Mart xoruzu

1

Kor gəlib, kor da gedir; qaranlıqdan qaranlığa, belə ki, heç təəccüblənməli bir şey də yoxdur. Elm qazanmayıb, vaxt tapmayıb elmlə məşğul olmağa; heç elm ağacının harda bitdiyindən də xəbəri olmayıb ki, bəhərindən bir səbət yığıb ehtiyat saxlasın. Bacarmayıb – heç lazım da deyilmiş. İşdir birdən bacarsaydı, çox güman ki, indi oturub elmini istifadə edə bilməməyin peşmançılığını çəkirdi. Buna baxmayaraq, həyatın necə asanlıqla söndüyünü və onun yerini çox rahatlıqla ölümün aldığını öz gözləriylə görüb. Kim ki buna şahid olmayıb, onda o Nikonun düşüncələrini anlamaz. “Maraqlıdır!” – deyib ölümün acığına gülümsəyir. Doğrudan da maraqlıdır: bir dəqiqə əvvəl ocağın yanında oturub qızınırsan, çubuqla ocağı qurdalayırsan, fikirləşirsən, ürəyindən cürbəcür hisslər keçir, həyəcanlanırsan, xatırlayırsan, ümid edirsən – və növbəti dəqiqədə, – gup! – qum torbası kimi düşüb qalırsan. Doğrudan da çox gülməlidir. Yeri gəlmişkən, gülməkdən də ölmək olar, amma bu başqa mövzudur. Heç kimin ağlına da gəlmədi soruşsun ki, sən kimsən, burda nə edirsən, – peyda olmağına bəndmiş kimi güllələdilər, necə ki dovşanı, çaqqalı və ya canavarı güllələyirlər; əgər o vaxt köhnə kilsədən sən yox, başqa birisi çıxsaydı, onun da başına eyni hadisə gələcəkdi; amma onda xarabalıqdan məhz sən çıxdığına görə indi ölüsən. Artıq heç nə hiss etmirsən, heç nə eşitmirsən… Bununla bərabər, deyəsən artıq xoruzlar banlayır. Ola bilsin, artıq bu nəhayətsiz gecə qurtaracaq. İt də hürür, şübhəsiz hürür. Çoxdan hürür. Bir an da olsun dayanmayıb. İt – hamınındır və heç kimin deyil. Yiyəsizdir. O onsuz da hər gecə dayanmadan hürür, elə bil demək istəyir ki, görürsünüz sizi necə qoruyuram? Amma sən heç nə eşitmirsən. Heç bilmirsən ki, bu sənsən, yoxsa başqa birisi. Çünki sən artıq yoxsan və olub-olmamağının, öz yerinə və ya başqasının yerinə yaşayıb-yaşamamağının qətiyyən fərqi yoxdur. Daha heç nə görmürsən və görmək də istəmirsən; heç nə eşitmirsən və eşitmək də istəmirsən. Bir küncə atılıb qalmısan. Elə bil heç vaxt olmamısan. İnsan qaranlıqdan gəlir və qaranlığa gedir. Bu qədim həqiqətdir, amma insanın başına gələnlərdən xəbəri yoxdur. Qaranlıqdan qaranlığa aparan yol elə qısadır ki, insan heç nə anlamır, anlamağa vaxt tapmır. Anlamağı heç lazım da deyil. Əgər anlasaydı başına hava gələrdi, bu qısa yolu axıracan getmək istəməzdi, tərs eşşək kimi yolun ortasında dayanardı, nə qabağa gedərdi, nə də dala qayıdardı, düzdür, qabaqda da gəldiyin yer kimi bir yer var, amma səni qabağa təbiət, instinkt və hissiyyat aparır, amma dala qayıtmaq üçün ağıl lazımdır, ən əsası, dala öz istəyinlə qayıtmalısan, fikirləşib qərara gəlməlisən və qərara gəlmisənsə, yerinə yetirməlisən. Amma kimin ki, olanlardan xəbəri yoxdur, sakitcə və qayğısız yaşayır özü üçün. Bu çoxlarının ürəyincədir, soruşsan cavab verəcəklər ki: qoy elə belə yaşayım, heç nə də bilməyim. Yaşayırsan və yaşadığını bilmirsən, çünki keçmişi və gələcəyi şüurlu şəkildə təkzib edirsən. Göyüzündən sallanırsan, külək səni yellədir və hamısı yaddaşına yazılır. Yer üzündəki heç bir qaba, yaddaşa yerləşən qədər şey yerləşməz. Elə şeirləri götürək, yaddaşa nə qədər şeir yazılır (əgər şeir oxuyursansa):

 
Ətraf necə qaranlıqdır, aman tanrı!
