Kitobni o'qish: «SERGÜZEŞT»

SAMİPAŞAZADE SEZAİ

1860 yılında İstanbul’da doğdu. Babası Abdurrahman Sami Paşa oldukça tanınmış bir şairdir. Aile çok varlıklı olduğundan babasının konağında özel öğrenim gördü. Gençlik döneminde Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hamit beylerle arkadaşlık kurması onu, edebiyatla tanıştırdı. Kısa bir süre şiir denemelerinde bulunduktan sonra nesirde karar kıldı. 1880’de ağabeyi Suphi Paşa’nın başında olduğu Evkaf Nezareti Mektubi Kalemi’ne¹ memur olarak girdi. Ertesi yıl Londra elçiliği ikinci kâtipliğine atandı. İngiltere’de kaldığı dört yıl boyunca İngiliz ve Fransız edebiyatlarını öğrenme fırsatı buldu. Elçilikteki görevinden istifa edip İstanbul’a döndü. İstişare Odası’na memur oldu. 1901 yılında II. Abdülhamit’in baskıcı yönetiminden kaçarak Paris’e gitti. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Paris merkezinde görev aldı. Cemiyetin yayın organı olan Şura-yı Ümmet gazetesinde II. Abdülhamit’in baskıcı rejimini eleştiren yazılar yazdı. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra İstanbul’a döndü.

1909’da Madrid Büyükelçiliği’ne atandı. Birinci Dünya Savaşı başlayınca Madrid’den İsviçre’ye gitti ve savaşın sonuna kadar burada kaldı. 1921’de emekliye ayrıldı ve İstanbul’a döndü.

Divan edebiyatına karşı çıkan Namık Kemal, Abdülhak Hamit Tarhan gibi yazarların etkisiyle Batı edebiyatına yöneldi. Alphonse Daudet’den esinlenerek yazdığı kısa öykülerle Batılı anlamda ilk gerçek ürünleri verdi. 1874’te Kamer gazetesinde yayımlanan söylev türündeki ilk yazılarıyla adını duyurdu. İlk kitabı üç perdelik tiyatro oyunu Şir² 1879’da basıldı.

İlk romanı olan ve kendisine büyük ün sağlayan Sergüzeşt Türk edebiyatında romantizmden gerçekçiliğe geçişin başarılı örneklerinden biridir. Diğer eserleri hikâye olan Küçük Şeyler; hatıra ve gezi yazılarını kapsayan Rumûzu’l – Edeb ve mektup türünde ise İclal’dir.

Yaşamının son yıllarında kendisine, Türkiye Büyük Millet Meclisi kararıyla, Hidamat-ı vataniyye³ tertibinden maaş bağlandı. 26 Nisan 1936’da İstanbul’da yaşamını yitirdi.

SERGÜZEŞT ÜZERİNE BİRKAÇ SÖZ

Tanzimat Dönemi’nin en önemli sosyal problemlerinden biri insan ticaretidir. Dönemin bu sorunu edebiyatta da yer bulmuştur. Bu nedenle Sergüzeşt dönemin siyasi baskısına uğrayan ilk eserlerden biridir ki, romana yazdığı ön sözde yazar “Kapımdaki hafiyelerin ayak seslerini, penceremden beni gözetleyen kaplan bakışlı gözlerini görürdüm; çünkü Sergüzeşt’e esaret aleyhinde başlamış ve ‘Hürriyetine!’ diyerek son vermiştim.” ifadesini kullanmıştır.

Sergüzeşt, Kafkasya’dan getirilerek İstanbul’da bir konağa satılan Dilber’in üzerinden kurgulanmıştır. Bu anlamda Türk Edebiyatı’nda romantizmden realizme geçişin ilk adımını atmıştır. Ancak, halayık olan Dilber’le bir paşanın oğlunun aşkında romantizmin izleri de devam etmiştir. Eserdeki mekân betimlemeleri, kişilerin ruhsal dinamikleri oldukça çarpıcı bir şekilde anlatılmıştır. Bazı kaynaklarda yazarın, babasının konağındaki halayıklardan esinlendiği de belirtilmektedir. Dili her ne kadar yalın tutmaya özen gösterse de Sezai, betimlemelerinde şairane üslubundan kurtulamamış ancak Sergüzeşt’ten sonra yazdığı hikâyelerinde dil açısından olumlu katkılar sağlamıştır.

Sergüzeşt’in dil içi çevirisi sırasında kullanılan çoğu kelimeler hem Arapça hem de Farsçadır. Örneğin, “….ağlamamak için cehd ve ikdam ederek kapıdan çıkmak üzereyken….” cümlesinde “cehd”,“gayret sarfetmek” anlamına gelirken, “ikdam” kelimesi,“sürekli çaba göstermek” olarak karşılık bulur. Yine, “….havf ve hirastan hasıl olma teslimiyet….” cümlesinde “havf” kelimesi Arapçadır ve “korku” anlamına gelmektedir. “Hiras” ise Farsça kökenlidir, “korku, ürküntü” anlamıyla karşılık bulur. Arapça ve Farsça, günümüz Türkçesine göre anlam genişliği olan dillerdir. Bu nedenle örnekteki cümlelerde görüldüğü üzere cümle yapısına zarar vermeden sadeleştirme yapmaya çalıştım. Başka bir husus ise zamanlardı. Samipaşazade Sezai, görülen geçmiş zaman ve şimdiki zaman yerine geniş zaman kullanmıştı ancak bu, diliçi çeviri sırasında zamanlardaki tutarlığı sağlamadığı için yeri geldiğinde geniş zamanı görülen geçmiş zaman ve şimdiki zaman olarak kullandım.

