Kitobni o'qish: «Любоў і каханне»

Mualliflar jamoasi

Shrift:

Пакуты і сумненні асобнага чалавека

Мастацкая літаратура ў самыя складаныя часы набывала выразна сацыяльны і нават палітычны характар. Такі ўжо закон суадносін рэчаіснасці і яе разгляду ці апісання. Але вось што важна: калі сацыяльная сутнасць твора выпірала на паверхню, у ім пераважалі заідэалагізаваныя сюжэты і вобразы, то такі твор не прымаўся чытачом, успрымаўся «прэсным». Век у падобных раманаў і аповесцей быў нядоўгім… Іншая справа, калі ў творы палітычныя і сацыяльныя канфлікты праходзілі нервам праз чалавечыя лёсы, калі аўтар знаходзіў самыя важныя словы, адлюстроўваў усе складанасці жыцця праўдзіва. Тады чытача ў палон брала шчырае жаданне пісьменніка расказваць не столькі пра час, колькі пра чалавека ў прасторы і часе.

Даволі няпроста было ствараць мастацкую карціну праўдзівага жыцця ў савецкі час. Але творцы ўсё ж знаходзілі такія сродкі і вымалёўвалі такія вобразы, што пераканаўча сведчылі пра многія сацыяльныя, духоўныя, маральныя праблемы сучаснасці і сучасніка. Таму шмат што з напісанага ў беларускай літаратуры другой паловы XX ст. можна перачытваць і зараз.

Ці будуць чытачы наступных пакаленняў з цікавасцю ставіцца да мастацкай літаратуры, у тым ліку да беларускай прозы, першай чвэрці XXI ст.? На гэтае пытанне адкажа час. Пакуль жа відавочна толькі тое, што многія сучасныя празаікі імкнуцца выбудаваць ці проста адлюстраваць канфлікты іншага плана, чым іх папярэднікі: унікліва зазіраюць ва ўнутраны свет асобнага чалавека, стараюцца разабрацца ў складаных перыпетыях яго жыцця, не замахваючыся на аповед пра пэўныя сацыяльныя з'явы, якія ўсё ж закладзены ў аснове паводзін кожнага з нас. Што гэта: уцёкі ад рэальнасці? Няўжо і ў нашай нацыянальнай літаратуры, традыцыйна напоўненай чуласцю, суперажываннем, літаратуры, якая пастаянна нагадвала чалавеку пра важную тэму жыццёвага выбару, з часам будзе гаспадарыць выключна эскапізм?.. Будзе пераважаць памкненне ўцячы ад рэальнасці, абысці непрыемнасці і складанасці сапраўднага жыцця?.. Ці зможа такая літаратура быць сродкам мастацкага выхавання чалавека і ўсяго грамадства?

У новым зборніку серыі «Сучасная беларуская літаратура» сабраны разнапланавыя празаічныя творы пісьменнікаў розных пакаленняў. Верыцца, што творцы пакуль не падвялі нашу мастацкую літаратуру да той мяжы, якая можа стаць кропкай незвароту, бо ўсё яшчэ імкнуцца паставіць пэўныя пытанні ў развіцці чалавека, прааналізаваць залежнасць фарміравання асобы ад навакольнага жыцця. І ўсё ж проза Алеся Жука, Людмілы Лазута, Людмілы Маркоўскай, Андрэя Федарэнкі, Алены Брава, Анатоля Бензерука, Іны Фраловай, Алеся Бычкоўскага, Сяргея Белаяра, Алёны Беланожкі ўжо адрозная па сваёй вастрыні, сваім унутраным напружанні ад прозы другой паловы XX ст. Пры гэтым прапанаваныя апавяданні і аповесці нечым нават паяднаны паміж сабой… Ледзь не ў кожным творы выяўляецца «звышзадача» разгледзець галоўнае, што трымае нас у жыцці, што апраўдвае само існаванне чалавека на гэтым свеце: і ў простым (але простым толькі на першы погляд) апавяданні «Сок манга» Алеся Жука, і ў аповесці «Дзядзька Адольф» Андрэя Федарэнкі, і ў апавяданнях «Любоў і каханне» Анатоля Бензерука і «На ланч да Мэрылін Манро» Алены Брава, а таксама ў іншых уключаных у зборнік творах, кожны з якіх цікавы сам па сабе. Адчуваецца, што ў іх прысутнічае нерв жыцця, аднак не аголены і гучны, а схаваны і ўнутрана напружаны – закручаная, сціснутая спіраль духоўных шуканняў і сумненняў чалавека…

Алесь Карлюкевіч,
старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі

Алесь Жук

Спадзяванні на гармонію…

Алесь (Аляксандр Аляксандравіч) Жук нарадзіўся ў 1947 г. у вёсцы Клешаў Слуцкага раёна, на Міншчыне. У 1970 г. скончыў філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Працаваў рэдактарам выдавецтва «Мастацкая літаратура», намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Маладосць», галоўным рэдактарам газеты «Літаратура і мастацтва» (1980–1986). З 1986 па 1990 г. – сакратар Саюза пісьменнікаў БССР. У 1990–1997 гг. з'яўляўся намеснікам галоўнага рэдактара часопіса «Полымя», у 1997–2002 гг. – галоўным рэдактарам часопіса «Нёман», у 2003–2005 гг. – галоўным рэдактарам часопіса «Беларусь». Памёр 15 кастрычніка 2022 г.

