Kitobni o'qish: «Ийэм кэпсиир… (4 чааһа)»
Кыайыы!!! Бу улуу өрөгөйгө тиийэр күммүт, син үүнэр күннээх эбит ээ!.. Кыайыы – бу соҕотох тыл үлэҕэ-хамнаска, олоххо-дьаһахха урут туттулуннаҕа, саҥарылыннаҕа ахан ээ… Ким эмит от үлэтигэр, күүлэйгэ бастаатаҕына – кыайыы. Мас кэрдээччи сорук оҥостубут, былааннаммыт үлэтин хас эмэ бүк куоһаран эрдэ бүтэрдэҕинэ – кыайыы. Ыһыахха тустан, атах оонньоон ким эмит кими эмит хоттоҕуна – кыайыы… Муҥха ийэтин толору балык кэллэҕинэ – үөрүү-көтүү, эмиэ – кыайыы… Барыта – кыайыы!.. Ол эрэн, бу айылаах, Аан Ийэ дойдубутун атыйахтаах уулуу аймаабыт, аана суох алдьархайы, иэнэ суох иэдээни аҕалбыт сэрии бүппүтүн өрөгөйө, мөлүйүөнүнэн дьон сырдык тыыннарын толук ууран туран, биэс үйэ кэриэтэ уһуннук, сындалҕаннаахтык ааспыт биэс сыл, бары биир ньыгыл күүс буолан өһөгөйдөөх өстөөҕү самнарбыт сүдү кыайыылара – Улуу Кыайыы!.. Кыайыы диэн тылы урут иһиттибит эрэ, истибэтибит эрэ… Ол эрэн, бу – сандал саас сир ийэ дойдуну сирийэ көтөн, айгыр силик айылҕа барахсан силигилии тыллан ситэри симэнээри турар үтүөкэн күннэригэр этиллибит «кыайыы» диэн тыл – дьикти кэрэ, ураты сонун, улуу өрөгөй тыла буолан иһиллибитэ… Кыайыы!!! Киһи: «Ама кырдьык дуо?!» – диэн чахчыта да итэҕэйиэ суоҕун курдуга…
…Кыайыы буолбутун аан бастаан бырабылыанньа дьоно истибиттэрэ. Суотчут Тыккыр Маарыйа, Өксөөн, биригэдьиирдэртэн күннээҕи үлэ биригэдьиирэ Намыынап Хабырыыл бааллара үһү… Балаҕаччыга, кыайыы буолбутун истээт да, сэбиэт кэнсилээрийэтин үлэһитэ, сэрииттэн эрэмсэрэн эргиллибит, эдэр, сүүрбэччэлээх уол, Баһылаайап Бүөккэ сонно тута суос сатыы Айдаҥҥа кэлбит. Тоҕо аттамматаҕа эбитэ буолла. Тиэтэйбитин омунугар, тиритэн, даба ырбаахыта көхсүгэр сыстан туома ыгыллар буолуор диэри илийбит… Бэйэтэ да кыайыы үрдүк өрөгөйүн айхаллаабыттыы, сааскы күн сууйбукка дылы кыркаҕа да суох ып-ыраас халлаантан чэмэличчи тыган сирилэтэн түһэн сүрдээҕэ… Тиит мас сир уутун тото иһэн, өйдөөн көрдөххө, хайыы-сахха күөх мутукча төбөтө сэмээр быган эрэрэ, сир ийэ барахсан уһун уутун кэнниттэн уһуктан, сэгэччи сэргэхсийбит, сонурҕаабыт сып-сырдык кэрэ сэбэрэтинэн тулатын сэргэхтик көрүөлэнэн, кини эмиэ кыайыы күнэ үүммүтүттэн сүргэтэ сүүдүйэ көтөҕүллэн үөрэн-көтөн, өндөс гынан өрө чөрөйбүккэ дылыта… Кыайыы буолар сааһа, үтүө кэм кэлэрин кэрэһилээбиттии, эмиэ эрдэлээн кэлбитэ…
Өксөөн, Баһылаайап Бүөккэттэн сонуну истээт да, аан бастаан ийэтигэр, биһиэхэ кэпсии охсоору дьиэ халҕанын эрчимнээхтик тэлэйэ тардан көтөн түспүтэ…
Дьоммут түөрэ бары үлэлэригэр, эбэм биһикки сылгыһыттар аттарыгар түү сөрүө тигэ олорбуппут. Оҕолор баччаҕа балаҕан иһигэр бүгүөхтэрэ баара дуо, үгэстэринэн ханна эрэ элэс гыммыттар этэ.
– Дьэ ийээ, кэтэһиилээх кэтэһиибит кэлэр кэмэ, күүтүүлээх күүтүүбүт үүнэр күнэ баар эбит… Кыайыы буолбут!.. Сибилигин Балаҕаччыттан Баһылаайап Бүөтүр уол кэлэн эттэ… Араадьыйанан бүтүн дойду үрдүнэн биллэрбиттэр… Лэбитээн субу-субу, үрүт-үөһэ биллэрэр үһү…
– Ким диигиний тоом? – эбэм долгуйан, сэлии муоһа кырабыайкатынан баттаҕын кэтэҕин диэки ньалҕаарыччы тарааммахтыыр.
– Лэбитээн!.. Лэбитээн!..
– Били, сэрии сонуннарын куруук араадьыйанан кэпсиир киһи, – мин эбэбэр быһаара охсобун.
Эмээхсин үрүт-үөһэ, сэмээр, симиктик:
– Дьэ бэрт эбит доҕоттор… Дьэ бэрт эбит… Бу үөрүүнү… – диэмэхтиир.
