə olduğumuzu eşidəndə hamımızı asmağı cəlladlara əmr etdi. Biləndə ki, ana bətnində olan uşaqlardan birinin atası bəy nəsli, xan nəsli Oğuz bəyi Alp Aruzdur, məni öldürməmələrini tapşırdı. Məqsədi o imiş ki, uşaq doğulandan sonra onu xüsusi qayda ilə böyütsün, oğuzlara qarşı qoysun.

“Axı, bu uşaq cins toxumdur, bəy nəslidir. ”Aslan balası aslan olar” demişlər. Böyüyər, türklərə qarşı qoyarıq, Oğuz elinə şərik olarıq. Onun gücü, bizim ağlımız, siyasətimiz… Türkü öz əli ilə məhv etməsək, heç vaxt ona bata bilmərik”, – dedi, xan. Uşaq doğulan kimi əlimdən alacaqdılar. Onun üçün də mən sənə, sənin böyüklüyünə pənah gətirmişəm.

(Diz çökmək istəyir. Qazan qoymur, əlindən tutub ayağa qaldırır.)

Alın əmanətinizi, götürün, necə olsa, dayınız Aruzun oğludur. Mən də bir anayam, balamdan ayrı qala bilmərəm, onu gözümdən uzağa qoya bilmərəm. Ona görə də balamı götürüb bura gəldim. Yalvarıram, xan, məni ya qapında qul et, ya da eşiyində dilənçi. Ancaq imkan ver, mən balama yaxın olum, xan. Ana gözünü ağlar qoyma, xan…

(Qadın bunları deyib, ağlar gözlərini silə-silə nəzərlərini Qazana dikir. )

Qazan xan. (Qazan bir az fikrə gedir. Sonra asta-asta başını qaldırıb gözətçiyə) Oğlan, get, 24 Oğuz bəyinə hay sal, çapar göndər, de ki, tez bir zamanda Dış Oğuz, İç Oğuz bəyləri mənim hüzuruma gəlsin. Bu qadını isə körpəsi ilə birlikdə qadınların arasına ötür, qoy üstündə göz olsunlar.

Gözətçi. Baş üstə, xan!

(Qadın ehtiramla baş əyərək gözətçi ilə birlikdə arxalarını çevirmədən məclisi tərk edir.)

II şəkil

(Xan sarayı. Taxtında əyləşən xan dərin fikirlərə dalmışdır. Qalın Oğuz bəyləri xanın çağırışına görə bir-bir özlərini yetirirlər.)

Gözətçi. Xan, Qaradərə ağzında qara buğa dərisindən beşiyinin yerliyi olan, acığı tutanda qara daşı kül eyləyən, bığını boynunun dalında yeddi dəfə düyünləyən, igidlər igidi, qardaşınız Qaragünə gəlmişdir.

Qazan xan. De, gəlsin.

(Baş əyib təzim edərək öz yerinə keçir.)

Gözətçi. Xan, Dəmir qapı Dərbənddəki dəmir qapını hücumla alan, altmış tutamlıq böyük nizəsinin ucunda igidləri böyürdən Qıyan Səlcik oğlu Dəli Dondaz çaparaq gəlmişdir.

Qazan xan. Qoy gəlsin!

Gözətçi. Xan, Amidlə Mərdin qalasını vurub yıxan, Dəmir yaylı Qıpçaq Məlikə qan qusduran, Oğuzun ağsaqqalı, igidləri görəndə o igidə “əhsən” deyən, al məxmər şalvarlı, atı mavi qotazlı Qaragünə oğlu Qarabudaq gəlmişdir. İzndirsə, gəlsin.

Qazan xan. Gəlsin.

Gözətçi. Xan, icazəsiz Bayandır xanın düşmənini basan, altmış min kafirə qan qusduran, ağ-boz atının yalı üzərində qar yığılan Qəflət Qoca oğlu Şir Şəmsəddin çaparaq gəlmişdir. İzin istəyir.