Hər şey qısa, bir anlıqdır, aman tanrı!..
 

Belə məlum olur ki, sənin yolun da bu cür qatı dumana bürünüb. Gedirsən, gedirsən, amma yolun sonu yoxdur, eynən bu sərhədsiz, nəhayətsiz, məğlubedilməz gecənin sonu olmadığı kimi. Xəstəliyin birinci gecəsi elə axırıncı gecəsi kimidir; əgər davam gətirsən, sonrası vecinə də olmayacaq. Xoruzlar banlayır, amma göyüzü qatı zülmət içindədir, işartı görünmür. Çünki xoruzlar Nikonun yaddaşında banlayır, onun yaddaşı xoruzların banını şeir kimi əbədi xatırlayır. Bunlar adi xoruzlar deyil, İlya peyğəmbərin xoruzlarıdır, ona məhkum olunublar və onlar dan söküləndə yox, ölümü hiss edəndə banlayırlar. Gözlərini qıyıb caynaqlarını bədənlərinə qısaraq, qanadlarını çırpa-çırpa İlya peyğəmbərin dağından uçurlar, bərkiyib daşa dönmüş, cadarlanmış, üstünə toz qatı və lələk çökmüş (bu onların öz lələkləridir) torpağa qonurlar, amma yenə də arzuolunan yağışı yağdıra bilmirlər. İlya peyğəmbər, İlya peyğəmbər, necə olub ki, səni hirsləndirmişəm? Lazar qapı dalındadır, gözlərini qırpır. Lazar öləndən dörd gün sonra tanrı onu təzədən diriltdi. Ona görə də ölənləri dörd gündən tez basdırmırlar. Bəlkə dörd gündən sonra doğrudan da diriləcək? Hə, bu sənsən? Salam. Necəsən? De görək başına nə gəlib? Danışmalı bir şey yoxdur, əlimdə ağ çiçək tutub yol gedirdim, azad idim, qorxunun nə olduğunu bilmirdim. Həqiqətən də, ölümün nə ilə qurtardığını kim bilir? Həyatın nə olduğunu kim bilir? Heç nə. Dəqiqə. An. Külək əsib söndürdü. Amma necəsə bacarıb keçmişə qayıtsan və keçmişdən də keçsən, əgər bunu edə bilsən, demək əbədiyyətə qovuşacaqsan və heç vaxt ölməyəcəksən. Heç vaxt ölməyəcəksən. Bəyəm insan bunu arzulamır? O həmişə bu haqda düşünür, şeirlər, nağıllar, əfsanələr yazır. Dirilik suyu tapır, onu hansısa mərhumun üstünə çiləyir, yerdə qalanını isə özü içir, xoşbəxt olur, çox yaşayır, o qədər yaşayır ki, axırda meymuna dönür, İlya Çavçavadzenin qatili kimi onun da bədənini qurd basır. Ölümsüzlük mövcud deyil, ömür isə, qısa və ya uzun olmağından asılı olmayaraq, ölümə hazırlıqdan başqa bir şey deyil. Ömür insana başlanğıcdan, ən əvvəldən verilir ki, o ölümə hazırlaşsın. Ömür – hazırlıq dönəmidir. Əgər verilən vaxt sənə bəs eləməsə, ölümə layiqincə hazırlaşa bilməsən və lazım olan kimi ölməsən, meymuna dönəcəksən, əbəs yalvarışlar içində qalacaqsan: “Bacarmıram. Hələ hazır deyiləm. İstəmirəm. Qorxuram…” Utanılası vəziyyətdir! Tüpürəsən belə ömürə! Vaxtın çatıbsa getməlisən. Qala bilməzsən, heç kim də sənə qalmağa icazə verə bilməz. İstəyir çarın əmisi oğlu ol. Taleyin belədir, gəlmisənsə getməlisən. Buna görə də, ölümə nə qədər tez hazırlaşsan, bir o qədər yaxşıdır. Ondan sonra qalan ömrünü rahat yaşaya bilərsən, hətta nəsə eləyə də bilərsən, çünki artıq haçan öləcəyinin, ölüm mələyinin