Апавяданні пісьменніка друкуюцца з сярэдзіны 1960-х гг. Першая кніга твораў – «Асеннія халады» – пабачыла свет у 1972 г. Маладога празаіка адразу заўважыла літаратурная крытыка ў Мінску і Маскве, і яго творы пачалі перакладацца на мовы народаў Савецкага Саюза, а таксама розных краін свету. Выйшлі кнігі «Паляванне на старых азёрах» (1975), «Зоркі над палігонам» (1977), «Не забывай мяне» (1978), «Па саннай дарозе» (1979), «Паўстанак вяртання» (1981)…

Апавяданні «Сок манга», «Летняя прыгода» і «Эцюды вяртання» былі напісаны ў розныя перыяды творчага станаўлення пісьменніка, «Сок манга» наогул з першай кнігі «Асеннія халады». Празаік шукае гармонію чалавечых адносін, нязмушана выбудоўвае такія мастацкія кампазіцыйныя канструкцыі, якія дазваляюць выверыць важкасць тых ці іншых паводзін, учынкаў, узаемаадносін герояў. Часам гэты пошук падаецца не зусім лагічным, ва ўспрыманні чытача выглядае абарваным. Але, мабыць, якраз у тым і заключаецца таямніца творчасці, што яна адпавядае таямніцам і ўсёй непрадказальнасці нашага жыцця…

Сок манга
(Апавяданне)

Яна ведае, што падабаецца хлопцам. Віцька, самы модны хлопец з усяго двара, у якога ўжо чарнеецца на верхняй губе мяккі пушок, вадзіў яе ў кіно. Яны сустрэліся за паўгадзіны да пачатку сеанса, хадзілі пад руку па фае, разглядвалі выстаўку дзіцячых малюнкаў і фотапартрэты артыстак – карціны і партрэты былі падвешаны на ледзь прыкметных белых нітачках і пакалыхваліся. Яны глядзелі яшчэ нейкую каляровую хроніку, якую паказвалі тут жа, у фае, для такіх, як яны, ранніх, а потым Віцька павёў яе па вузенькай крутой лесвіцы ўніз, у буфет, і яны пілі напітак, елі бутэрброды з чорнаю ікрою, стоячы за круглым цыбатым, як i Віцька, столікам.

– Ты не хочаш соку манга?

– А які ён?

– Калі верыць напісанаму, з субтрапічных пладоў.

Экзотыка!

Віцька прынёс ёй шклянку светла-жоўтай вадкасці, і яна выпіла яе – саладкаватую, крыху цягучую. І пасля было непрыемна ў роце, бы там ляжаў кавалачак паранага гарбуза, і Людцы ўсё ўспаміналася, як яны восенню выбіралі ў калгасе бульбу, жылі на ўскрайку вёскі ў адзінокае жанчыны, і яна парыла свінням гарбузы, і кожную раніцу ў хаце стаяў такі ж самы густы, саладкаваты пах.

У той вечар Віцька хацеў пацалаваць яе, але яна сказала, што іншым разам: сяброўкі гаварылі, што на першым спатканні цалавацца нельга…

А назаўтра да іх на кватэру прыбегла худая высокая жанчына і пачала крычаць… З яе слоў, Людка была ледзь не распусніца, якая хітрыкамі паддобрылася да яе сына i дурманіць яму галаву. Людка, здаецца, і цяпер бачыць, як дрыжыць у жанчыны густа нафарбаваная верхняя губа, чамусьці дрыжыць толькі верхняя.

Потым маці крычала на Людку, а вечарам шапталася з бацькам…

І вось Людка жыве ў вёсачцы, якая густа зарасла бэзам і дзе, мабыць, прыгожа, калі бэз цвіце, а цяпер пуста і сумна.

Вечарамі, калi ў расчыненым акне драўлянае хаты-чытальні, якая замяняе клуб, пачынаюць круціць радыёлу і сыходзяцца якіх чатыры дзяўчыны i тры хлопцы, Людка ідзе на танцы. Праўда, доўга яна не танцуе, бо яе неўзабаве клічуць:

– Людка-а-а, ма-а-рш дадому!

Так клічуць з рэчкi вясковыя жанчыны сваіх хлапчукоў-дашкольнікаў, i Людцы крыўдна, але яна ідзе на кліч, бо ведае, што маці напісала дзеду доўгае пісьмо, і ён, калі чытаў яго, незадаволена і насцярожана пазіраў на яе. Яшчэ Людка ведае, што дзед ніякі ёй не дзед, а брат яе сапраўднага дзеда, якога спалілі ў вайну немцы. Але мацi называе гэтага дзедам, і Людка таксама. Людка памятае, як ён жыў некалі ў іхнім горадзе i працаваў бухгалтарам – яна тады любіла дурэць з ім і хадзіць гуляць на вуліцу, – а потым ён пайшоў на пенсію, паехаў у вёску да незамужняе старэйшае сястры.