Qazan xan. İzndir, de gəlsin.

Gözətçi. Xan, Parasanın, Bayburd hasarından sıçrayıb aşan, al rəngli gəlin ocağına qarşı gələn, yeddi qızın ümidi, Qalın Oğuzun müjdəçisi, yaxın silahdaşınız, boz ayğırlı, üzü örtüklü Beyrək dördnala çaparaq gəlmişdir.

Qazan xan. İzin onundur, de gəlsin.

Gözətçi. Xan, çalın-çarpaz çalmalı, çal qaraquş ərdəmli, qurama qurşaqlı, qulağı qızıl küpəli, Qalın Oğuz bəylərini bir-bir atından yıxan, Qazlıq Qoca oğlu Yeynək bəy gəlib.

Qazan xan. Buyursun.

Gözətçi. Xan, kafirləri it ardına qoşub alçaldan, eldən çıxıb Ayğır gölü suyunda at üzdürən, əlli yeddi qalanın açarını alan, Sufi Sandal Məlikə qan qusduran, qırx cübbə bürünüb otuz yeddi qala bəyinin gözəl qızlarını oğurlayıb bir-bir boynun qucan, üzündən, dodağından öpən İlək oğlu Alp Ərən çaparaq gəlib.

Qazan xan. Buyursun.

Gözətçi. Xan, gedib Peyğəmbərin üzünü görən, dönərək oğuzlar içində ona sadiq tərəfdar olan, acığı tutanda bığlarından qan çıxan, bığı qanlı Bükdüz Əmən özün yetirib.

Qazan xan. İzndir.

Gözətçi. Xan, altmış təkə dərisindən olan kürkü topuqlarını örtməyən, altı erkək dərisindən papağı qulağını örtməyən, Dış Oğuzun bəylər bəyi dayınız Alp Aruz başının bəyləri ilə gəlmişdir.

(Aruz bəydən başqa bütün bəylər baş əyib diz çökür, ancaq Aruz yalnız baş əyərək Qazanın yanına keçir.)

(Bu zaman məclisə oğuzların bilicisi, gələcəkdən xəbər verən, oğuzların bir məclisi də onsuz keçməyən Qorqud Ata əlində qopuzu içəri girir. Bütün bəylər ona baş əyir, xan Qazan yerindən durub ona təzim edir, yer göstərir.)

Qazan xan. Bəylər, sizi buraya yığmağımın böyük səbəbi var. Bu, bizim üçün çox vacib bir məsələdir. Məlumunuz olsun ki, dayım Alp Aruz kafir ellərinə yürüş edərkən kafir qızlarını görüb sevmiş, öz məclisinə gətirmiş, şərab paylatmışdır. Sonra isə onlardan birini yatağına salmışdır, əylənmişdir. İndi o hadisədən 9 ay keçmişdir. 9 qız Oğuz igidlərindən toxum götürmüş, hamilə olmuşdur. Bundan xəbər tutan Şöklü Məlik hamilə qızların öldürülməsini əmr etmişdir, lakin biləndə ki, qızlardan biri bəy nəsli Aruzdan yüklüdür, onu saxlamalarını əmr etmişdir. Məqsədi uşağı anasının əlindən alıb, xüsusi qaydayla böyüdüb, Türk elinə qarşı qoymaqmış. Beləliklə, türkü türklə əzmək istəmişdir. İndi isə anası uşaq ilə kafirin əlindən qaçıb bizə pənah gətirmişdir. Bizdən imdad diləmişdir.

Gördüyünüz kimi, Alp Aruzun səhvi ucbatından indi bizim qarşımızda iki yol var: ya bizdən imdad diləyən qadını kafirin əlinə verib öldürtmək, balasını isə gələcəkdə bizə qarşı qoyub, Oğuz toxumundan bəhrələnməyə kafirə rəvac vermək, ya da qadını, və uşağı öz himayəmizə götürüb, birləşərək kafirin qadını uşağı qaytarmaq üçün hazırlaşdığı döyüşə hazırlamaq.