Sergüzeşt’in işlediği konu ve bir akımın ilk temsilcisi olması bakımından edebiyatımızdaki yeri oldukça önemlidir. Bir dönemin sosyal sorununa ışık tutan bu eseri Puslu Türk Klasikleri dizisinde keyifle okumanızı dilerim.

Özlem Gündoğdu

Üstat Ekrem’e

BAŞLANGIÇ

“1889 yılında Sergüzeşt’in çıkışını olumlu karşılayanlar, o zamandan geleceği aydınlatmaya çalışan gençlerdi. Senin kadar, hatta senden daha genç yaşta, geleceğe ışık tutan o aydınlara ve daima ileriye doğru yürüyen o fikir yolcularına rehber olacakken, her geçen gün biraz daha kendi içine kapandın, kendi köşene çekildin. İrfan âleminde gördüğün bu iltifata karşı, hiç olmazsa beş on eserin Sergüzeşt’i izlemesi gerekirdi. Sergüzeşt bir vaatti. Sözünü niçin tutmadın?”

1889… Otuz üç sene, sabah olmak bilmeyen, ufuklarında en küçük bir şafak aydınlığı görünmeyen uzun ve karanlık bir gece içindeydi. O uzun gecede doğan tek tük yıldızlar, vatanı terk ederek gurbet ellerinin hicranlı ufuklarında sönüyor; kalanlar da vatan semalarında bir müddet parladıktan sonra baskıcı yönetimin tutuşturduğu volkanlardan yükselen siyah dumanların içinde karanlığa gömülüp kayboluyorlardı. O dönemde bir duygu ve fikir karmaşası bireylerden topluma, toplumdan memleketin en ücra köşelerine, oradan da vatana yayılarak düşüncenin o sakin ve durgun akımlarının kaynaklarını kurutuyordu.

Edebiyatla baş başa kalmak için yurdun hiçbir köşesinde huzur yoktu. Bu durumda ve çevrenin baskısı altında geçirdiğim şiddetli, yakıcı ve yıkıcı asabi bir hayat içinde, çalışma masamın önünde şiir perisinin düşüncemi ziyaret ve iltifatını beklerken kapımdaki hafiyelerin ayak seslerini, penceremden beni gözetleyen kaplan bakışlı gözlerini görürdüm; çünkü Sergüzeşt’e esaret aleyhinde başlamış ve “Hürriyetine!” diyerek son vermiştim. O dönemde, uluslara ticaret ve refah sağlamak için, bilim ve sanat ithalâtı için, fikir ve zekâ gezintileri yapabilmek için okyanusların üzerinde gidip gelen gezici sarayların çizgilerini, anakaraları birbirine bağlarken ya da yeni bilimsel keşifler yapma isteğiyle kutuplara ulaşırken, geceleri Boğaziçi’nin bir kıyısından diğer kıyısına geçmek bile yasaktı. Oysaki o kıyılar, bazen cennet rüyasına benzeyen Boğaziçi’ne hayalin dalıp kaybolması için çiçeklerden yapılmış dünyanın en güzel, yumuşak bir yastığıydı. O zamanki durumunu betimlemek için otuz beş yıl önce şöyle birkaç dize söylemiştim:

 
İntizara kalmadı bak iktidar,
Kûşe-i uzlette oldum ihtiyar.
İntizarım hep vatan ikbalidir,
Kaldı bir düşman elinde tarumar,
Bu vatanda gördüğüm her gün benim
Ah ü efgan ile hâl-i intizar,
Karşı durdum lütfuna, tehdidine
Mertlikle işte ettim iştihar.⁴
 

Hayli uzun olan bu manzumenin devamını, bir yere not etmediğim için şimdi hatırlamıyorum. “Küçük Şeyler”le “Rümuzü’l-Edeb”i⁵ yayımlayarak, Paris’e gittim. Orada yedi sene Şura-yı Ümmet gazetesinde mücadele ettim. O gazetede ve başka yerlerde yaptıklarım toplansa Sergüzeşt gibi birkaç kitap olur. Şimdi mazi olmuş bir dönemin taşkınlık ve heyecanını bu sayfalara taşımak istemem. Bunları söylemekteki amacım, herkesçe bilindiği üzere, bir yazarın yazdığı veya daha önemli olarak yazamadığı şeyleri anlamak için, onun bulunduğu çevreyi ve etrafını çeviren etkenlerin baskısını bilmek gerektiğini belirtmek istememdir.