Сястра яго верыць у Бога ды ўдзень і вечарам чытае «святыя» кнігі ў пажоўклых, абтрапаных вокладках. Яна адна з усёй вёскі пабаялася «саграшыць», і таму ў хаце няма электрычнасці, а пакуль вячэраюць – гарыць газавая лямпа.

Ужо лежачы ў ложку, Людка чуе абрыўкі песень і музыкі, ціхенька плача. А потым прыходзіць добры чараўнік, i яна ўцякае з ім далёка-далёка…

Яна ўжо была ўцякла раз адна… у гумно, на сена, і дзед падняў паўвёскі, пакуль суседскі хлапчук не падказаў, дзе ўцякачка.

Пасля гэтага з яе пачалі пасмейвацца на вёсцы, і Людка, узяўшы кнігі, на цэлы дзень сыходзіць з дому на рэчку. І там, сярод густых лазнякоў, загарае на вільготным, халаднаватым аеры, купаецца, чытае або проста доўга-доўга глядзіць, лежачы на спіне, у рэдзенькі, расплаўлены сонцам блакіт неба, пакуль не засне.

Людка любіць бываць там да самага захаду сонца. Тады ад вёскі, якая стаіць на ўзгорку, аж да самае рэчкі сцелюцца доўгія выцягнутыя цені, а паветра робіцца тугім, свежым i моцна пахне рэчкаю, поплавам.

І так прыемна ісці, ступаючы босымі нагамi па халодным зялёным аксаміце, а потым – ужо на ўзгорку – па цёплай, пяшчотнай пудры дарожнага пылу!

Яна ішла паволі, як заўсёды, крыху апусціўшы галаву, і валасы амаль закрывалi яе твар.

– Добры вечар, русалка.

Яна павярнула галаву, паглядзела на матацыкліста – ён ехаў побач.

– Добры вечар.

– Давай падвязу. Ці старога баішся?

– Не баюся. Апасаюся, што твой вослік не пацягне.

– Баішся? – усміхнуўся ён.

– Я не баюся!

– Тады садзіся.

Ужо калі пад'язджалі да вёскі, ён запытаў:

– Хочаш паглядзець, як бегае вослік?

– Хачу, – адказала яна.

I матацыкл, пакінуўшы вёску ўбаку, памчаў па прамым уезджаным прасёлку, здаецца, проста ў чырвань захаду.

У Людкі закружылася галава, перахапіла дых, халацік агаліў ногі і трапятаў на ветры – яна баялася нават паварушыцца, каб абцягнуць яго.

– Ну як?

Ён спыніў матацыкл, аглянуўся. Яна не паспела апамятацца і не магла нічога прамовіць, толькі глыбока і часта дыхала, таропка прыкрываючы халацікам ногі.

Ён завярнуў матацыкл.

– Цяпер не трэба так хутка, – ціха папрасіла яна.

– Не буду. А ты хочаш навучыцца ездзіць?

– Хачу. Толькі баюся.

– Заўтра магу ўкрасці цябе з рэчкі, каб не ведаў стары.

– Добра, толькі я злезу тут і пайду, каб ён не бачыў сёння. I скажы, як цябе завуць.

– Шура. А цябе?

– Людка… Люда.

– Да заўтра, Людка-Люда.

– Да заўтра.

I яна доўга глядзела ўслед матацыклу.

Вечарам Людка не пайшла нікуды, не плакала цішком, а заснула амаль адразу і сніла чараўніка, чамусьці ў клятчастай кашулі з закасанымі рукавамі, загарэлага, з гаркаватаю ўсмешкаю ў куточках вуснаў і тоненькім шрамам на шчацэ…

Трава пад бярозаю доўгая, бліскучая і халаднаватая. На ёй так прыемна ляжаць і глядзець у далёкае неба. Салодка туманіцца ў галаве, і самі па сабе заплюшчваюцца вочы…

Яна ціхенька гладзіць яго руку. Ён сядзіць побач і нервова курыць, потым кідае недакурак, нахіляецца над ёю: у сініх вачах і чаканне, і боязь, і пакорлівасць – усё разам, і вочы заплюшчваюцца, а грудзі пачынаюць узнімацца часцей…

Ён закурвае зноў і глядзіць на дзяўчынку, якая перастае быць дзіцем, у якой ужо прачынаецца жанчына. I як трывожыць яе незнаёмае, страшнае шчымліва-салодкае адчуванне, што нешта змяняецца ў жыцці, прыходзіць такая вялікая і важная перамена! I ўспамінае другую, таксама наіўна-шчаслівую, і як страшна было ўпотайкі прыходзіць да яе, і як добра дваім ад адчування, што яны звязаны навечна!.. Ужо тры гады, як яна пакінула яго, першая, Рыта. А ён, як у помсту ёй, прыходзіць да жанчын, груба, нахабна, і не толькі да такіх, якія разумеюць, што яму патрэбна ад іх, і для якіх усё намнога прасцей, чым для гэтае Людкі-Люды.