qapını haçan döyəcəyinin fərqi yoxdur. Ölüm mələyi elə biləcək ki, səni qorxudub, amma sən şadyanalıqla deyəcəksən: “Harda qalmısan?” O da təəccüblənəcək: “Demək belə!” “Bəs necə! – deyəcəksən, – hamı səndən qorxmalı deyil ki.” Mələyin sümükləri xırçıldayacaq, hirsindən titrəyəcək, qışqıracaq: “Ölümə lağ eləməyi sənə göstərərəm!” Sümüklü əlini burnunun qabağında oynadacaq (Ölüm mələyini skelet kimi təsəvvür edir, siniflərində təkəlli skelet var; uşaqlar hər gün onun əlini sıxır, özü də gündə iki dəfə – bir dərsə gələndə, bir də dərs qurtaranda. Bu qaydanı da müəllimləri qoyub – müəllim Vano, o birinci dəfə sinfə girəndə hər şeydən əvvəl, köhnə tanış kimi skeletin əlini sıxıb onunla salamlaşmışdı, bundan sonra uşaqlara tərəf dönüb demişdi ki: “Salam, mən sizin müəlliminizəm.”). Amma sümüklü mələk əbəs yerə qorxutmağa çalışır, bundan artıq nə edə bilər ki? Ölümdən daha pis nə ola bilər? Amma təəccüblüdür, – bu necə olur axı, heç nə hiss etməyəcəksən, görməyəcəksən, eşitməyəcəksən, heç nə deyə bilməyəcəksən, heç nəyə kədərlənməyəcəksən, heç nədən qorxmayacaqsan. Sən olmayacaqsan. Bunu bilirsən, amma təsəvvür edə bilmirsən. Ölənləri çox görmüsən, amma yenə də ağlına batmır. Və bunu öyrənmək də olmur. Fizikanı öyrənmək olur, kimyanı da, riyaziyyatı da, xarici dili də, amma bunu – yox. Qorxulu mənzərədir, tabutu torpaq qucaqlayır, zamanla torpağa qarışırsan. İşdir birdən dirilsən, kim səni eşidəcək, kim biləcək ki, dirilmisən, qazıb çıxartmaq lazımdır. İstəyirsən lap tərsinə dayan torpağın altında, gücün gəldiyi qədər qışqır. Amma onsuz da qışqıra bilməyəcəksən, çünki o saat ağzına torpaq dolacaq. Heç nəfəsini də uzun müddət saxlaya bilməyəcəksən. Nə edirsən et, ordan qurtuluş yoxdur. Birinin tabutuna saat qoymuşdular, amma saat işləmirdi. Mərhumun arvadı hamının gözü qabağında saatı tabutun yanına çırpıb sındırmış, sonra da meyitin qoluna bağlamışdı. Əgər mərhuma o biri dünyada saatın lazım olacağına inanmırsansa, onda nə üçün onu tabuta qoyursan? Yox əgər fikirləşirsən ki, saat ona lazım olacaq, onda nə üçün sındırırsan? Orda kim düzəldəcək? Bəs nə üçün sındırırsan, özündə saxlasan daha yaxşı olmaz? Hər dəfə saata baxanda mərhumu xatırlayardın, həm də tək mərhumu yox, onunla bağlı müxtəlif şeyləri, bütün xırdalıqları… Qəbiristanlığa çatan kimi yağış yağmağa başladı, elə bil vedrədən tökülürdü… Çevrilib dedi ki, bağışla, bilmədim xətrinə dəyər… Saatda bütün ömrümüz hesablanıb, tik-tak, saniyəbəsaniyə. Belə baxanda, saat icad olunmasaydı daha yaxşı olardı, həm də rahat olardı, çünki tanrı lap elə əvvəldən insana otuz il ömür vermişdi. Özü də tək insana yox, bütün canlılara. Yəni bu da bəsinizdir. Bəs bilirsiniz bu yazını kim pozdu? Eşşək! Yox, deyir, tanrım, otuz il mənim üçün çoxdur, axı otuz il eşşəklik edə