O zamanki hayatımızda, Avrupalılarınki gibi roman konusu bulmak zordu; fakat niçin Avrupalılar gibi yazalım ki? İstense sade ve bize özgü ne kadar çok roman konusu bulunabilir. Bir de ben hissetmediğim şeyi yazamam. Daha doğrusu, yazmak istemem. Oysaki en büyük yapıtlar, histen daha çok düşünceyle yazılır. Hislerin ağır bastığı eserler kadınlaşır. Mesela; Endülüs’teki Arapların o güzelim mimari eserlerinde hisler o kadar üstündür ki binaların taş duvarlarında kalpleri görünür adeta. Güzel saraylarının nakışlı pencerelerindeki renklerin boyası, hayallerinin gözyaşı ve gülümseyişlerindendir. Bu kadar incelen büyük bir uygarlığın ve yalnız yüksek ruhların görebileceği bir şiir rüyasına dalmış Arapların, benim büyük Sâdi’min⁶:

 
Hemeadem-î zâde bûdendleykin
Çugorkânbehunhoregî tiz-cengî⁷
 

dediği insanların arasında özellikle o zamanki haşin İspanyolların içinde kalamayarak Endülüs’ü terk etmek zorunda kaldıklarını kendi yüksek sanatları, dilini bilenlere söyler.

Dünyanın en büyük ve en cani milleti olan Romalıların güzel sanatlarında hissin payı yok gibidir. Gökkubbeyi başında tutacak gibi görünen mermer direkleri birer düşüncedir. Mermer direkleri, mermer merdivenleriyle batan güneşin önünde al bir renk kazanan mağrur sarayları, sonsuzluğa karşı birer zafer tacı gibi durur. Namık Kemal’in, Süleyman Nazif’in eserleri gibi…

Namık Kemal’in üslubunda atalarından gelen bir cihangirlik özelliği vardır. Kemal, Büyük Britanya kıyısındayken İngiltere’yi tarif etmek için diyor ki:

(Bu tasvir, aynen değil; fakat anlam yönüyle böyledir.)

“Denilebilir ki okyanusun her yükselişinde, dünyanın ihtiyaçları İngiltere’den gidiyor; çekilişinde, dünyanın bütün serveti adaya dökülüyor.”

Kendi de böyledir. Kemal’deki anlam, yükseliş halinde olunca Türk fikir ve kalbinin bütün malzeme ve ihtiyacı, o deha kaynağından gelir. Çekilişinde ilhamın bütün hazine ve mücevheri o irfan âlemine dökülüyor. O anlam çekilişinin Kemal’e getirdiği incilerden bir tanesi de Süleyman Nazif’tir. O da ırkının bütün ateşlerini kalbinde, doğu güneşinden var olmuş üslubu kaleminde olduğu halde, her türlü saldırıya karşı Türk irfan sınırına konulmuş bir bekçi; edebiyatta okul gibi, gelip geçici modalar, inançlar gibi efsanelerin üstündedir. Sergüzeşt’i duygu üstadı Ekrem’in sonsuz kalbine ithaf ederek yükseltmek istemiştim. Bu eserin bir değeri varsa, o da şimdi yerin altında yatan; fakat sonsuzluğun en yüksek noktasında heyecanı bitmez tükenmez olan o kalpten almasıdır.

Vaniköyü, 4 Mart 1924

Samipaşazade Sezai

SERGÜZEŞT

1

Rusya Kumpanyasının Batum’dan gelen bir vapuru Tophane’nin önüne yanaştığı zaman, denizin üzerinde sabırsızlıkla bekleyen birkaç kişi, sandallardan vapurun içine atılmışlardı. Bunlardan uzun boylu, geniş omuzlu, seyrek siyah bıyıklı, etekleri ayaklarına kadar uzun, beli gayet dar bir Çer-kes paltosu giymiş olan; yanında kendi kavminin kalpağı, elinde gümüşlü kırbacı olan Çerkes’e:

“Safa geldiniz. Cariyeler nerede?” diye sordu.

“İşte burada…”

“Kaç tane?”

“Üç…”

“Güzel mi?”

Çerkes, (esirlerin birini göstererek): “Şu mavi gözlere bak! Bir paşa, buna bir hazine verir…”

Çerkes’le bu herif bir sandala, cariyeler de diğerine binerek vapurla Tophane İskelesi’ne doğru açıldılar. Çerkes’le beraber bulunan ve gayet iri cüsseli olan bu adam, Hacı Ömer isminde bir esirciydi ki insan ticaretinin hissiz kalbine verdiği merhametsizlik, kalbinin o büyük, yuvarlak gözlerine aksettirdiği bir çeşit vahşilik izleriyle bakışları bir kaplana benzerdi. Daha açıkçası; kendisinin de dâhil olduğu insanlığın – kişisel çıkarlarından başka-bir kısmına gelen felâketten etkilenmez; bir şarkıcının sesiyle bir kızın ağlamasını, bir sazın sesiyle,kusursuz ve masum bir güzelin yalvarışını ayrı tutmazdı. İnsanlık vazifesi olarak iki şeyi kutsallaştırmıştı: Biri, ticaretinin gelişme sebebi olarak odasının duvarına asılan kırbacı; diğeri, evine giren zavallı varlıkların kimsesizliği…

Sandalın içindeyken o büyük, yuvarlak gözleriyle Çerkes’e bakarak ve birer yelpaze kadar büyük olan ellerini sallayarak esirleri pazarlıyordu. Pazarlık yolunda gitmezse kırk beş yaş ile elli arasında olduğunu gösteren ve siyahtan çok, kirli bir renge çalan kır sakalıyla esmer yüzündeki bir iki kaba buruşukluğu,nefrete lâyık bir şekil kazanırdı.