Яна ляжыць нерухома, нібы нечага яшчэ чакае, і яму робіцца няёмка за сябе і добра ад таго, што ён не быў з ёю, як з іншымі, ад таго, што яна так і засталася Людкаю-Людаю.

Яна рэзка адварочваецца, закрывае твар рукамі і плача.

– Ну што з табою, русалка? – ён адчувае, што голас у яго вінаваты.

– Я люблю… люблю цябе!.. Аднаго… А ты… – з адчаем выдыхае яна.

Ён паднімае яе за плечы, прытуляе да грудзей, гладзіць валасы, нібы супакойвае хворае дзіця, і ціхенька цалуе ў лоб і вочы.

– I я люблю цябе, дурнічка.

Яна ўсхліпвае цішэй i пытае:

– Праўда?

– Вядома…

– Не хлусіш? – яна ўжо не плача. – Наступным годам я прыеду да цябе… А пасля – да маіх… У іх – вочы на лоб!..

I яна ўсміхаецца, і ў вачах свецяцца гарэзлівыя іскрынкі.

Ён таксама ўсміхаецца.

– Можа, дадому паедзем, а?

– Паедзем, толькі завязеш мяне на рэчку, а вечарам у клуб прыйдзі.

– Лепш не трэба. А заўтра махнём на лясное возера. Там у мяне лодка…

– Добра, добра. Я буду слухацца цябе.

Ноччу яму не спалася. Мажліва, таму, што за акном была чорная, душнаватая цемень – збіралася на дождж, і ў яго разбалелася рана.

Ён злаваўся на самога сябе за тое, што вырашыў звязацца з гэтаю Людкаю, выкрадаць яе з рэчкі, вазіць у лес…

Гэта толькі развярэдзіла ўжо крыху забытыя ўспаміны пра Рыту, на гэтым кончылася прыдуманая ім ілюзія, што забыў ён яе, і яму было цяжка.

Не спала і Людка. Яна без усхліпаў плакала, чула, як варочаецца з боку на бок стары, і здавалася, зноў пачне бубнiць, што яна ўздумала швэндацца па лесе з прайдзісветам, ад якога збегла жонка i які ўсё роўна не кінуў бадзяцца, будаваць масты, нібы не можа знайсці лепшае работы, інжынер няшчасны… Прыехаў цяпер адлежвацца дадому – прыціснула недзе.

А назаўтра раніцою, калі над рэчкаю яшчэ толькі пачынаў высцiлацца лёгенькі туман і матава бялелі густа аброшаныя аселіцы, у аўтобусе, які тонка шыпеў коламі па чорным вільготным пасля ночы асфальце, побач са старым сядзела сіратліва-няшчасная дзяўчынка з набрынялымі ад слёз вачыма.

Потым яна пісала пісьмы і не атрымлівала адказу, зноў многа плакала і ненавідзела старога, які – вядома ж! – перахопліваў яе пісьмы на пошце…

Так думала яна.

Летняя прыгода
(Апавяданне)

Анюта прачнулася ад сонечнага промня, які лёг на вочы, прытушаны жоўтай штапельнай фіранкай. Здалося, што нехта ходзіць пад вокнамі, а яна спіць раскрыўшыся. Баковачку, у якой спала Анюта, адгарадзілі некалi для маці. Яна хварэла, у яе моцна і часта балела галава. Бацька сам з негабляваных дошак зрабіў перагародку. Анюта тады доўга прасіла ў яго грошай на шпалеры – абклеіць з сярэдзіны, каб маці не глядзела на голыя дошкі. Цяпер, калі прыязджае дадому, Анюта жыве ў гэтай баковачцы. Бацька не раскідаў перагародку: у яго кватаруюць выкладчыкі ці кіраўнікі, калі прыязджаюць на работу ў калгас студэнты ці рабочыя. Анюце гэтая баковачка – адзіны дарагі куток у роднай хаце, у якую яна не любіла прыязджаць і не прыехала б і сёлета, каб не прыхварэла не ў пару – калі раз'язджаліся студэнцкія атрады. Тры апошнія леты яна ездзіла з будаўнічымі атрадамі, а таму грошай мела і на адзежу, і на тое, каб жыць прыстойна. Анюта пацягнулася, прыслухалася, як тупае басанож на кухні цётка. Незамужняя, яна дажывала свой век пры маладзейшым браце.

Спяшацца не было куды, наперадзе доўгі і вольны дзень. Цяпер тыя, хто прыязджае летам дадому, на работу ў калгас не бегаюць. Ды і самі бацька з цёткай, пасля таго як атрымалі пенсію, на калгасную работу не ходзяць.

Анюта памкнулася ўстаць, але пачула, як у хату ўвайшоў бацька.

– Сядзь мо, блінец памаж, – паклікала цётка.

– Чорт, і так забавіўся… Ты прайдзі, збі на пустках палын, каб было дзе траву раскідаць, як прывязу.

– Хто яе ў тым балотцы схопіць?

– Ніхто не схопіць, але людзям вока рэзаць будзе. Чужое дабро век вочы коле, – бацька гаварыў глушэй, мабыць, сеў есці.

Старонняму чалавеку здалося б, што старыя сварацца, але Анюта ведала, што гэта звычайная размова.