Төһө да эрдэттэн биллибитин иһин, күүппүт, кэтэспит дьон санаатыгар – кэмниэ-кэнэҕэс, хомнуо-хойут – кыайыы үүммүт күнэ, иһиллибит түгэнэ ураты долгутуулааҕа… Тылынан сатаан этиллибэт дьикти иэйии сүүрээнэ эккэр-хааҥҥар халыйа устан минньигэстик дьырылаан киирэргэ дылыта… Эмиэ да киһи ытыах, эмиэ да киһи үөрүөх дьикти туруга саба кууһан кэлэрэ… Ол тоҕотун киһи биир тылынан хайдах да кыайан силигин ситэрэн син биир кэпсиэ суох этэ…
Эбэм биһикки итиччэ сонуну истэн баран сөрүө тигэ олоруохпут баара дуо, сээкэйбитин чөкө бэрийэн кээһэн баран, тугу гыныахпытын булбакка дьиэ иһигэр төттөрү-таары тэпсэҥэлэстибит… Бу кэмҥэ тастан Мытыйыс Маарыйата бэрт чэпчэкитик дугунан көтөн түстэ, кини кэнниттэн даҕаспытынан, Маҥан Халдьаайы хотонугар тарбыйах хааччаҕа оҥоро барбыт Кыра Баһылай киирдэ…
– Өксөөн манна эбит!.. Иһиттэххит дии!.. Кыайыы буолбут!.. – Мытыйыс Маарыйата үөрбүтэ диибин диэн сүрдээх.
– Истэн… истэн тоом, субу Өксөөнтөн… – эбэм ис киирбэхтик мичээрдии-мичээрдии кэм да кырабыайкатынан баттаҕын көннөстөр.
– Эн кимтэн иһиттиҥ? – дьүөгэбиттэн ыйытабын.
– Намыынап Хабырыылтан… Борускуоҕа киирэн аастым… Борускуо истээт да сонунун кэпсии Торооско сүүрдэ… – Маарыйа таска үлэлии сылдьан утаппыт ахан быһыылаах, остуолга турар түбэһиэх тимир куруусканы эһэ охсон ылан, ыаҕастаах умдаантан сомсон иҥсэлээхтик ыйырбахтыыр…
Кыра Баһылай кыайыы сураҕын истэн кэмэ суох үөрбүтэ дьүһүнүгэр көстөр, ол эрэн тугу да элбэҕи саҥарбат, ибис-инчэҕэй буолбут өрбөх үтүлүгүн оһох ойоҕоһугар кирээдэҕэ куурда ыйыы-ыйыы:
– Хотон далыгар хаптаһын суора туран кыргыттар сүүрэкэлэспиттэрин ыраахтан көрөн, туох ааттаах буоллулар диибин ээ. Дьиктиргээммин хаптаһыммын ситэри суорбакка кэллим, – диир.
– Оттон кыайыы буолбутун хантан, кимтэн иһиттиҥ? – Маарыйа куруускалаах уутун эмискэ биир тыынынан иһэн тыын быһаҕаһа тыына-тыына Баһылайтан токкоолоһор.
– Субу… Эйигиттэн…
– Миигиттэн?!. Оттон оччоҕо тоҕо үөрбэккин?!. – Маарыйа кыра оҕо курдук ытыһын охсунан баран күлэн чачыгырыыр.
– Тыый, үөрбэккэ… Биһиги, сорох дьон улаханнык үөрдэхпитинэ, туора киһи көрүүтүгэр сөҥ түспүккэ дылы буолааччыбыт. Көр, оннук үөрүү диэн эмиэ баар куолута, үөрүү да араастаах, – Баһылай хас биирдии тылын чуолкайдык, лоп бааччы саҥарар, ити кини ордук оттомурдаҕына, долгуйдаҕына буолар быһыыта, итини баҕас дьэ мин билэбин…
– Хайыыбытый?.. Бачча үөрүүлээх, өрөгөй күҥҥэ эттэ ыргыччы буһаран миинниэххэ, – диир эбэм. Эти биирдэ эмит, дьоро киэһэҕэ эрэ сиибит, булууспут баччаҕа тоҥ, Кыра Баһылайдаах тоҥокко бултаабыт тайахтарын холун кытта, Ньукуолаҕа сиэхпит диэн уура сыппыт, бу күһүн идэһэлэммит тыһаҕаспыт төбөтө баар. Балыгы булууска буолбакка, туспа, дьара уҥучахха ууруна сытабыт.
– Тыый, туох баарбытынан-суохпутунан буоллаҕа. Эти мин булуустан таһаарыам, төбөнү хайыыбыный? – Кыра Баһылай ийэтиттэн ыйытар.
– Төбө хааллын, Ньукуолаҕа сиэхпит…
– Бээ эрэ… Бу курдук… Бу курдук гыныллыыһы… – Өксөөн тугу эрэ толкуйдаан тура түһэр. – Ас өттүнэн ыллахха… Ыскылааттан, холкуоспут дьонугар ас түҥэтиэххэ… Эт, бурдук, арыы оҕото…
– Ол сатанар дуо?.. – эбээ кыыһыттан ыйыппыттыы көрөр.
Өксөөн сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ сүрдээх:
– Сатаннын-сатамматын… бу айылаах улуу, үөрүүлээх күн. Кыайыы күнэ – күн аайы үүммэт… Бээ эрэ, оҕолор, мин барыыһыкпын, били дьон туох-туох дьаһал ылан эрэллэрэ буолла… Түмсэн мунньахтыырбыт чуолкай. Мин барыым… – диэт Өскөөн тэп гынан хаалла…
Эдьиийим аах холкуостаахтары, Айдаҥ дьонун түөрэтин түмэн миитин тэрийэр буоллулар. Бырабылыанньаҕа сурук үлэтэ тохтоото. Сурук эрэ үлэтэ буолуо дуо, түбүктээх эрэ түөрэтэ үлэлэрин үмүрүтэ охсоот бары кулуупка тиэтэйдилэр. Кэпсэтэр кэпсэтиилэрэ эрэ барыта кыайыы туһунан. Сүүрүү-көтүү, сүпсүлгэн. Дьон сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ сүрдээх…
Кулууп дьиэҕэ балачча элбэх киһи мустубут эрээри «бары түмүстэхпитинэ биирдэ мунньахтыаххайыҥ» диэн, чугас эргин үлэҕэ сылдьар дьону барыларын түмээри, оҕолору сүүртүлэр-көтүттүлэр. Дьиҥинэн икки-үс хонугунан ыһыы үлэтин мунньаҕа буолуохтааҕа…
Дьыксаах Апанаас атынан Уолбут дьонугар көтүттэ. Өксөөн миигин Быркылаах икки Кыдыбыл икки ыккардыларыгар бүтэй маһа кэрдэ сылдьар Улахан Баһылайдааҕы аҕалтыы оҕус диэн соруйда…