Bu vəziyyətdə sizin məsləhətiniz mənə çox vacibdir… Axı sizlər mənim arxam-dirəyim, vuran əlim, düşünən beynimsiniz.

Dədəm Qorqud, ilk söz sənindir. Sənsən bizim elin müdrik bilicisi. Sənin könlünə Allah ilham verər, gələcəkdən nə söylərsən, o da olar. Sənsən Oğuz elinin çətin işlərini həll edən, həmişə nə buyurmusan, onu qəbul edib, sözünü tutub getmişik. Buyur, ilk söz sənindir.

Dədə Qorqud. (Dədə Qorqud ağ saqqalını titrəyən əlləri ilə bir qədər sığallayandan sonra çox qəmli bir səslə deyir:)

Allah-Allah deməyincə işlər düzəlməz…

Əzəldən yazılmazsa, qul başına qəza gəlməz…

Təkəbbürlük eyləyəni Tanrı sevməz…

Yad oğlunu saxlamaqla oğul olmaz…

Qara başa don geyindirsən də, qadın olmaz…

Köhnə pambıq bez olmaz,

Qarı düşmən dost olmaz,

Oğul atanın yetirməsi, iki gözünün biridir.

Ağıllı oğul olsa, ocağımın gözüdür. . .

Ata adını ucaltmayan oğul ata belindən enincə

Enməsə, yaxşıdır…

Ana bətninə düşüncə, düşməsə, yaxşıdır…

Elimizdə-evimizdə, çalıb-deyən ozan olsun!

Azıb gələn qəzanı Tanrı sovuşdursun, xanım hey!

(Dədə Qoqud susdu, bir qədər düşündükdən sonra:)

Türk elinə bəla üz verib, bəylər, türkün qanı yad qanına qarışıb, düşmən torpağında oğuz toxumu cücərib, bu türkün məhvinə aparıb çıxaracaq. Tarix boyu türklər bundan əziyyət çəkəcək. Göylər pərisindən doğulan, elimizə, igid ərənlərimizə, ağsaqqallı, ağbirçəkli ata-analara qan udduran nacins Təpəgözü nə tez unutdunuz? Axı onun axıtdığı qanlar hələ qurumayıb? Uca Tanrı bizim elləri yad ellərdən seçmişdir. Bizim qanımız təmiz qalmalı idi. Türk basılmaz xalqdır, ona görə də düşmən həmişə ona hiylə qurur. Onu öz içindən zəiflədir. O körpənin atası türk olsa da, elinə, obasına qənim kəsilən, zatı dürüst olmayan, sapı özümüzdən olan baltanı yaxın buraxmamalı idiniz. Artıq bəla üz vermişdir. Bu körpə qaratikan kolu kimi türk elinə atılmışdır. Bu tikan gec-tez xalqımızın qəlbinə batacaq, inlədəcək. Ondan nəsillər törəyəcək, törəyən nəsildən nəsillər törəyəcək. Yəni saf, igid, ərən, mərd, seçilmiş olan türk bu qarışıq qanlardan həmişə bəla görəcək. Mən qocanın dedikləri heç zaman yalan olmayıb. Bu körpəni geri qaytarsanız, kafir bu cins toxumu türklərə qarşı nifrətlə yetişdirib, onun gücündən istifadə edib yurdumuzu alacaq, onu xan qoyacaq və özü idarə edəcək, gələn nəsillərə bu torpaqların onların ata-baba yurdları olduğunu bəyan edəcək. Yox, əgər onu saxlasanız, yenə o həddi-buluğa çatanda, Qazan, sənin yerinə göz dikəcək. Bəla artıq başlanıb. O burada qalsa, kafir mütləq qoşun çəkib bizə hücum edəcək.