Halayıklardan ikisi on altı, on yedi yaşlarında, Kafkasya’nın parlak iki güzeliydi. Üçüncüsü tahminen sekiz dokuz yaşında küçük bir esirdi ki saçlarıyla kaşlarının arası biraz yakınca, ağzı gayet küçük, yuvarlak omuzlarına oranla beli incecikti. Hele o siyah gözlerindeki zekâ pırıltısı sonsuz bir güzelliği gösteriyordu. Usta bir el tarafından hatları ölçülü bir şekilde çizilmiş; fakat rengi verilmemiş bir tabloydu; çünkü küçücük dudakları pek renksizdi. Bakımsızlıktan saçları seyrek, sefalet ve sıkıntılı yolculuğun etkisiyle rengi uçuktu. Gözlerinin etrafı ince bir siyah daireyle çevrilmişti. Bakışında, kafesin içine konulmuş bir kuşun ara sıra gökyüzüne bakışını andıran gizli bir hüzün ve keder görünürdü. Bu küçük kızın üzerinde dar ve baştanbaşa ilikli bir Çerkes paltosu, başında küçük, eski bir kalpağı vardı. Sandallar sahile yanaşarak bu kızları bir eve götürdüler. Eve girdikleri zaman onları, esircinin karısı karşılayarak:

“Bu ikisi güzel. Bu küçük kız hastalıklı bir şeye benziyor, bunu buraya ölsün diye mi getirdin?” dedi.

Hacı Ömer de:

“Biz de bunu bin liraya almadık ya! Yüksek Kaldırım’daki Mustafa Efendi’nin hareminin⁸ istediği gibi bir küçük…” cevabını verdi.

O gece Çerkes, o evde kalarak üç günde, beğenilmemesi şartıyla geri getirilmek üzere üçünün de pazarlığını bitirdi.

Bu evde kızlar geceleri bir odaya toplanır, birbirleriyle konuşurlardı; fakat çok gülmek, Çerkesçe konuşmak yasaktı. Bir müşteriye gidip de her ne sebepten dolayı olursa olsun beğenilmeyerek gelen esirlere mutlaka on, on beş kırbaç vurulurdu.

Bu eve gelişlerinden birkaç hafta sonraydı ki bir sabah,-Hacı Ömer o küçük esir Çerkes’e: “Haydi kalk, gideceğiz!” dedi.

Çocuk, kendi yaşındakilere özgü bir tavırla yerinden hemen kalktı. Koşarak, beraber geldiği kızlardan birinin boynuna sarıldı. Birbirleriyle öpüşüp ayrıldıkları zaman çocuğun gözünde, küçücük ruhunun acısını ifade eden bir damla yaş göründü; sonra birdenbire hayatın acı yükünü hissetmeye başlayan adamlar gibi mini mini kaşlarını çatarak ciddi, üzüntülü, düşünceli bir yüzle esircinin iri ellerinden tutarak evden çıktı.

Yürüyorlardı.

Çocuk, sokakta giderken etrafından geçen arabalara, tramvaylara hayran hayran bakıyordu.

Tophane Meydanı’na geldikleri zaman orada birçok çocuğun gülüşerek, haykırışarak oynadıklarını gördü. Hislerinin geçtiği yer olan kalplerindeki arzuları hiç düşünmeden, o arzuya hemen uyuvermek, çocukların özelliklerinden olduğu için, kendisinden geçerek – yerde koşuşan bu varlıkların, gökyüzünde uçuşan kuşlarla bir ilgisi olmalı – kendilerinden bir topluluk gördükleri zaman onlara katılmayı isteme sevdasının yönlendirmesiyle hemen onların yanına doğru koşmaya başladı. Esircinin o büyük, o korkunç gözlerini birdenbire açarak, “Gel buraya… Şimdi kırbacı çıkarırım,” dediğini işitir işitmez yavaş yavaş geri döndü. Yanındaki gulyabaninin⁹ ellerini tutarak, kendisinin nasıl bir demirden esaret pençesi içinde olduğunu ilk kez hissetti.

Yürüyorlardı.

İkisi de hiçbir söz söylemiyordu. Köprünün üzerinden geçerken iki tarafa yanaşıp, kalkan vapurlardan gözünü ayıramıyordu. Birkaç adım daha ileri gidip de vapur düdüğünün sesini işitir işitmez bulunduğu yerde vücuduna bir titreme geldi; çünkü memleketinden ayrılıp gelirken Batum’da duran vapurun düdüğünün yankısı hâlâ kulağındaydı. Karşı tarafta, gökyüzünün mavi gölgesi altında omuz omuza yükselmiş dağların üzerinden dökülüp gelen bir rüzgâr, saçlarını dağıtarak, görmüş olduğu bir rüyayı; yani memleketini hatırlatarak acı dolu kalbine anlaşılmaz bir şekilde teselli veriyordu.

Yürüyorlardı.

Köprüyü geçip de Yeni Cami’nin önüne geldikleri zaman çocuk, rengi büsbütün uçmuş yüzünü, korkar ve tereddüt edercesine kaldırarak Çerkesçe, “Karnım aç,” dedi.