bilmərəm, elə bilirsiniz eşşək olmaq asandır? Öz dediyində dayandı, əsil eşşək kimi tərslik elədi, axırda onu eşitdilər. Ondan sonra itlə meymun da narazılığını bildirdi. Əvvəlcə it, sonra meymun. İt dedi: “Otuz il hürməyi düşmənimə arzu edirəm, onsuz da zəhmətim qiymətləndirilməyəcək.” Meymun da ona qoşuldu: “Otuz il tullanıb düşsəm, əl-ayağım qopar.” Taley yazanlar donub qaldı, – ay axmaqlar, axı sizdən almırlar, verirlər! Amma eşşək, it və meymun öz sözlərində möhkəm dayanmışdılar, onları yola gətirmək mümkün deyildi. Taley yazanlar kitablarını bağladılar, tanrının yazdığını dəyişdirməyə ürək eləmədilər. Tanrınınsa heyvanlara yazığı gəldi, istəklərini nəzərə alıb hərəsinə on il ömür verdi. Onda insan dilə gəldi, dedi: “Mən də sənin qərarınla razı deyiləm, tanrı, amma eşşəkdən, itdən və meymundan fərqli olaraq, otuz ilin az olduğunu düşünürəm. Otuz ildə nə edə biləcəyəm, çox şeymi tikəcəyəm, çox şeymi sökəcəyəm; bunlar bir yana, ən azı uşaqlarımı böyütməliyəm!” Tanrı fikrə getdi, alnı qırışlandı. Həqiqətən də, bu nədir axı, – onu palçıqdan yarat, o da sənə qarşı gəlsin: “Razı deyiləm, daha çox istəyirəm, daha yaxşısına layiqəm.” Amma tanrı hirslənmədi, əksinə, insana yazığı gəldi. Amma tanrı yaratdığı insanın bu ilk etirazını görəndə, onun başına gələcəkdə nələr gələcəyini də hiss etdi. Qısası, tanrı eşşəkdən, itdən və meymundan aldığı illəri də insanın ömrünə yazdı. Elə o vaxtdan da insanın pis günləri başladı. İnsan özünə yazılmış otuz ili insan kimi yaşayandan sonra, iyirmi il başını da qaldırmadan, yarıac-yarıtox eşşək kimi işləyir. Bu iyirmi ildə qazandıqlarını o öz insan səbrinə və eşşək zəhmətkeşliyinə borcludur. Növbəti iyirmi ildə qazandıqlarını it kimi qorumağa başlayır, gözlərini də qırpmadan, yatmadan, dincəlmədən elə qoruyur ki, quru sümüyünü də oğurlaya bilməzsən. Gecələr işığı söndürmür, çomağını əlindən buraxmır, ayıq yatır, bir gecəyə iyirmi dəfə isti yatağından durub evi, həyəti, anbarı, çaxır çəlləklərini – keçən iyirmi ildə qazandığı və ona əziz olan hər şeyi dönə-dönə yoxlayır, bu da insan xəsisliyindən və ehtiyatlığından əlavə, ona verilmiş it ömrünün təbiətindən qaynaqlanır. Və əgər ona verilmiş iyirmi illik meymun ömrünü yaşamaq qisməti olsa, axırda əsil meymuna dönür. Baxmayaraq ki, o özü bu dönəmi “təzədən uşaq olmaq” adlandırır. Mənim qaynatam doğrudan da, əsil uşağa dönmüşdü. Daim dalınca qaçmaq lazımdır. Yeməyi üstünə dağıdır. Şalvarını bağlamır. Yuxuda durub gəzir. Və belə də davam edir. Burdan da görünür ki, əbədi həyat yaxşı şey deyil. Haçansa boğaza yığılırsan və s. Bundan başqa, həyatın ölümdən daha yaxşı olduğunu kim bilir (əgər bilirsə, onda hardan öyrənib)? Üçüncü seçim yoxdur, ya diri olmalısan, ya da ölü. Ya da, indusların iddia etdiyi kimi, bir neçə dəfə doğulmalısan – ağac kimi, quş kimi, heyvan kimi, insan kimi… hər dəfə başqa formada. Məsəlçün, Niko əmindir ki, haçansa quş olub, vəhşi quş. Amma hansı quş olduğunu bilmir. Qartal? Quzğun? Qırğı? Amma o yuvanı xatırlayır, qayanın üstündəki, günəşin qızdırdığı yuvanı, bu günkü kimi xatırlayır. Mafusail necə deyir? Yaşımı saymağa çalışma, çaşıb qalarsan. O Adəmin nəvəsi idi. Dediyinə görə, Adəm öləndə onun üç yaşı vardı. Nuhun yanında dülgərlik edib. Deyir, Sodomun yanmağını öz gözləriylə görüb – orda onun da sevgililəri var imiş. Qürrələnməli nəsə var – o da qürrələnir. Çox yaşamaq da qəhrəmanlıqdır; deməli çox şeyi qaldıra bilirsən, böyük hövsələ sahibisən. Tanrı səni qorusun! Ona görə də xalq onun haqqında şeirlər qoşub. Xalq çox yaşayanları sevir, çünki xalqa nümunə lazımdır, uzunömürlülük nümunəsi. Yasa gələndə, mütləq mərhumun yaşıyla maraqlanırlar. Yeri cənnət olsun, ananızın neçə yaşı vardı? Amma anaların yaşı olmur! Ümumiyyətlə insanın yaşı yoxdur. Bütün insanları, o cümlədən hələ doğulmayanları da, Adəm kisənin içində cənnətdən gətirib, belə deyək, oğurlayıb. Elə o vaxtdan da hər insanın yaşı hesablanır. Bunu müəllim Vano demişdi və Niko bu haqda fikirləşməyə başlamışdı. Əsas bildiklərin deyil, əsas bilmədiklərindir. Vacib səndə olmayanlar deyil, səndə olanlardır, hər gün işlətdiyin, qarnını doydurmaq üçün istifadə etdiyin və ya özünə ziyan verdiyin şeylərdir, məsəlçün elə bu baltanı götürək, bu küt baltanı. Amma insanın çox yaşamaq həvəsini anlamaq çətindir, Niko olsun və ya bir başqası, görəsən həyatda nə görüblər ki, çox yaşamaq istəyirlər?

Elə Nikonun özünü götürək, ondan olsaydı, heç doğulmaq istəməzdi, bir halda ki istədiyin kimi yaşaya bilməyəcəksən, onda doğulmağın nə mənası; amma indi bu haqda fikirləşmək yersizdir – çünki o artıq doğulub və on beş ilə yaxın yaşayıb, onun doğulub-doğulmamaq məsələsi on altı il qabaq həll olunub, özü də onun özünün iştirakı olmadan və indi istədi-istəmədi, bacardığı kimi yaşamalıdır. Geriyə yol yoxdur, yol ancaq qabağa aparır. Amma yolu hələ tapmaq lazımdır. Düzgün yolu seçmək lazımdır, daha doğrusu, o hələ çox əziyyət çəkməlidir ki, gözləri açılsın və yolu görə bilsin.

2

Nikonun xalasına inansaq (ola bilməz ki, bir adam həmişə yalan danışsın!), onun bütün bədbəxtliklərinin səbəbi qısqanclıqdır: belə çıxır ki, Niko öz anasını qısqanır və ona görə də oxumaq həvəsini itirib, o qədər vəhşiləşib ki, onu məktəbdən də qovublar, Valo Badalaşvilidən başqa heç kim, nə yaxınlar, nə də uzaqlar ona hörmət etmir, quldurlara qoşulub, bütün pis işləri özünə çəkir və buna görə də – əlbəttə, ancaq buna görə – indi əlləri sinəsinin üstündə uzanıb qalıb, bütün bədəni cırmaq-cırmaqdır, elə bil pişik sürüsüylə vuruşub və deyəsən hələ çox uzanıb qalacaq (əgər həmişəlik belə qalmasa).