Бырабылыанньаҕа уонна кулуупка мустубут Маҕан Халдьаайы хотонун ыанньыксыттара: «Бээ, Кыдыбылтан, Уолбуттан дьоммут кэлиэхтэригэр диэри үлэбитин бүтэрэ охсуохха» диэн хотонноругар ойдулар…
Мин, эдьиийим соругар куруук миинэр да, көлүнэр да аппынан Үргэлинэн – Кыдыбыл бэтэрээ өттүгэр баар Тоҥус Хоммут толооно диэн Улахан Баһылайдаах бүтэй маһа кэрдэр сирдэригэр бэрт кудуххайдык айаннаттым… Атым төһө да сааһырдар, хоноһутан түһэн, хааман-сиимэн чырбалдьыйан, киһи көлөлөөхпүн диир сылгыта. Хайа да диэки салайбытыҥ иһин, ис хааныттан сүрэхтээх-бэлэстээх сүөһү, айана ахсым. Сорох ат хаһаатыгар, далыгар эрэ чугаһаатаҕына, төннөрүгэр эрэ хаамыытын эбэр, түргэтиир үгэстээх. Үргэл оннук буолбатах, аны сымнаҕаһа сүрдээх, ол да иһин Өксөөн миэхэ мииннэрэн эрдэҕэ, дэлэҕэ да быһыыта куһаҕан, айаас аты туттарар үһүө. Биирдэ дьириммин тардан холуммун чиҥэппэккэ ыҥыырбын атым өрөҕөтүгэр эргитэ сылдьыбытым. Миҥэм сиргэнэн дьэ мөҕөр эбит дии санаабытым – Үргэл, хата, бэрт холкута, ыҥыырын өрөҕөтүгэр иилиммитинэн чигди суолга сыарҕаттан сыыйыллан хаалбыт оту итигэстээн сиэн сымыһаҕын хамсатан ибигирэтэн барбыта. Төргүүгэ иилиллибит куул соһулларыгар, көнтөс быата атаҕар иилиллибитигэр да отой кыһаммата. Атын, сиргэмтэх ат эбитэ буоллар туома орулуу-орулуу мөҕүөх, сүгүллэхтэниэх этэ: холунун быһыта тэбиэлээн, ыҥыырын ыһан баран биирдэ тохтуохтааҕа. Устунан сыыстарыан да сөп. Хас биирдии сылгы быһыыта киһи майгытын курдук тус-туспа, араас. Холуммун төлөрүтэн, ыҥыырбын оннун-туойун булларан хат ыҥыырдаан баран, туох да буолбатаҕын курдук, миҥэбин миинэн айанната турбутум… Үргэл бааллыбакка, тот да сылдьар кэмигэр сыбыдахтыы кытта мииннэрэн кэбиһэр. Иҥэһэтэ суоҕар, дырайан уҥуоҕа үрдүгүн иһин, туохтан эмит салҕанан тэбинэн маҥнай сиһигэр быардыы түһэбин, онтон дьэ миинэн оннубун булабын… Үнүр, Өксөөнү кытта иккиэн аппыт туйаҕа уһаабытын «туйах кырыйарынан» сарбыйан биэрбиппит, туох да быата-туһаҕа суох. Мин ат такыппыт атаҕын туппутум, Өксөөн кырыйан лыһыргатан кэбиспитэ. Сылгы туйаҕа наһаа уһаатаҕына усталыы тостон этигэр тиийиэн сөп, оччоҕо атаҕа суох буолар. Аны наһаа уһаабыт туйахтаах ат, туйаҕын төбөтүн силискэ-мутукка, окко-маска саайан бүдүрүйүмтүө буолар. Туруору туйаҕа суох сүөһү тирэҕэ суох буолан, ити халтарыйан, бу халтарыйан бэйэтэ да эрэйдэнэр. Анна муус килиэ үрэҕи кэстэрэн истэххэ халты тэбинэн суулунна да уула сытыйдаҕыҥ ол…
Айдаҥ Быркылаахха түһэр үрэҕин күргэтин лүһүгүрэччи хаамтаран тахсаат, сылгы хаһыытын устун уу-хаар булкаастаах, дулҕа быыстаах сиринэн сиэллэрэн истэхпинэ, бэрт чугастан, тыһылаах атыыр көҕөн көтөн тилигирэһэн тахсан, тэйэ көтүөх курдук гынан иһэн, «ээ, бу саата суох оҕоттон тугун тэһииркээн» диэбиттии, сааскы дьэрэкээн өҥнөрүнэн киэн туттубуттуу, төттөрү иэҕиллэн, отой субу ойоҕоспунан кэлэн кынаттарын тыаһа салгыны хайытан, атын аҕайдык куһугурайан аастылар. «Һуу!..» – диэт иҥэһэбиттэн тэбинэн өндөс гынаат илиибин сарас гыммыппар кыһаллыбатылар. Атыыр көҕөн токутар кутуругунуу тэрэччи эриллэн тахсыбыт кутуругун кыптыыйын араастаан хамсата-хамсата уҥа-хаҥас иҥнэйбэхтиир, тыһытыгар эйэргээн холустук хойуостаҥнаан ылар…
Кустар соччо ырааппакка, тайааран тиийэн, оол курдук кур лаҥхалаах, эмиэ да ала-тала боруу от булкаастаах үрдүк дулҕалар быыстарыгар тахсыбыт садырым ууга түстүлэр…
Аҕыйах хонуктан бэттэх хомурах куһа эмискэ билиннэ. Бытаахтаан айаннаан эрэр. Кыра Баһылай икки көҕөнү кытары биир чөркөөкүнү бултаабытын, сааскы бастакы кус барахсаны сыа-сым курдук тутан мииннээн сиэбиппит.
Айаннатан истэхпинэ субу-субу, онно-манна чалым-чулум тахсыбыт үрэх садырым ууларыттан, биирдиилээн кустар мэнээк көттүлэр. Уһун кыһыны быһа тыал дьапталҕалыы типпит, соторутааҥҥа диэри киһи уйдара сылдьыбыт үрэх иһинээҕи халыҥ хомурах хаар, кэлэн иһэргэ бэринэн, хайа муҥун дьэ ууллан, күүһүн ылларан эрэр. Көҥүс соҕуруу эҥэринээҕи сирэйин анныгар күлүккэ сытар эрэ хаар туртайар. Үрэх иһинэн хаамтардахха уймалас, өйдөөн, сыныйан көрдөххө сиҥэ уута бэрт кыратык, сэмээр устар эбит, уутун хамсаппыт. Итинник буоллар эрэ бэрт сотору, аҕыйах хонугунан үрэх уута күүһүн-уоҕун ылан дириҥии охсор, уһун остоох курумуунан да кэһэн туораабаккын, ханан эмит оломун буллаххына эбэтэр синньээн чүөмпэтийэр сиринэн далаһа эрэ оҥоһуннаххына сатанар.