Esirci, kolunu çekerek düşürecek gibi olduktan ve kızı, tekrar itip doğrulttuktan sonra “Yürü!” dedi.

Yürüyorlardı.

Zavallı çocuğun o güzel; fakat renksiz dudakları titriyordu. Çakmakçılar Yokuşu’nu çıkarken ayaklarının sızladığını hissediyor; fakat korkusundan söylemiyordu. Gözüne, karşısındaki on adımlık yer, yürümekle bitmez tükenmez sonsuz bir mesafe gibi görünmeye başladı. Ayakları dolaşıp düşecek gibi oldu, sonra yine doğruldu.

Yürüyorlardı.

Bayezid Meydanı’na geldikleri zaman, gözlerini çevirip de bir tarafa bakmaya dermanı kalmamıştı. Bacakları, vücuduna bağlanmış birer kurşun gibi ağır gelmeye başladığından vücudundaki bütün kuvveti, bacaklarını sürüklemeye ancak yetişiyordu.

Hele şükürler olsun! Bayezid’de tramvay durağının yanındaki bir kahvehanede oturdular.

Yorgunluktan dermanı ve gücü kalmayan çocuğa o hasır iskemle, bir kraliçenin saltanat tahtına çıkması kadar huzur ve rahatlık verdi. Esirci bir simit, biraz da peynir aldı. Çocuk, bunları yedikten ve bir bardak da su içtikten sonra tramvaya binerek Aksaray’a, oradan diğer hattın tramvayıyla Yüksek Kaldırım’a indiler.

Esirci, küçük bir sokakta, tenha bir mahallenin içinde bir evin kapısını çaldı.

Öğleye rastlayan, bu sırada doğunun parlak güneşi bu küçük, bu tenha sokağı aydınlatırken kapısını çaldıkları evin üst kat pencereleri saçağın gölgesi altında kalıyor ve alt kat pencerelerinin kafeslerinden süzülerek giren güneş ışığı, evin iç tarafına doğru yayıldıkça sönüyor gibi görünüyordu. Yine bu sırada, öteki sokakta ortaya çıkan bir âmâ, elindeki değneği aralıklı ahenklerle kaldırımlara vurarak:

Devr-i lâ’linde baş eğmem bâde-i gül-fâma ben¹⁰

gazelini okuyarak geçiyordu. Evin kapısında bir köpek uyuyor, komşunun damında bir iki kedi dolaşıyordu. İnsan, bu sokaklarda yürüdükçe; sessizliğine, yapılış ve düzenlenişine bakarak kendini eski çağlara doğru seyahat ediyor sanırdı.

Evin kapısını açan bir halayık:¹¹ “Safa geldiniz Hacı Ömer Efendi, buyurun,” dedikten ve hanımına gidip haber verdikten sonra onları hanımın odasına götürdü.

Bir başörtüsüyle köşede oturan hanım şişman ve esmerdi; kaşlarına bir parmak genişliğinde rastıklar¹² sürmüştü. Kaba bir yaratılış, çirkin bir kıyafete girmişti. Odaya girip de esirci:

“Git, hanımın eteğini öp!” dediği zaman küçük esir, gidip kadına sarılmak isteyince hanım, onu gayet sert bir tavırla geriye doğru itti. Kız, mahzun mahzun geri çekilerek mindere oturdu.

Hacı Ömer şiddetle:

“Mindere oturmak senin haddin mi? Sen esirsin! Kalk, ayakta dur!” dedikten sonra hanıma doğru dönerek: “Kusuruna bakmayın, daha acemidir. Geleli birkaç gün oldu. Siz, istediğiniz gibi terbiye edersiniz,” diyerek mazeretini arz etti.

Çocuk, bu emirlere hüzünlü bir şekilde ve şaşkınlık içinde boyun eğdi. Bir taraftan hanım, çocuğun vücudunu eliyle yoklayarak ucuza almak için birçok kusur buluyor, diğer taraftan Arap halayık, çocuğu etraflıca inceledikten sonra:

“Hanımefendi boşuna, bu ölür,” diyordu.

Kısacası, iki tarafın da bilinçli bir varlıktan faydalanmak için hırs yıldırımı ve menfaat sevdasıyla saatlerce ettikleri pazarlık, kırk lirada karar kılındı.

Çerkes asıllı, dokuz yaşında kul cinsi bir esir kızı, sağlıklı olarak Harput eski Mal Müdürü Mustafa Efendi’nin haremine kırk adet Osmanlı lirası karşılığında sattığımı bildiren işbu senet, yazılarak adı geçen hanıma teslim edildi.

Esirci Hacı Ömer

Edindiği alışkanlıkla bu senedi hızlı bir şekilde yazarak evden çıkıp gitti.

Hanımın verdiği emir üzerine Arap halayık, yanında sessizce boyun eğerek giden küçük kızı mutfağa indirdi. Yemek pişirirken ona da su taşıttı. Hanım, evin idare ve düzenini tam bir dikkatle yerine getirir ve korurdu; fakat çok bağırır ve çok çabuk sinirlenirdi. Kalın kaşlarını çatarak, sönük siyah gözleriyle bakışında bir çocuğu ağlatacak, bir adamı korkutacak kadar merhametsizlik görünürdü. Yalnız on iki yaşındaki Atiye ismindeki kızını mektepten dönüşünde kucakladığı zaman yaratılışındaki nezaket, yufka yüreklilik gibi kadınlara özgü yüce nitelikler, garip bir şekilde kendisini gösterirdi.