– Вось Анюту бяры на работу, а то цэлы дзень вылежваецца і толькі кніжкі чытае, як малая…

– У яе галава на плячах. Інстытут канчае…

– На гэта інстытута не трэба… Кожны вечар усё некуды выбіраецца.

Цётка яшчэ нешта злосна бубніла і пасля таго, як бацька пайшоў з хаты. Анюта пасміхалася з гэтых цётчыных мерак. Яна сучасная маладая жанчына і разбярэцца сама. Адна праўда была ў цётчыных словах – бунтуецца, не дае спакою кроў.

На дварэ было ўжо душнавата, толькі ў садзе спадыспаду травы шкляніста паблісквалі зярняткі расы і ад самога саду павявала яшчэ вільгаццю і халадком. I ціха было. Пачыналася летняя жнівеньская спякота, калі ў вёсцы нікога не відно і не чутно, нават куры лянуюцца паквохтваць і шыюцца ў цень, пад зараснік бэзу, уграбаюцца ў сухую, як попел, зямлю і сядзяць з адкрытымі дзюбамі.

Вада ў рукамыйніку яшчэ не нагрэлася, прыемна халадзіла твар.

Цётка выйшла з-за хлява з касою на плячы. Яна была ў старой Анюцінай некалі карычневай, а цяпер вылінялай да белага на плячах сукенцы з кароткімі рукавамі, якая вісела на ёй, як на калу. І твар, і парэпаныя вялікія рукі былі аж чорныя ад загару.

– Ты, Анюта, сама паснедай, прыбяры ў хаце троху… Цэлы месяц нічога не робіш, і есці табе ніхто не шкадуе, а ніяк не папаўнела. Няўжо гэта вучоба гэтак усушвае чалавека?

Анюта ўсміхнулася – няхай сабе будзе і так, як думае старая.

– А я пайду палын саб'ю, пакуль ён травы прывязе…

Анюта ў купальніку, з махровым ручніком на плячах глядзела ўслед цётцы, якая неяк бокам у старых брызентавых тапачках ішла з двара. Анюта паспрабавала ўявіць сябе такою, міжволі сцепанула плячыма.

Не верылася, што і яна вось так магла пражыць жыццё і нічога болей не ведаць – толькі работу.

Работа дачасна даканала і маці, а бацька і цётка ўсё ідуць тым жа сваім бясконцым кругам. І ёй пасаг збіраюць. Анюта горка ўсміхнулася.

Свой шлях у жыцці яна ўжо вызначыла: як толькі Андрэй абароніць кандыдацкую, яны пажэняцца. На першым часе будуць мець пакойчык у сямейным інтэрнаце, а потым… Потым усё пойдзе і далей нармальна – Анюта ў сабе не сумнявалася, у сваіх магчымасцях – таксама. Вяселле яна запланавала на восень, каб потым спакойна пісаць дыпломную, рыхтавацца да абароны.

Паўдня Анюта чытала і загарала, потым узялася і памыла ўсе фіранкі, якія толькі былі ў хаце. Пад вечар апранулася просценька: у шэрыя з прастрочанымі канцікамі штаны, белую кофтачку з кароткім рукавом.

Ціха і спакойна лажылася ноч. Было чутно, як ля клуба скончылася пласцінка і хлапечы голас крыкнуў: «Хто там, давай! Заснуў, ці што?» Анюта не магла ісці туды, дзе збіраліся большасцю школьнікі, танцавалі і ціскалі дзяўчатак, якія ахвотна папісквалі. Кампаніі ёй там ужо не было, і жадання да такіх танцаў – таксама.

Анюта завярнула ў канец вёскі. За апошняю хатаю прыпынілася. Ад сажалкі цягнула цеплаватаю вільгаццю, пахам угрэтае вады, а з поля цякло моцнае, як з напаленае печы, цяпло збажыны. Мяккі пыл казытаў пальцы.

З палёгкаю ўздыхнула, калі ўбачыла на палявой дарозе матацыкл. Віктар чакаў яе. З ім Анюта пазнаёмілася ўчора, калі вярталася са Слуцка, – Віктар падвёз яе з напакаванай сумкай ад аўтобуснага прыпынку да хаты. Хлопец у калгасе «забяспечваў» работай шабашнікаў, якія будавалі цялятнік. Сам ён ужо два гады як скончыў вучобу, працуе інжынерам у канструктарскім бюро. Шабашнічаць пачаў яшчэ з першага курса, а цяпер сам арганізатар «шабашкі». У яго жонка, сын, пабудаваў кааператыўную кватэру. Зарабляе грошы на машыну. Да горада сорак кіламетраў, на матацыкле заехаць не праблема. Матацыкл на час работы выпрасіў у калгасе – каб у пару даставаць матэрыялы. Цялятнік калгасу пазарэз патрэбны да восені.

Віктар павітаўся, пажартаваў:

– А я думаў, ты ўжо на танцы завярнула.

– Давай разам.

– Можна, калі табе хочацца.

– Не. Там ужо не мая кампанія.

– І тым болей не мая, – Віктар па-свойску ўсміхнуўся.

– Давай я лепш правязу цябе на матацыкле, – прапанавала Анюта.