Ümumiyyətlə xalası tərbiyəvi söhbətləri xoşlayır, amma ona çox inanmırlar, ona görə yox ki, inandırıcı danışa bilmir, yox, ona görə ki, uşaqlıqda ancaq yalan danışıb – bunu özü də etiraf edir – indi nə desə heç kim inanmır, çünki düz dediyini, yoxsa yalan danışdığını anlaya bilmirlər. Bu hal onun özünün vecinə də deyil, hərdən nənə onun əlindən hirslənib üstünə qışqırır ki: “Bəsdir, bu qədər yalan danışmaq olmaz axı!” – belə vaxtlarda xala nə utanır, nə qızarır, heç kefini də pozmadan sakitcə deyir ki, belə lazımdır, indi daha ancaq axmaqlar yalan danışmır və yenə də öz bildiyi kimi edir. Və xalasının dediyinə görə, Nikonun anası atasını oğlundan daha çox sevdiyinə görə hirslənir – o oğlunu ərinə satıb, oğlunu hardasa çox uzaqda yerləşən Siqnaxiyə göndərib, özü isə ərinin yanında qalıb… Lap tutaq ki, bu düzdür, burda pis nə var ki? Bunu mühakimə etmək olar? Sevgi olan yerdə qısqanclıq da var. Sevirsənsə qısqanırsan. Sevmirsənsə qısqanmırsan, qısqanclığın nə olduğunu da bilmirsən. Səninçün hər şey birdir. Heç ananı da ərini daha çox sevdiyi üçün günahlandırmaq olmaz, çünki əvvəlcə ər olub, oğul sonradan gəlib. Ana da birincini seçib… daha vacib olanı. Qadınlar, əsil qadınlar həmişə belə hərəkət edirlər: onlara ancaq biri lazımdır, ya o, ya da bu. İkisiylə bir yerdə alınmır, istəyirsən onlara qancıq de, istəyirsən başlarına vur, alınmır. “Bax, Kamar – qancıq. Əri daha şirindir onunçün!” Hə, oğlundan daha şirin və daha əzizdir. Əlbəttə, əgər Amiraninin oğlu olsaydı. Müəllim Vano deyir ki, biz hamımız Amiraninin övladlarıyıq, amma Amiraninin öz oğlu da ola bilərdi, öz qanından, öz canından. Nə üçün də yox? Hansı qadın Amirani kimi qəhrəman üçün oğul doğmaqdan imtina edərdi? O cümlədən də Kamar. Qancıq? Sevdiyi üçün? Ona görə ki, sevgisinə görə hər şeyi qurban verib? Valideyninə qulaq asmayıb. Bu, əlbəttə, yaxşı iş deyil, amma valideyn də qadının seçiminə qarışmamalıdır, çünki qadın – varlığın yarısıdır, daha doğrusu o biri yarısını tapmayana qədər heç kimdir, öz Amiranisini tapmayana qədər. Qadın üçün ata keçmişdir, ər isə gələcək. Qadın heç fikirləşmədən və təəssüflənmədən, tanrı tərəfindən müəyyən olunmuş qaydada, ikinci yarısının yeganə dostu olmaq üçün keçmişdən gələcəyə keçir. Əgər o öz oğlu haqqında fikirləşmirsə, burda təəccüblənməli nə var ki? Görünür, oğlu da buna layiq deyilmiş, çünki atasının başını uca edəcək biri deyil: Amiraninin oğlu olmaq çətin məsələdir, ümumiyyətlə, yaxşı atanın oğlu olmaq çox çətindir. Belə ataların oğulları doğulan kimi çətinə düşürlər, çünki atalarının dağdan ağır adı, doğulan kimi çiyinlərinə qoyulur, bu da onları əzir, daha da gücsüzləşdirir. Asan iş deyil axı – doğulursan və birdən-birə belə bir yükün altına girirsən. Xala isə öz fikrində qətidir (“Heç olmasa evdə xətrim istədiyini danışmağa icazə verin!”), Nikonun bütün bədbəxtliyi (eyni zamanda bütün çatışmazlıqları: tərbiyəsizliyi, kobudluğu, höcətliyi və daha başqa-başqa xüsusiyyətləri) qısqanclıqdan qaynaqlanır – başqa heç nədən. Və əgər xalasının ağlına nəsə gəldisə, onda bundan əl çəkməyəcək, dediyində dayanacaq və hamını dediyinə inandırmağa çalışacaq – hətta öz dediyinə özü inanmasa da, – çünki bundan xoşu gəlir. Çünki o da bədbəxtdir, həyat onun da üzünə gülməyib, Siqnaxi Niko kimi onun üçün də sadəcə daldanacaqdır, burda o öz bədbəxtliyindən, tənhalığından qaça bilir. Onun özünün şəxsi heç nəyi olmadığı üçün, Nikonun üstünə düşür, axı o hələ qadın olmayıb, hələ onun Amiranisi gəlib çıxmayıb, o hələ də öz qəhrəmanını gözləyir, axır ki haçansa o