Bu özellikleri tamamen kızına özgü ve aitti; yoksa zaten çocukları hiç sevmez, kimseye acımazdı. Gençliğinde ara sıra kendisini döven kocasının vahşi davranışlarını görmüş ve en nazik yaratılan bir kadını bile en azgın hayvana döndürecek kadar etkili kıskançlığını çok çekmiş, hele bir zamandan beri kötü idarecilikten ve rüşvet aldığından dolayı yüce hükümetin adaletiyle kocasının görevinden alınmasının acısını ve kederini hissetmiş ve bunların hepsi, kalbine bir merhametsizlik, bir neşesizlik getirmişti.

Manevi hayat denen zihinsel meşguliyetlerden ve toplum içinde anne olmak için gereken medeni terbiyeden mahrum olduğu için daima halayıklarla uğraşır, onları merhametsizce döver, komşularının aleyhinde söylenir dururdu. Kocası aklanmak ve memuriyetini yeniden kazanmak için gündüzleri dolaşır, akşamları geç gelir, sabahları erken giderdi.

Akşam olunca Arap halayık – ki ismi Taravet – kendisinin yattığı, mutfağın üstündeki odaya gayet ince bir şilte, sert bir yastık, kirli bir yorgan koydu. Sabahtan beri yürümekten yorgun düşen bu esir, yatağın içine girdi. Evin yukarı kattaki penceresinden bahçedeki nar ağacının dallarına vuran bir şamdanın hafif ışığına gözlerini dikerek, yaratılışın sırlarının anlaşılmaz bin hissine uyarak, “Gece!” dedi. Yorganı başına çekti. Sessiz, derin, masum bir uykuya daldı.

Sabahleyin erkenden gözlerini açtığı zaman, karşısındaki nar ağacında bir kuş ötüyordu. Bir kuşun ötüşüyle bir çocuğun ruhu arasında bir bağ vardır. Yatağından kalktı, başını pencereye dayayarak kuşu seyretmeye başladı. Bu kuş, doğmakta olan güneşin aydınlığına karşı kanatlarını sallayarak uçtukça göğsünde, şafaktan topladığı kırmızı, mavi birtakım renkleri dalgalandırıyor; ağaca konduğu zaman yeni açılmış bir çiçeğe benziyordu. Bu seyre o kadar dalmıştı ki içinde bulunduğu tutkulu hayranlıktan onu, Taravet’in, “Gel yatağını kaldır!” diye bağırarak azarlaması uyandırdı. Taravet, eline bir süpürge vererek süpüreceği odaları, yapacağı hizmetleri; yukarıya, mutfağa taşıyacağı suları gösterdi.

İsmini, Dilber koymuşlardı; çünkü hanım,onu bu isimle çağırmaya başlamıştı. Zavallı Dilber sabahları erken kalkar, incecik şiltesini bin belayla kaldırır; odaları süpürür, kovaların içine birer parça su koyarak yukarı çıkarırdı.

Bir sabah yukarıyı süpürürken Atiye Hanım’ın oynadığını görünce süpürgesini olduğu gibi yere bırakarak yanına gidip oturdu. Oyuncağa şaşkınlıkla bakarken hanımın o korkunç sesiyle “Dilber!” diye bağırdığını işiterek bulunduğu yerde kaldı. Hanım, içeriye girip bu halayık parçasının kızıyla oynamak istediğini görünce Dilber’in kulağından tutarak onu, süpürgeyi bıraktığı yere getirdi.

“Sen işini bırakıp ne oynuyorsun?” diye bir tokat vurdu. Zavallı çocuk! Ağlamaya bile cesaret edemeyerek hizmetini görmeye başladı.

Her sabah hizmetini bin zahmetle görür, küçük bir kusur etse hanımdan, Taravet’ten tokat yerdi. Evdeki görevlerini yerine getirdikten sonra Atiye Hanım’la mektebe gider, akşamları çantaları elinde,dönerdi.

Aradan haftalar, aylar geçmeye başlayınca dil öğrenmekte çocuklara özgü olağanüstü bir kolaylıkla Türkçeyi oldukça iyi konuşmaya ve anlamaya başladı; fakat sabahları gücünün yetmediği hizmetleri görmekten; bir parça eğlenecek, gülecek olsa yediği dayaklardan dolayı bu yaşta olanlara göre bir mutluluk dönemi olan hayatın ona pek zor, pek acı görünmeye başladığı; sarkmış yanaklarından, büsbütün kesilmiş gözlerinden anlaşılıyordu. Önceleri, Atiye Hanım kendisiyle oynamak istiyorduysa da annesinin, Taravet’in davranışlarını gördüğünden şimdi, ne zaman yanına gelse, “Pis halayık, hadi aşağıya!” diye onu kovuyordu.