– Умееш?

– Паглядзіш.

Яна страсянула адной нагой, потым другой – вытрасла пыл з басаножак, узялася за руль, села, пару разоў газанула, быццам прывыкала да матора, матнула галавой:

– Садзіся!

Матацыкл асеў пад Віктарам. Ён памкнуўся абняць яе. Анюта коратка азірнулася цераз плячо:

– Ну!

Віктар прыняў рукі. Яна з месца ўзяла рыўком, пераключылася з хуткасці на хуткасць. Пакуль набірала разгон, колькі разоў абмацала тармазны рычаг, каб прывучыць да яго нагу. Адчула, што матор набраў магутнасць. Колы пухка разбівалі дарожны пыл, падкручвалі пад сябе белую стужку палявой дарогі. Анюта з усмешкаю думала пра тое, што Віктару, як і кожнаму, хто прывык ездзіць за рулём, няўтульна ехаць ззаду, памкнулася азірнуцца, пачула, што Віктар нешта крыкнуў, і адчула, як з рук ірванула руль, лёгка кінула наперад. Яна не магла яшчэ зразумець, што адбылося, адчувала пясок у роце, у носе, пыл на твары.

Анюта ўбачыла, як Віктар, накульгваючы, падбег да яе, правёў рукамі па плячах, па руках, па спіне.

– Ну як? – толькі і здагадалася спытаць Анюта.

– Лепш не бывае. Газанула! – Ён выплюнуў пясок, выцер вусны, з палёгкай уздыхнуў і засмяяўся. Тады засмяялася і яна, спачатку нервова, а потым – убачыўшы, як Віктар матляе галавой, каб вытрасці з валасоў пясок, – шчыра, да знямогі.

– А ты і рот разявіў!

Віктар падаў Анюце руку, дапамог устаць, падняў, завёў матацыкл. Яна ўмасцілася на задняе сядзенне.

– Памыцца трэба было б…

– Паехалі купацца, – прапанавала Анюта.

– Давай.

Віктар праехаў па дарозе, потым скіраваў на палявую мяжу, з аднаго боку якое цягнулася ячменнае поле, а з другога – бульбяное. Калі скончыўся бульбоўнік, матацыкл пабег па аселіцы. Віктар ехаў па адной з тых сцяжынак, якія застаюцца на паплавах ад каровіных ног. Па гэтай сцежцы яны нырнулі ў вузкую белую палоску туману. Віктар прыбавіў газу, і матацыкл выскачыў на вышэйшае месца, зноў павеяла душнаватай летняю цеплынёй. Неўзабаве яны спыніліся на невысокім пясчаным беразе ля рачной завоінкі.

У начным небе недзе высока жыло яшчэ святло, і пад ім роўна і спакойна паблісквала вада, а на тым беразе, дзе пачынаўся сенакос, ціха стаялі лазовыя купчастыя кусты. Адтуль абзываўся адзінокі драч, здалёк па вадзе даносілася ціхае качынае пакракванне. Засцілаўся туманам луг за лазовымі кустамі ўдалечыні, роўна цякла вада, вечна і загадкава стаялі над зямлёй начная светласць і цішыня, якая поўніць душу неразгаданаю прыгажосцю, па якой вечна смуткуе жывая чалавечая душа.

Анюта распранулася хутка, азірнулася на Віктара:

– А ты чаго стаіш? Перадумаў?

Знарок спытала гучна, каб парушыць цішыню, ведала, што ён любуецца ёй, паволі пайшла ў ваду, памацала яе нагой. Прыемна адчуваўся пад нагамі мяккі мылец на дне. Анюта легла на ваду і ціха паплыла.

Яна чула, як шумна плюхнуў у ваду Віктар, дагнаў яе, пафыркваючы, пырскаўся вадой. Далей паплылі разам. Ён на баку, гледзячы на Анюту, яна роўна, быццам нікога і побач няма.

Дзяўчына першая выйшла на бераг, пакуль плаваў Віктар, выкруціла за алешнікам купальнік. Калі ён вылез з вады, Анюта расчэсвала валасы. У начным святле паблісквала яе мокрае загарэлае цела. Яна адчула Віктараў позірк, крыху павярнулася, зірнула на яго з-пад рукі.

Віктар прыпыніўся, страсянуў галавой – усё ішло сваім парадкам. Ён падышоў да дзяўчыны і моцна абняў яе. Анюта адчула, які ён увесь мускулісты і гарачы, хоць толькі што з вады. I сама адчула, як стала горача ў грудзях, як цела міжволі туліцца да яго. Віктар знайшоў яе вусны сваімі, сухімі і гарачымі.

Яна адапхнула яго рэзка, з усёй сілы, і ён ад неспадзяванасці ледзь астояўся.

– Адвярніся, ну! – загадала яна.

Віктар крута адвярнуўся, па-салдацку хутка адзеўся.

У кожным ягоным руху адчуваліся крыўда і злосць.

– Паехалі, мне холадна, – Анюта папрасіла як мага безабаронней.