Allah, sən özün bizi bu bəladan hifz elə, sən bu bəlanı bizdən uzaq elə, sənin birliyinə yox şübhə-güman, ey sahibi-Quran. (Bu sözləri deyərkən Dədə Qorqudu ağlamaq tutur. Bəylər arasına bir sakitlik çökür. Nəhayət, Qazan dillənir.)

Qazan xan. Dədəm Qorqud düz buyurur, bəylər, bəs fikriniz nədir? Arxam-dayağım, dar günümün yoldaşları, görər gözüm, vuran qolum bəylər! Kafirin qoşunu qapımıza dayanıb.

Beyrək. Xan, mənim fikrimcə, buraxmayaq düşmən balasını içimizə, atası bizdən olsa da, südü düşmən mayası ilə yoğrulub. O, heç vaxt zatını danıb, südünə dönük çıxmaz, sonunda xəyanət, bəla məhz belələrindən gələr. Məncə, bu ləkəni yer üzündən silmək lazımdır. Çünki kim bilir, sabah nə olacaq? Mən bu körpənin Oğuz elində qalmasına, Oğuz körpələri ilə böyüməsinə razı ola bilmərəm. Yenə məsləhət sizindir, xan, əmr verən sizsiniz.

Qaragünə. Mən Beyrəklə tamam şərikəm, gəlin qadını da, körpəni də kafirə qaytaraq. Qoy orda bizə qarşı nifrətlə, kinlə böyüdülsün, bu yaxşıdır, nəinki bizim içimizdə böyüyüb, sonra üzümüzə qayıtsın. Bəlanı nə qədər tez uzaqlaşdırsaq, bir o qədər yaxşıdır, mən qəti əleyhinəyəm, xan.

Əmən. Ədə, nə danışırsan? İndi deyirsən, biz körpəni kafirin qapımıza dayanmış qoşununa qaytaraq? Kafir də durub öyünsün ki, Qazan məndən qorxdu. Sonra da ayağı yer alsın, yurdumuza soxulsun? Bu qəbuledilməz bir məsələdir ki, sən söyləyirsən. Yox, xan, qoy körpə qalsın, özümüz böyüdərik, oğlan Uruzla oynayar, Türk çölündə böyüyər, yovşan ətrilə nəfəs alar. Sonra baxarsan, bir yenilməz igid olmuş, Oğuz elini yadlardan qoruyar. Atası Aruzun dayağı olar, xan!

Dəli Dondaz. Bəylər, siz heç düşünmürsünüz ki, bu bir hiylə ola bilər, bəlkə, heç bu, Aruzun belindən gəlməmişdir. Qanında türk qanı daşımır. Bəlkə, kafir bu qadını məqsədlə casus kimi göndərmişdir içimizə. Mən təklif edirəm ki, qadın da, onun körpəsi də məclisə gətirilsin, Aruz qadına baxsın, yəqin ki, yatağına saldığı qadını tanıyar, Dədəm Qorqud da körpəyə baxsın, görsün ki, onda türk görkəmi var, ya yox. Sonra qərarımızı verərik.

Qazan xan. İgidlər, Dəli Dondaz düzmü söylədi, nə dersiniz?

Bəylər. Məsləhətdi, xan.

(Qadını körpəsi qucağında məclisə gətirirlər. Aruz qadını görən kimi tanıyır, bunun həmin qadın olduğunu başı ilə təsdiqləyir.)

Şir Şəmsəddin. (Əlini qılıncının dəstəyinə qoyub qadına sarı gələrək) Qadın, düz söylə, bu, Aruz bəyin törəməsidir, ya səni qara başlı, sası dinli kafir hiylə ilə bura göndərib? Anam qadınım olsun, düz deməsən, sənin başını kəsib, kafirə ərmağan göndərəcəm.

Qazan xan. Şir Şəmsəddin, həddini bil! Bizim eldə qadına qılıncmı çəkərlər, sözmü deyərlər? Kişi haqq-hesabını kişi ilə edər, bəy. Dədəm Qorqud, bizə bir xəbər söylə, sən həmişə sözün düzün deyərsən.