Keder ve acıyla geçen bu hüzünlü hayatı içinde en büyük isteği mektebe gitmekti. Orada ihtiyacı olan özgürlük ve sevgiyle diğer çocuklarla konuşabiliyor; kimse,bu küçük varlığın insanlık onurunu “Pis halayık!” diye hor görerek ayaklar altına almıyor ve içinde bulunduğu ümitsizlik ve acıyla derslerine olağanüstü gayret ettiğinden hocasından ara sıra da aferin alıyordu.

Bütün bunlar kırık kalbine teselli verdiği gibi Latife Hanım adında bir de dost ve dert ortağı bulmuştu ki bu iki sırdaş ruh, birbiriyle olan gizli bağlantıdan faydalanarak büyük bir özlemle baş başa vererek konuşurlardı. Bir gün Latife, ona:

“Sen kimin halayığısın?” dedi.

“Hanımın.”

“Hangi hanımın?”

(Atiye Hanım’ı göstererek): “Bunun annesinin.”

“Senin oyuncakların var mı?”

“Hayır. Ben esirim…”

“Ben sana bir tane vereyim.”

Bu kısacık konuşmanın ardından çantasından bir bebek çıkararak Dilber’e verince, hayatını kucaklayan bahtiyarlar gibi büyük bir sevinçle bebeği alıp, yattığı odadaki dolaba saklamış ve merhametsiz Sudanlı görüp de bütün ümit ve isteklerinin toplandığı bu geleceğinin sembolünü kırmasın diye birisi odaya girdikçe: “Benim dolapta bir şeyim yok ki!” demeyi alışkanlık edinmişti.

Latife, ara sıra kendisine şeker, meyve gibi çocukların hoşuna giden şeyleri verdikçe bu hediyeleri nereye koyacağını şaşırır, sonra kimse görmesin diye cüzünü¹³ koyduğu bohçasına şekerleri gizlerdi; fakat bir defasında, şeker alırken Atiye Hanım gördü ve eve döndüklerinde annesine söyledi. Bir zamandan beri kocasının işlerinde görülen başarısızlık ve ev idaresindeki zorluklar, zaten sinirli olan mizacına günlerce devam eden bir neşesizlik getirdiğinden, o kadar sevdiği kızının terbiye eksikliğinden kaynaklanan çocukça bir gururla ettiği şikâyet üzerine: “Buraya gel pis Çerkes, buraya gel murdar dilenci!” diye Dilber’i odasına çağırdı.

Çocuk, odaya girdiği zaman o rastıklı kaşlarının altındaki sönük; beyazı, siyahından büyük gözlerini açarak, “Yanıma gel!” dedikçe Dilber, çocuklardan başka kimsenin anlayamayacağı bir korku ve dehşetle titreyerek olduğu yerde kaldı; hanım, ayağa kalktı. Dilber’i kolundan çekip taş yüreklilikle ona bir iki vurarak, “Şimdi dilenciliği öğrendin mi?” diye sorarak, bohçanın içinde ne kadar şeker, meyve varsa pencereden aşağıya attı. Yok edici kadın! Dilber’in bütün varlığını, çocuğun bütün hazinesini, acımadan böyle yok etti.

Bu davranış, geçirdiği üzüntülü hayatın etkisindeki durgun tavrını, zaten kolaylıkla yaralanmayan masum yaradılışını derin bir şekilde bozduysa da yaşına göre şaşkınlık verici bir dayanıklılıkla ağlamamak için sürekli bir gayret göstererek, kapıdan çıkmak üzereyken düşünceli gözlerinde elinde olmadan bir iki damla gözyaşı belirdi. Taravet de aşağıdan bu zavallı Kafkasyalıya: “Pis Çerkes, dilenci kız. Gel, mutfağa su getir!” diye bağırdı.

Gayet etkili bir şekilde esen kuzey rüzgârının ufuklardan getirdiği yoğun siyah buluttan damlayan soğuk bir yağmurun altında, bahçedeki kuyudan su taşır, kovaların sarsıntısından dolayı su damlaları üzerine döküldükçe soğuğu ta yüreğinde, içinde hissederdi. Kovaları koyduktan sonra mutfaktan artık dışarı çıkmaya cesareti, su taşımaya gücü kalmamıştı. Taravet, bir taraftan yemek pişirir, diğer taraftan, “Hadi su getir tembel. Sonra akşam yemek pişmez”, derdi. Çocuk, olduğu yerden kımıldamayarak, “Artık su getiremem,” dedi. Taravet, ağacın aşağısından bakıp da yukarıdaki kuşları düşüren yılan gibi, beyazları kan içinde ve yalnız o gözlere özgü vahşi bir bakışla, yanan bir odunu ocaktan alıp, Dilber’e doğru yürüyünce çocuk, üzerine bir yanardağ geldiğini veya elindeki topuzuyla yanında bir zebani dolaştığını görünce merhameti en çok coşturan korkudan ve ürkmekten ortaya çıkan boyun eğen bir teslimiyetle hemen dışarı çıktı. Yanıp yakılarak tahammülünün üzerinde olan hizmetini yerine getirdi.