Үрэх кытыытыгар, «биллибэтэрбин-көстүбэтэрбин ханнык» диэн, кур сэтиэнэх быыһыгар саһан, төбөтүн өрө көтөҕөн кирийэн олорбут аҥыр көтөр – субу ыннаран кэлбиппэр, «сиэри гыннылар» дии санаатаҕа, бүкпүт сириттэн өгдөс гына тэбинэн кээһээт көтөн күпсүҥнээтэ, кынаттарын сатамньыта суох салаҥнык даллаҥхайдатан, били, омос көрүүгэ уһун аҕай моонньун сааппыт киһилии ньыкытан, үрэҕи бата Кыдыбыл эбэ диэки көтө турда…
Баарыын сарсыарда барбыт мас кэрдээччилэр этэрбэстэрин суола, түүн тоҥорбут ыллык суол бадарааныгар онно-манна көстөр…
Сылгы чыычаахтара кынаттарын тырып-тырып илигирэтэн өрө өгдөс гына-гына аттаах киһини тула-мала көтөллөр, үрүт-үөһэ «чырып-чырып-чырып» саҥарсаллар, иннибэр, мас-от сыбыдах лабааларыгар түһэ-түһэ уһун кутуруктарын тэйбэҥнэтэллэр. Чыычаахтары көрөн, биһиги оҕолор бүтэй сиэрдийэтин устун бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан хаамса-хаамса ыйааһыммытын балыттаран охтоору илиилэрбитинэн салгыҥҥа далбаатанан дьирээлэһэрбитин саныыбын. Туох барыта киһи олоҕун түгэннэригэр ханыыланан, дьүөрэлэһэн көстөр…
Кэриигэ чаччыгыныардар саҥалара биир кэм «чардырҕаан» олорор. Хайа эрэ сайыҥҥы чыычаах тыа быыһыгар, наһаа үчүгэйдик «чии-йии-чуу-йуу-йуу-ууп… чии-йии-чуу-йуу-йуу-ууп…» диирэ иһиллэр. «Ити ханна олорон саҥарарый» диэн көрө сатыыбын да көстүбэт. Чыычаах ырыата үчүгэйкээнэ бэрдин иһин атым тэһиинин тардан тохтуу-тохтуу иһиллиибин… Бэрт чугас саҥарар курдук эрээри ойуур маһа-ото хойуута бэрдиттэн син биир көстүбэт…
Сааскы, субу тыллаары сэгэйбит тыа салгына эчи чэбдигин, санаам көнньүөрэн өрө эгдэс гынан, сүүйэн ылбыттыы сөрүүн салгыны көбдөҕүм муҥунан тото эҕирийэбин… Үтүө да күннэр… Кэрэ да түгэннэр… Били, этэргэ дылы «бэл санаарҕаабыт санаата сылаанньыйар, бэл ыалдьыбыт ыарыыта аматыйар, бэл түктэри кэмэлдьилээх сигилитэ көнөр, майгыта тупсар…» үтүө күннэрэ үүнэн тураллар. Туох барыта биллибэт дьиктини кэтэһэн өрө чөрөйөн өндөйбүккэ, ким барыта субу кэлиэхтээх туох эрэ кэрэни күүтэн тыаһы иһиллээбиттии сэргэхсийбиккэ дылы…
Төбөтүгэр хара өҥнөөх көҕүллээх, түөһэ эбирдээх хонуу күөрэгэйэ кэлбитэ балачча өр буолла. Хонуу күөрэгэйэ, саҥа кэлбит от күөҕэ өҥнөөх түөстээх тиит күөрэгэйин кытта сэргэстэһэ олороннор, «хайабыт ордук чөллөркөй куоластаах эбитий» диэбиттии, биир кэм, туох да тохтоло суох «дьурулаһаллар, дьирилэһэллэр»…
Быркылаах эбэни харса суох хаба ортотунан сиэллэрэн таҕыстым. Муус үрдүнэн халыйбыт хаар булкаастаах сиҥэ уута ат эрчимнээхтик хаһыйбахтаан хаамар кырыылаах туйаҕын анныттан тулабар сандаара ыһыллар. Сирэйбэр тымныы таммахтар бырдаҥалыыллар. Уҥуоргу аартыкка тиийэн эрдэхпинэ кусчут кыырт адаҕа саҕа собо балыгы суо баҕыыр тыҥырахтарынан кытаахтаабытынан Аллараа Уолбут туһаайыытынан көтө турда. «Итиччэ улахан собону, ырбыы тахса илигинэ хантан туппута буолуой» диэн дьиктиргии санаатым…
Бу иһэн көртүм, Абаҕара күөлүн диэки хойуу буруо, күп-күөх, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө ытыллан таҕыста… Ити – хайалара эрэ өрт өртүүрүн тута биллим… Баччаҕа, хаар өссө да ситэ уулла, суолла илигинэ, тутуу былдьаһан, өрт өртүүр уотаҕата. Буруо эмиэ да харааран кэлэр, эмиэ да үп-үрүҥүнэн бөлөнөхтөнөр, тыала суох күн туран туора халыйан барбакка, биир сиргэ өрө ытылла оонньуур.
Аартык кырдалын өрө сүүрдэн тахсан баран, аҥаар этэрбэһим быата холкутаабытын чиҥэтээри, таарыччы холуммун тардан биэрээри миҥэбиттэн түстүм. Онно өйдөөн көртүм, суол икки өттүгэр хайыы-сахха эрдэлээн быкпыт ньургуһуннар бытыгыраан тураллар… Чэчиктэрэ атыа өссө да ыраах, саҥа болчуохтаммыттар… Туура тардыбакка эрэ тобуктаан олорон үнүгэстэргэ муннубун даҕайтым – ураты кэрэ сыттаахтар, санаабар сааскы сэгэйэ тыллан эрэр айылҕа барахсан бары бастыҥ, талба сүмэһинин сыта барыта ньургуһуннарга холбоспукка дылы… «Аата үчүгэйии-ин, тоҕо да аһара астыгай…» – олуһун диэн манньыйбыт ис санаабын аны дорҕоон гынан таспар таһаарабын…
Кырдал саалынан хаамтара түһэн баран, эмиэ үрэҕи кыйа барар ыллыкпар киирдим. Атым си-дьүгээр испэт, тур-тар тардан сэтиэнэхтээн сиир, арыы-арыы суп-суугунас көмүрүөлээх сиргэ кэллэҕинэ, хаары хабыалаан курдурҕатан утаҕын ханнарар. Хата кини аһыы, уулуу иһэр.