Віктар завёў матацыкл, знарок глядзеў у другі бок, чакаў, пакуль сядзе яна. І здрыгануўся ад нечаканасці, калі яна абняла і ўся прытулілася да яго. Асцярожна крануўся з месца і ехаў паволі.

Анюта ўсміхалася з самой сябе, з таго, як прыліпла да гэтага маладога мужчыны. Не хацелася адрывацца ад яго, і рука міжволі пагладзіла яго па грудзях, спынілася там, дзе было сэрца, і яно застукала мацней.

Ля дома Віктар адважыўся прытрымаць яе за руку. Анюта сама абняла яго, пацалавала доўга і з такою прагай, што аж у самое закружылася ў галаве, адхілілася:

– Не трэба. Дай мне прывыкнуць да цябе. Да заўтра.

– Да заўтра, – рэхам адказаў ён.

Пасля таго як Віктар паехаў, Анюта яшчэ стаяла на дварэ. У хату ісці не хацелася, не хацелася і спаць. Горача і душна было ў гэтую летнюю ноч.

Назаўтра яна перанесла сваю пасцель з хаты ў садовы дашчаны домік – усё праз гарачыню. А вечарам чакала за вёскай Віктара.

Надвячоркам збіраўся на вахту, як любіў сам гаварыць, і дзед Ляксей, а там мяняў параднае адзенне на рабочае: замест галіфэ надзеў старыя ватныя штаны, замест сандаляў – старыя шытыя валёнкі з галёшамі, выкачаны і заплямлены ўсё на гэтых жа «баявых вахтах» кажушок. І замест фуражкі належала надзець старую аблавушку.

– Ну дзе ты там ужэ, жаніх? Два часы ўбіраешся! Саўсім умеркне. Выкураць цябе, качарга старая, з гэтае варты!

– Хто мяне выпра? Які ім дурань за гэтыя грошы гэтулькі цехнікі вартаваць адважыцца?

– А ты ўвартуеш! Для прыклёпу там цябе дзяржаць, можа, каб якія пажарнікі не чапляліся ці начальства…

– Для прыклёпу, для прыклёпу! Сама ты прыклёп бесталковы! Падавай валёнак!

Дзед Ляксей злосна вышмаргнуў з жончыных рук валёнак, і яна тут жа ўзяла другі.

– А то ж бо не? Які ж бы гэта дурань плаціў табе за тое, што пераспіш ноч у апілках…

– Каб цябе ліха!.. Дурань нейкі ляпнуў, a ты і паўтараеш! – Дзед замахнуўся валёнкам, але Мар'я загадзя адступілася.

– Ну не спіш, не спіш, хто цябе ведае… Толькі чаго гэта з кажушка апілкі, як тыя блохі, сыплюцца?

– У цябе самое з галавы труха сыплецца!..

– Добра, добра, убраўся ўжэ? Давай хіба і бараду ножанкамі падрэжу, а то ўночы яшчэ каго напужаеш, падумаюць, што чорт вылез…

– Яшчэ чаго! У парыкмахерскую схаджу, пастрыгуся і бараду папраўлю.

– А стрыгчы што будзеш, пушок гэты, што, як у куры пад хвастом, у цябе на галаве астаўся?

Мар'я яшчэ далей адступілася ад дзеда.

– Ты ў мяне некалі дакудахчашся, – дзед рашуча ўстаў з лаўкі і шыбануў за хлеў.

– Скарэй, а то не ўспееш! – падражніла ўслед Мар'я. Дзед Ляксей не агрызнуўся – не было калі.

Пачынала змяркацца, калі дзед Ляксей сцежкай пад вішняком выйшаў да дарогі. Да вайны тут была вузкакалейка да ваеннага гарадка. Цяпер яе разаралі, не засталося і следу. Толькі з зямлі яшчэ не-не ды і вылезе ржавы кастыль. Дзед Ляксей паглядзеў у той бок, дзе быў ваенны гарадок. Ад яго засталася толькі канюшня з чырвонае цэглы і пахіленая, падарваная ў вайну партызанамі вадакачка. Цяпер яе не ўгледзіш праз сасоннік, які там узрос.

Далей у палях прысядалі да зямлі цёмныя астраўкі вёсак. Пахла пылам угрэтае дарогі, травою ад аселіцы і збажыной з поля. I яшчэ сапраўды свежа і смаліста ад кажушка – апілкамі, але гэтага паху дзед не вылучаў.

У такія часіны дзеду Ляксею здавалася, што гэта ён, маленькі, у лапціках, глядзіць аднекуль на сябе цяперашняга і на ўсё навокал. Адтуль, з аселіцы, дзе ў вясновых лужынах жоўта цвіла лотаць. І ў цяперашняга яго, старога, аж заходзіцца душа ад таго, што гэтулькі ўсяго таму хлопчыку з ахапкам жоўтай лотаці прыгатавана наперадзе (і работы, і вайны, і смерці), што душа чалавечая і вытрымаць не зможа. Але вытрымае, не разарвецца сэрца, не адсохнуць рукі і ногі, не выцекуць слязой вочы… А мо гэта і не ён на сябе малога, а ягоны бацька ці дзед глядзіць на яго цяперашняга з кіёчкам, аднаго ў цёмным свеце, з нейкае свае далёкае вышыні?