O akşam herkes, derin bir uykudayken asılı bir saat, mezarlıkta öten baykuş gibi gece yarısını haber verirken Dilber, yatağından kalktı. Dolabı yavaş yavaş açarak bir şey çıkardı. Sonra elini başına tutarak, bir ordu kumandanına özgü dayanıklılıkla düşünmeye başladı…

Korkunç şey! O soğuk, o karanlık gece yarılarında bu çocuk ne yapıyor?Artık kaçacak… Artık firar edecek. Çektiği acılara, dayaklara vücudu dayanamıyor. Gördüğü davranışlar, hakaretler ruhunu yaralamış. Firar edecek; fakat gecenin, devlere özgü korkunç ve yüce bir şekilde gökyüzüne yayılan siyah kanatlarının altı böyle küçük bir varlığa sığınak olamaz. Firar edecek… Kendisi tarafından da bilinmeyen bir kuvvetin yönlendirmesiyle bir şey arayacak… Kendisinin haberi olmadan ayaklarının rehberliği ve kılavuzluğuyla bir yere gidecek… Hissettiği büyük bir eksikliği tamamlamaya muhtaç olduğu bir sığınağı bulmaya gidecek… Rahat etmek, teselli bulmak, bir unutma ve terk edilme halinden kurtulmak, kısacası; şefkatli kucağında istediği gibi ağlamak için annesini bulacak…

Zavallı esir! Gururlu bir tavırla hanımın verdiği elbiseyi üstünden çıkararak dolabı yavaş yavaş açtı. Dolabın toz içindeki bir köşesine atılmış Çerkes paltosuyla kalpağını çıkardı. Giyinirken yatağın içinde uyuyan kara talihine korkulu gözlerle ikide bir bakıyordu. Odanın içindeki kandilin ümit yıldızı gibi hafif ve zayıf olan ışığı çocuğa, minderin üzerine atılmış eski bir hırkayı, yırtık bir entariyi, ağır bir uykuya dalmış Taravet’i korkunç bir şekilde gösteriyordu. Böyle bir firar için yolculuk hazırlığı gerekirdi. Mektebe giderken cüzünü koyduğu bohçasını önüne açarak içine ilk önce, Latife’den aldığı bebeğini koydu. Sonra bir elma, daha sonra yüzük olarak iki demir halkasını yerleştirdi.

İşte dünyada sahip olduğu bütün varını yoğunu bohçasına yerleştirirken sessiz sessiz sürekli ağlıyordu. Bir taraftan gözyaşı döküyor, bir taraftan bohçasını düzenlemekle uğraşıyordu. Aferin! Bu küçük Kafkasyalının acı dolu yüce kalbine ki kendi varlığından başka bir şey kabul etmeyerek ve bohçasını koltuğunun altına alarak odanın kapısından dışarı çıktı. Karanlıkta elleriyle merdivenleri yoklayarak aşağıya indi. Sokak kapısına yaklaşıp da kapının demirli olduğunu görünce yoluna çıkan bu demirden engelin, bu tahammülü aşan engelin karşısında tam bir ümitsizlikle donakaldı. Istırap ve ümitsizliğin tahrik ettiği sinirleri yüzünden iki misli artan kuvvetiyle bir iskemlenin üzerine çıkarak demiri yukarı doğru itti. Mümkün değil! Kızgınlık ve ümitsizlikle titremeye başlayan elleriyle bir kere daha denedi. Mümkün değil! Demir, hanımıyla Taravet’in kalbi gibi hissiz duruyordu. Ümitsizliğin verdiği olanca kuvvetiyle bir kere daha itince demir, yerinden kımıldadı. İskemlenin üzerine ara sıra oturup, nefes alarak işine devam etti. Yarım saatlik bir çalışma sonrasında engelleri kaldıran kapı açıldı. Kapıyı tekrar kapatmayı düşünmeden kendini sokağın ortasında buldu.

Gece, bütün sessizlik ve karanlığıyla ortalığı sarmıştı. Ne gökte bir yıldızın ne yerde bir kandilin ışığının göründüğü bu koca gecenin içinde hiçbir ses işitilmiyor; sadece uzaktan uzağa havlayan köpeklerin sesleriyle, ara sıra şiddetli bir şekilde esen soğuk, etkili bir rüzgârın eski Bizans harabelerinden çıkardığı korkunç yankılar, korkan kulaklarına ulaşıyordu. Korkusundan önüne bakarak ve adımlarını sık sık atarak mahalleyi geçti. Bir tarafında yangın harabesine rastlayınca oradaki bir evin kapısının önünde birdenbire durdu. Yaşamak için yumuşak huyluluğa, okşanmaya ve korumaya muhtaç olan bu varlığın küçücük kalbi, o büyük gecenin korkunç sessizliğiyle harabelerden çıkan müthiş seslerden ve kuzeyin buzlu dağlarından dökülüp gelen o etkili rüzgâr, en ince sinirlerine kadar yayılarak bütün vücudunu titretmeye başladığı zaman, Taravet’in zulüm ve eziyetinin hatırası canlandı. Soğuğun etkisi ve korkunun şiddetiyle özgürlüğünü ve rahatlığını kaybettiği, kalbine ve zihnine hücum ederek hayalindeki dehşet ve korkunun da kuvvetiyle özgürlük ve baskı bütün gücüyle etkisini göstermeye başlayınca da bulunduğu yere birdenbire oturdu.