Сотору үрэҕим кэҥээн, хаппыт үөттэрдээх киэҥ баҕарахха кэллим, баччаҕа, күһүҥҥү добдурҕаҕа курдук хайа таптаабыт сиргинэн сылдьаҕын, онон сырыы-айан судургу…
Сороҕор үрэх уҥуоргу өттүгэр сүүрдэн тахсабын, ардыгар бэтэрээ эҥээринэн сиэллэрэбин…
Ыраахтан көртүм, баҕарах ордук кэтириир сиригэр улахан уу тахсыбыта килэйэр, онон-манан оҥолох-чоҥолох биирдиилээн садырым да уулар бааллар. Баҕарах иһэ түөрэтэ боруу от. Сайын сиэллээх оту охсон кыра боскуйа оҕотун тыа саҕатыгар кэбиспиттэрин, былыр үйэҕэ тиэйбиттэр, күрүө үрэх диэки эҥэринээҕи үөһээҥҥи икки маһын күрүөһүт сылгы тосту көтөн киирбит быһыылаах, булгу барбыттар.
Баҕарахха, ити айылаах килэйбит-халыйбыт ууга хайаан да кус баара чуолкай дии санаан, аппын хаара ууллан хараарбыт кырыс сиринэн тыаһа суох хаамтарабын, тула-мала сэргэхтик, сирийэн көрүөлэнэбин… Сэрэйбит сэрэх, оол курдук, дулҕа быыһыттан икки улун устан таҕыстылар. Тэйиччиттэн көрдөххө бүтүннүү мап-маҥан курдуктар… Тыһыта атыырынааҕар кыра. Киһи иһэрин көрө, сэрэйэ иликтэр быһыылаах, анна ньамахтаах дьара ууга умсан эмэһэлэрэ күөрэҥнии-күөрэҥнии аһаан өйө-төйө суохтар. Улуннар бэтэрээ өттүлэригэр дулҕа үөһэ атыыр мороду дьэрэкээннэнэн олорор, тыһыта көстүбэт… «Кини бэйэлээх буолан баран тоҕо саҥата суох таалла» дии санааппын кытта, ону эрэ күүтэн олорбуттуу, дьэ кутан-симэн барбат дуо… Биир кэм үрүт-үөһэ «урут да урут, урут да урут». Аны атыыр чөркөөкү ханна эрэ, сэтиэнэх быыһыгар тохтоло суох «чурус-чурус-чурус» диэмэхтээтэ… Кустар бэйэ-бэйэлэрин саҥаларын суолтатын билсэллэр быһыылаах, улуннар аһыылларын тохтотон, моонньуларын өрө күөкэтэн тэһииркээбиттии тутуннулар, хайа диэки хайысхаланыахтарын билбэтэхтии, биир сиргэ, төттөрү-таары устумахтаатылар, онтон өгдөс гынаат эмискэ көтөн тилигирэстилэр… Бэрт чугастан, от быыһыттан чөркөөкүлэр өрө ыһыллан турдулар… Улуннар үрэх уҥуоргу тыатын үрдүнэн тэлибирэһэн, тыа нөҥүө баар эбэҕэ тахсыах курдук гынан иһэн төттөрү иэҕиллэн, баҕараҕы син тэйиччиннэн эргийэн баран намтаан, отой үрэх иһинэн кэлэн, миигин ойоҕолуу көтөн, субу аттыбынан куһугураһан аастылар. Атыыр улун төбөтө уонна моонньун сороҕо кип-килэбэчигэс хараҥатыҥы күөх өҥнөөх, тумса, атахтара кыһыл, уоннааҕыта барыта мап-маҥан. Иккиэн кэтэхтэригэр, умсаах кус курдук сытыы көҕүллээхтэр… Сиртэн-буортан тэйбиккэ дылы тэһиитик туттубут улуннар дьэрэкээннэнэн түһэн көрөргө кэрэлэрэ сүрдээх… Аны ньалыар ууттан утуу-субуу көҕөттөр көтүтэлээтилэр. Тэһии көтөрдөр сүнньүлэрэ көнө буолан биэрдэ, үрэҕи бата бара турдулар…
Баҕарах ортотунан үтэн киирбит үрдүк хордоҕой тумуһаҕы эргийэ көтөөппүн кытта, сылгы хаһыытыгар тахсыбыт, чыыкыр боруу отунан саба үүммүт кэҥэс көлүйэ нэлэс гына түстэ… Хаһан тыас хомуммуттара эбитэ буолла, оол курдук тыһылаах атыыр моонньоҕоттор үрэҕи кыйа көтөн хата ырааппыттар, кэннилэриттэн икки чөркөй уҥа-хаҥас иҥнэх гына-гына саппай уобустулар.