Дзед Ляксей прыпыняецца, уражаны процьмай часу і прасторы, якая раптам адкрываецца перад ім, якую ён не можа спасцігнуць ні вокам, ні розумам.

Дзед уздыхае з палёгкай, азіраецца навокал, каб яшчэ раз пераканацца, што пад нагамі знаёмая дарога, калі і павалішся, то ніжэй зямлі не ўпадзеш. На ўсякі выпадак азіраецца яшчэ раз – ці ніхто не бачыў, як ён немаведама чаго стаяў пасярод дарогі. Потым дастае з кішэні кажушка бутэльку віна, якую ён хаваў сёння ад старое ў кастры дроў за хлявом, таму і была ў яго перад дзяжурствам пільная патрэба зазірнуць туды.

Далей ідзе цвярдзей і весялей.

Пра дзеда Ляксея калгасныя механізатары могуць расказваць бясконца: пачынаючы з яго ўспамінаў пра маладосць, калі дзяўчаты не давалі Ляксею праходу, і заканчваючы апошнім дзедавым наведваннем парторга з заявай аб уступленні ў партыю. Дзед катэгарычна растлумачыў, што цяпер ён не можа не быць у партыі – пакуль хопіць здароўя, будзе дапамагаць Гарбачову перабудоўваць. Адна няўвязка атрымоўвалася ў дзеда – як сумясціць свой новы статус з любоўю да віна. Парторг растлумачыў, што дзед па ўсіх пунктах падыходзіць, але «праклятая» – перашкода сур'ёзная, і таму ён дае тэрмін дзеду падумаць і «выправіцца»…

Але гэта быў дзед Ляксей – сонны, як сава ўдзень, пра якога Мар'я, божкаючы, гаварыла: «Што ж вы хочаце, немцы ў тым карцары ўсё ў яго ўнутры, акрамя душы, адбілі». Галоўнымі ў дзеда-Ляксеевым існаванні даўно ўжо засталіся толькі ночы. Начамі вяртаўся ён да свайго сапраўднага жыцця, да самага дарагога і балючага, самага свайго: быў бы і ён дзедам і прадзедам, і спаў бы ў сваёй хаце, і не смяшыў бы людзей… Думаў дзед пра дзяцей сваіх, якіх на вачах у яго немцы забітых кідалі ў запаленую хату. Як душу яго там палілі. Старэйшыя загінулі потым, адзін у партызанах, другі на фронце. Але тыя два, меншыя…

Даставаў дзед з кішэні бутэльку, адпіваў крыху, каб супакоіцца. Потым яму пачынала здавацца, што бачыць сябе малога, што ідзе ён з Вужанскага палетка, паўз лужкі, парослыя асакой і лазовымі кустамі, да сваёй вёскі, якая кучаравіцца ліпамі. Дарога палявая, трыпутнік студзіць ногі. Вечарам у вёсцы збіраліся на ігрышча, іграў на цымбалах яго аднагодак Змітрок, панскі парабак. Не засталося ўжо нікога з яго аднагодкаў – Амерыка, рэвалюцыя, войны, калектывізацыя пазабіралі іх. І першую жонку сцерла жыццё, Мар'я – гэта другая, працавітая, але не здатная ні на танцы, ні на песню, глухая яна да ўсяго гэтага. Сам жа ён памятае тыя танцы, душа яго мучыцца без тых песень. Дарэмна ён прыслухоўваецца да радыё, прыглядаецца да тэлевізара – і песні быццам даўнейшыя, але ўжо нейкія як і несапраўдныя, як і не яго…

А потым людзі ўспаміналіся, галасы іхнія, асабліва тых, з кім сядзеў у СД… I не боль і жах катаванняў вярталіся, а страшны ўспамін, як гарыць хата, як дзяцей забітых у агонь кідаюць…

Адкуль пра ўсё гэта было ведаць Віктару, які ноччу вяртаўся ад Анюты? Работу яго брыгада канчала, амаль па дзве тысячы выходзіла чыстымі на рукі ў месяц. З Анютай абмяняліся тэлефонамі, праўда, знарок ён адну лічбу ў нумары назваў няправільна. У яго жонка, дзіця, сям'ёй ён даражыць умее. Віктар, вядома ж, не ведаў, што і ў Анюты свае планы былі на будучае і што яна замест інтэрнацкага тэлефоннага нумара, які і не памятала, назвала першыя лічбы, якія прыйшлі ў голаў. Адным словам – бывай, маё лета, бывай, летняя прыгода! Настрой у Віктара быў цудоўны, і ён не мог не пажартаваць, калі ўгледзеў пры плоце чорны кажушок вядомага ўсім на цэнтральнай сядзібе дзеда Ляксея, здагадаўся, што дрэмле стары, пусціў матацыкл накатам і, калі пад'ехаў блізка, асляпіў старога святлом, раўнуў маторам, краем вока ўгледзеў, як ускінуўся той, як нема закрычаў, – і знік у начной цемры. Не бачыў ён, што гэтак і пралежаў дзед пры плоце да раніцы. I недапітае чырвонае віно пад ім засохла на прыдарожным пыле.