Үрэх баҕарах иһинээҕи дулҕалара үрдүктэрэ сүрдээх, сорох сиринэн аттаах киһини ыраахтан көрдөххө төбөтө эрэ лэкээриҥниирэ чуолкай. Мин иҥэһэҕэ атаҕым төбөтүнэн үктэнэн өндөс гына-гына холлороон курдук хотоол сиринэн өрө дьэндэспит дулҕалар быыстарынан хаамтара-хаамтара кустары көрө иһэн, хахха сирим бүтэн, эмискэ ыраас көрдүгэҥҥэ киирэн кэллим… Дьэ доҕоор!.. Соһуйан-өмүрэн ахан, отой субу иннибиттэн хоҥор хаастар салаҥ улахан кынаттарын сабдых-сабдых сапсынан көтөн таҕыстылар… Бэһиэлэр… Эмискэ өрө мэҥитэн киирбит аттаах киһиттэн соһуйбут омуннарыгар хойууннан-убаҕаһынан саахтаан ыһылыннаран кээһэ-кээһэ үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө харбыаластылар… Көрдөххө бэрт мөдөөн курдуктар эрээри, сир ылаллара сүрдээх эбит. Аҕыйахта сапсынаат да, отой тэйэ оҕустулар. Маҥнай булумахтаһа көппүт бэйэлэрэ, уоскуйан, оннуларын булунан, бэһиэн эриэ дэхситик сэлэлээн сис тыаны үрдүнэн көтөн уста турдулар. Хаастары, хараҕым далыттан сүтүөхтэригэр диэри батыһа көрө истим… Сүргэни көтөҕөр, хараҕы толорор астык көтөрдөр, эчи улаханнарын, хомурах хоҥордоро барахсаттар…
Өрт буруота маҥнай утаа биир сиринэн эрэ бургучуйбут бэйэтэ, сотору атын туһаайыынан эмиэ, хас да сиринэн саҥа хойуу буруолар өрө ытыллан таҕыстылар…
Дөрүн-дөрүн, кыра сиккиэр тыал үрэн сирилэтэн ылар, ол аайы үрэҕи кыйа өнөрдөөн үүммүт былырыыҥҥы кур от долгулдьуйа хамсыыр; хаһырыа, хотоол сир уулара эриэ дэхси итир эрэһэ долгуннарынан ирбинньиктэнэ оонньууллар.
Субу-субу үрэх эниэтин куодалыы хаһан эмти хорон түспүт көҥүс күүгэннээх уута курулуу ытылла сытар сирдэрэ кэлэллэр. Кырдалтан суккуллар, күүһүн саҥа ылан эрэр сүүрүк уута араас хатырыгы-итириги, кыра оту-маһы үтэн, үтүрүйэн аҕала-аҕала үрэх иһигэр көппөччү мунньубут. Күүгэннирэ күрүлгэннэнэр курулуур-харылыыр, бурулҕаннаах сүүрүктэр аттыларынан аастахха сөп-сөрүүн нүөл сир никсигин сыта ураты минньигэстик муннубар саба охсор. Биир оннук күрүлгэҥҥэ тохтоон, аппыттан түһэн, бастыҥалыы бааммыт сиидэс былааппын устан сирэйбин сууннум. Сүүрүгү туора сууллубут хаппыт үөккэ тыа диэкиттэн устан кэлбит от-мас иҥнэ-иҥнэ халбарыс, эргичис гынаат аһары көтө-көтө үрэх иһигэр кутулларын көрөн – харгыс буолбут хаппыт үөтү туора соһон ыраастаан биэрдим…
…Тоҥус Хоммут толоонугар чугаһаан иһэн дьон кэпсэтэн ньамалаһар саҥаларын ыраахтан иһиттим, мас кэрдээччилэр сүгэлэрин тыаһа табыргыыр. Туох эрэ көрдөөҕү кэпсэтэллэр быһыылаах, хайалара эрэ күлэн күһүгүрүүр.
Кэрдибит бүтэйдэрин маһын чөмөх-чөмөх мунньубуттар. Биир оннук чөмөх үөһэ илдьэ кэлбит өйүөлэрин ботуоҥкалара, халаабыстара сыталлар. Оллоон ыксатыгар турар үөккэ субуйааҥкы саа таҥнары ыйаммыт, ону сэргэ халтаҥ сон кэтэҕэр, күн уотуттан саһыаран, икки көҕөнү моойдоруттан үөт ачааҕар кыбыппыттар.
Оол курдук, тыа быыһыгар, арыый бэттэх сылдьааччылара Бычыгыр Баһылай миигин таба көрөн:
– Хайа, ол хайаларай? – диэн саҥа аллайара иһилиннэ.
Аттаах киһи чуо кинилэри туһаайан мээнэҕэ кэлбэтэҕин билэн мас кэрдээччилэр үлэлэрин тохтоттулар. Мин биир кэм мичээрдии-мичээрдии утары иһэр дьону: Улахан Баһылайы, Бычыгыр Дьөгүөрү, Мичээр Баһылайы, Мордьоһун Өлөксөйү, Халҕарыыны – барыларын биир-биир тургуппуттуу одуулаһабын…
– …Аана кэлбит… – Улахан Баһылай бэрт симиктик саҥарар.
Сааскы күн уота килэриччи сиэн сирэйэ мэктиэтигэр килэрийэ хараарбыт Халҕарыын обургу бэркэ дьиктиргээбиттии көрөн-истэн чэрэҥэлиир. Уол чугаһаан иһэн эмискэ тохтуу биэрээт, эргэ хортууһун куондарыттан тутан кэтэҕэр илдьэн көннөрө-көннөрө:
– Аана сирэйиттэн-хараҕыттан көрдөххө, сонун – үтүө быһыылаах, – диэн тойоннуур.
– Хайа тоом, туох сорук?.. – Мордьоһун оҕонньор кулун үтүлүктэрин, төбөлөрө тэҥнэнэн чөмөхтүү мунньуллубут сымалалаах үөл сиэрдийэлэр үөһэ көннөрөн, оннуларын булларан чөкө ууран баран, ол үөһэ олороолоро ыйытар, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн өҥө көстүбэт буола киртийбит сачыын былаатынан соттор.
Тоҥус Хоммут толоонугар бүтэй маһа кэрдээччилэр, үлүһүйэн үлэлээбиттэрэ хас да хонно: сарсыарда таҥара сырдыаҕыттан, бэрт эрдэттэн, уһун күнү быһа тура тэбэн сылдьаллар. Киэһэ отой хойут бүтэллэр. Киэһэ да диэн буолуо дуо, Улахан Баһылай бэҕэһээ күн киирэн ырааппытын кэннэ хараҥаҕа харбыалаһан кэлтэ. Мас кэрдэр да сирдэрэ тэйиччи.
– Өксөөн ыытта… – мин сонуммун сонно тута кэпсии охсубаппын.
– Туохха? – диир Мичээр Баһылай.
– Мунньах… бээ-бээ, өссө туох-туох дииллэрий… ээ, миитин, миитин буолар үһү…
Мордьоһун Өлөксөй кыҥнайбахтыы-кыҥнайбахтыы алаа харахтарынан миигин бэркэ диэн дьиктиргээбиттии кыҥастаһар:
– Мунньах даа!.. Ол бу айылаах үтүө күн үүнэн турдаҕына, үлэ-хамнас хаба ортотугар эмиэ туохпут мунньаҕай-тайматай, оччо үлүгэр ыксаллаах-тиэтэллээх доҕор?..
– Хата… эн этэҕин… – диир Мичээр Баһылай.
– Түөрэ бары, сибилигин барар үһүгүт… Сүөһү үлэһиттэриттэн уратылар бүгүн үлэлиэ да суоххутун сөп… Кыайыы буолбут!.. Биһиги сэриилэрбит өстөөҕү букатыннаахтык урусхаллаабыттар, үлтүрүппүттэр!.. Сэрии бүппүт!.. Кыайыы мунньаҕа… миитинэ… Онон барар үһүгүт!.. – мин биир тыынынан кутан-симэн кээһэбин.
Төһө да бэрт сотору кэминэн кыайыы күнэ үүнүөхтээҕэ биллибитин иһин, кыайыы туһунан сурахтан дьонум оо, үөрбүтэрин эриэхсит… мэктиэтигэр өрө өндөҥкөлөһө түстүлэр…
– Кыайыы буолбут?!.
– Сэрии бүппүт…
– Көр эрэ!..
– Ол иһин…
– Оччоҕо Бэрилиин куораты ыллахтара дии?.. – Бычыгыр Баһылай кимиэхэ да туһаайбакка эрэ ыйытар.
– Бүтэһик хаалбыт, хорҕойбут арҕахтара этэ буолба-ат?.. – диир Мордьоһун оҕонньор.
– Ылымына… Бэрэлиини урусхаллааннар кыайыы буоллаҕа дии… Дьэ хайдах эрэ кэһэттилэр… Кыайыы!.. Тоҕо бэрдэй, кэрэтэй!.. Ээ доҕоттоор!.. – Халҕарыын, эдэр, оҕо киһи сиэринэн үөрүүтэ-көтүүтэ ордук омуннаах, хортууһун устан өрө быраҕа-быраҕа хабан ылар. Саҥа кэрдиллибит сиэрдийэ чоҥочоҕор аҥаар атаҕынан дугуна үктэнээт тэптиргэ тэппитинии ыстанан кэбиһэр…
Төһө да улаханнык үөрбүтүн иһин, онтун биллэрбэккэ иһигэр сатаан тутааччылара Улахан Баһылай, олооҥҥо ыйанан турар, оргуйан баран сойон эрэр уулаах тимир солуурчаҕы кылдьыытыттан ылан, сэмээр иҥнэрэн ыйырбахтыыр. Утаппыт ахан быһыылаах, буолумуна, күнэ да куйааһа бэрт. Баһылай кэнниттэн мин эмиэ утахпын ханнарабын. Халҕарыын да хаалсыбат, солуурчахтаах чэйи иҥсэлээхтик иһэн киллиргэтэр…
Улахан Баһылай оттомноохтук тутта сатаабытын да иһин дьүһүнүгэр киһи хайдах да гынан кистээбэт мичээр толбоно түспүт. Бу айылаах сүдү үөрүүнү син биир хайдах да саһыарбаккын.
Мордьоһун удьурҕай хамсатыгар табах уурунан баран, кулуһун оннун булкуйан кыһыл чоҕу төкүнүтэн ылан, омурдун «соп-соп» соппоҥнотон табаҕын уматтар:
– Оччоҕо, биһиги доҕоттор, хайыыбытый? – диир.
Халҕарыын, Өлөксөйү саҥа көрбүт киһилии туттар:
– Хайыахпытый, онтон дьэ ойдохпут дии!..
– Ойор ээ, бу убургу… – Мордьоһун сүргэтэ көтөҕүллүбүт ахан, табаҕын хойуу буруотугар чачайан сөтөллүмэхтээн ылар.
Мичээр Баһылай икки ытыһынан хардары-таары ынах этэрбэстэрин сотолорун тэбэммэхтиир:
– Чэ, тугу кэтэһэн олоруохпутуй, барыаххайыҥ… Дьон кэтэһиэхтэрэ…
– Оннук… – Бычыгыр сөбүлэһэ охсор. – Чэйи ынтах да тиийэн иһиэхпит, аһы онно да баран аһыахпыт, – сэмсэ аһылыктарын аһаары сылдьыбыт мас кэрдээччилэр барардыы оҥостоллор.
Халҕарыын хотоол сиргэ халыйбыт хаар уутун сурдьугунас көмүрүөлүүн солуурчахха баһан ылан, сөҕүрүйбүт эрээри, сыр-сыр сырдьыгыныы сытар уотун умуруорар, туллай этэрбэһинэн тэпсэн дьиппинитэр. Уу чаана бургучуйар…
– Бүгүн ситэри үлэлээбэтэхпитин – сарсын, өйүүн хас да бүк куоһарыахпыт, бу айылаах үтүө, өрөгөй күннэр кэлтэрин кэннэ доҕоттор… Кыайыы буолтун кэннэ… Сэрии аны суох, бүттэ!.. Уонна ама хайдах үлэлиэхпит суоҕай, бэйэбит туспутугар, дойдубут туһугар, оннук буолбат дуо!.. – Бычыгыр өйүөлээх ботуоҥкатын быатыттан ылан санныгар туора иилинэн кэтэ-кэтэ үөрэн-көтөн өндөҥкөлүүр.
– Бэрт сөпкө сөллөҥнөөтүҥ! – Халҕарыын Бычыгыр саҥатыгар сөбүлэһэ охсор. – Үлэлээбэккэ… Кыайыы буолла диэн үөһэ силлии-силлии сытыахпыт дуо…
Эрчимнээх, дохсун, эдэр уол дьээбэлээх-хооболоох, көрүдьүөс тылларыттан дьонум күлсэллэр…
Мин атым холунун дьиримэ сиҥэ уутугар сытыйбытын ньиккэрийэн баран бирээскитигэр ыга тардаат көлөбүн миинэбин:
– Миҥэлээх киһи бардаҕым дии, – диэт тиҥилэхтээн кээһэбин.
– Тыый, биһигини күүтэн туруоҥ дуо, – диир Халҕарыын.
…Быркылаах эбэни тохтоло суох сиэллэрэн тахсан баран, кэннибин хайыспытым – мас кэрдээччилэр, оол курдук, тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан бары бииргэ иһэллэр. Тохтоон, мин кинилэри одуулаһан турарбын көрөн Халҕарыын икки илиитин өрө көтөҕөн хатыйа далбаатыыр…
…Дэриэбинэҕэ киирэн иһэн көртүм, бырабылыанньа дьиэ үөһэ уот кыһыл былааҕы саайбыттара, бу өрөгөйдөөх күҥҥэ сүгүрүйбүттүү умса нөрүйэн тэлимниир.
Дьыксаах Апанаас Уолбуттан хайыы-сах кэлэ охсубут, тэлгэһэтин бүтэйин аанын баҕанатыгар уу чоккурас буола тириппит Сиэллээх атыыр барахсан бааллан турар… Дэриэбинэ иһигэр, дьон, оҕолуун-улаханныын бары туохха эрэ тиэтэйбиттии сүүрэллэр-көтөллөр. Бэл ыттыын-кустуун сүргэлэрэ сүр күүскэ көтөҕүллэн дьиктитик дьэргэйбиккэ дылылар… Дьэримиэй оҕонньордоох дьэрэкээн өҥнөөх соҕотох бөтүүктэрэ, хайдах көтөн тахсыбыта эбитэ буолла, хотон салгылыыр ураатын үөһэ атын аҕай хонойон олорон кылыһахтаах, чөллөркөй куолаһынан хаһыытаан хахаарытар. Киниттэн хаалсыбатарбыт ханнык диэбиттии биһиги бөтүүктэрбит хааччахтарын иһигэр сылдьан солбуһа-солбуһа үрүт-үөһэ тэбис-тэҥҥэ түһэрсэллэр…
Бырабылыанньа таһыгар киэҥ чалбах тахсыбытын ити ыкардыгар хоро охсубуттара үөскэ хордоҕой анныгар түһэн, сылгы хаһыытын уута өссө эбии кэҥээбит. Ити килэйбит киэҥ ууга хомурах куһун ытаары, арыы талах анныгар, хайалара эрэ хайыы-сахха дурда оҥосто охсон чөкөппүт. Дэриэбинэ иһигэр, тэпсилгэҥҥэ, кир-хох быһа сиэн күүскэ ууларан, садырым уута харса суох халдьыгыраан, чэмэлкэй күн уотугар күлүмүрдүү-күлүмүрдүү онно-манна үрүҥ сүүрүктэр сырсыбыттар… Хоруур, тээпкэ, күрдьэх тутуурдаах оҕолор айманаллар, сүүрэкэлэһэллэр…
Балаҕаччыттан үөрэх оҕолоро дьиэлэригэр кэлбиттэр. Таппаҕаараптар тэлгэһэлэрин таһынан ааһан истэхпинэ, хотон кэннинээҕи ыллык суолунан сиэттиспитинэн аргыстаһан испит, төрдүс кылааска бииргэ үөрэнэр Болчох Сэмэн уонна Дьорой Маарыйа уун-утары тахсан кэллилэр… Аны хотон халҕана хаачыгыр гына тыаһаатын кытта Таппаҕаараптар ийэлэрэ Маарпа күрдьэх тутуурдаах түөрэҥэлээн таҕыста.
– Аана хантан кэллиҥ? – Болчох Сэмэн сүүрэн кэлэн атым көнтөһүн төрдүттэн тутан туран, Үргэл сымнаҕас сымыһаҕын имэрийэ-имэрийэ ыйытар.
Маарпа үөрэх оҕолорун көрөн:
– Хайа, үөрэммэтигит дуо тоҕойдорум? – диир.
– Тыый, бүгүн ханнык үөрэх кэлиэй!.. Кыайыы буолбут дии!.. Сэрии букатыннаахтык бүппүт үөрүүлээх сураҕа кэлтин кэннэ!.. Сэрии отой бүппүт!.. Аны сэрии суох!.. – Дьорой Маарыйа сүүрэн кэлэн Маарпаны кууһар, бэйэтэ да сылламтаҕай ахан кыыс, Маарпаны харса суох иэдэһиттэн сыллаталаан ылар.
– Оо, оҕолорум барахсаттарыа… – Маарпа кэмэ суох үөрэн, уйадыйбыт куолаһынан: – Бээ эрэ, оттон, били, мин киһим?.. Биэрэ?.. Ханна баарый, тоҕо кэлбэтэ?.. – аны баҕар көрбөккө турарым буолаарай диэбиттии тула-мала көрүөлэнэр…
– Биһиги эрдэлээтибит, ынтах, Балаҕаччыга кыайыы миитинэ буола турдаҕына манна түһүннүбүт. Биэрэлээх миитиҥҥэ сылдьан баран кэлиэхтэрэ, аныаха диэри бүппүттэрэ буолуо, иһэллэр ини… – диир Дьорой.
– Суол устун урут-кэлин түсүһүү… – Болчох Сэмэн биир кылааска үөрэнэр доҕор кыыһын саҥатын ситэрэн биэрэр, онтон салгыы: – Уу, аара суол устатын тухары, кэлэн иһэн хас да сиргэ көҕөттөрү көрдүбүт; чөркөөкүлэр, мородулар, моонньоҕоттор да бааллар. Кураанах кус, бу сылыйбытыгар, эмискэ билиннэ.
– Дьэ бэрт-бэрт… Оо, оҕолорум барахсаттар… – дии-дии Маарпа, Дьоройу бэйэтигэр эпсэри тардан, былаат нөҥүө оройуттан сыллыыр. – Чыычаахтарым кэлэн истэхтэрэ, оччоҕо мин бэйи, тугу эмэни боролутан тоһуйбут киһи. Кубус-кураанах кулугураа олорорум сүрэ бэрт, – Таппаҕаараптар ийэлэрэ күрдьэҕин хотонун киитэ хастанан суйдаммыт эркинигэр өйөннөрөн кэбиһээт дьиэтигэр тиэтэйэр. Баарыын сарсыарда Маарпа соҕотох ынахтааҕа оҕус тарбыйахтаммыта. Оол курдук, хотон кэннинээҕи куруҥахха ынах кэнэҕэскитэ санньылыйбыта көстөр. «Киэһэ уоһах алаадьыта сиэхпит», – диэбитэ, онтун дьэ ити, кыыһа иһэр сураҕын истэн, эрдэлээн астаары ыксаатаҕа.