gəlib çıxacaq və məhz ondan (başqa heç kimdən) soruşacaq: “Xanım, deyin görüm bu şəhərdə mehmanxana hardadır?” O hələ subaydır və olmayan bir şey üçün mübarizə aparır, onu müdafiə edir, amma müdafiə etməli bir şey yoxdur, heç kim müdafiə etdiyi şeyi onun əlindən ala bilməz, çünki o mövcud deyil və o əmindir ki, tezliklə öləcək, bu fikir hardansa beyninə gəlib və o buna da əmindir ki, başına gələnlərin səbəbkarı onun yaxınlarıdır, onu səmimi qəlbdən sevənlərdir, əzizləridir. Bayırda utancaqdır, evdəsə üzünü görmə. Çünki evdəkilərdən utanmaq lazım deyil. Adam arasında ağzından söz ala bilməzsən, amma evdə bircə kəlmədən qızışır, ocağa kerosin tökəndə necə alovlanırsa, o da elə özündən çıxır. Evdə bircə o bilir ki, nə lazımdır, nə lazım deyil, belə yaşamaq olar, amma belə yaşamaq olmaz. Onun öz xüsusi və təzə baxış bucağı var və qədimdən qalma heç nəyi bəyənmir. Belə çıxır ki, insanların gözü birdən-birə müharibəyə açıldı və hər şeydən qabaq vaxtın rəhmsizliyini, necə tez keçib-getdiyini gördülər… (Tik-tak, tik-tak – uçdu getdi. Sonra otur onu köhnə şəkillərdə, gözyaşına bələnmiş məktublarda axtar…) Burdan da belə çıxır ki: əgər bu gün tərpənib payına düşəni götürməsən, sabah gec olacaq və gəldiyin yerə əli boş, ürəyi boş, başı boş qayıtmalı olacaqsan, yəni necə gəlmişdinsə, eləcə və daha ordan çıxa bilməyəcəksən. “Siz bu həyatda heç nə başa düşmürsünüz, – o deyir, bəzən hətta özündən çıxır, hisslərini cilovlaya bilmir, – siz karlığa və korluğa düçar olmusunuz, sizə heç tanrı da kömək edə bilməz, çünki kimə ki tanrı karlıq və korluq göndərib, o öz bəsdbəxtliyini nəinki hiss edir, heç gizlətməyə də çalışmır.” O bu cür və ya buna oxşar günahlandırmalarla yaxınlarının üstünə düşür. Evdə o nəinki cəsarətli olur, həm də çox danışır. Ola bilsin çox şeyi kitablardan götürür – kitablar ona özündən də əzizdir, Nikonu da oxumağa o həvəsləndirib, gecələr kitab oxumasa gözünə yuxu getməz, düzdür, Nikoya çarpayıda oxumağa icazə vermir, düzdür, uzanan yerdə oxumaq ayrı zövqdür və özü özünü bu zövqdən məhrum etmir; amma özü başqadır, Nikoya elə oxumaq olmaz, Niko gərək özünü onunla bir tutmasın, o ölü kimi bir şeydir, ona daha heç nə kömək etməz, çünki onun çiçəklənmə dövründə (yəni ərə getmək vaxtında) qar yağmağa başlayıb (müharibəni nəzərdə tutur), Nikonunsa həyatı hələ qabaqdadır (Niko, Niko, xoşbəxt ol, eşidirsən? Mənim xətrimə xoşbəxt ol, mənim yerimə də, hamımızın yerinə); onun əsas davası atasıyladır, Nikonun babasıyla; o qədər danışır ki, atasına başını qaldırmağa da imkan vermir, yorulanacan danışır, çünki bütün bədbəxtliklərin əsas səbəbkarı odur, çünki o evin böyüyüdür, həyatın və taleyin sükanı onun əlindədir. Onun atası – Nikonun babası günahkardır ki, nəinki Siqnaxidə və Gürcüstanda, eyni zamanda bütün Sovet İttifaqında qızlar yayda da, qışda da eyni ayaqqabıyla gəzirlər; atası günahkardır ki, istənilən mal od qiymətinədir; atası günahkardır ki, sabun keyfiyyətsizdir və yumurta tapılmır; onun ərə gedə bilməməyinin və Nikonun ata-anasız böyüməyinin də səbəbkarı atasıdır. “Beləcə əbədi yaşamaq da istəyirsiniz?” – o bir az qabaq Çsnoridən evə tələsən, indisə bir az dincəlib özünə gəlmək və qapının dalında ac canavar kimi gözləyən həyatı səhərə qədər də olsa, unutmaq istəyən atasına, Nikonun babasına belə qışqırır. Qızsa hərəkətinin düzlüyünə əmin olan adamlar kimi atasının qabağında dayanıb qışqırmağa davam edir: “Mən bacarmıram, mən daha belə bacarmıram, siz yola mənsiz davam etməli olacaqsınız. Bir də bilirsiniz nə var, əgər mən bədbəxt olacağamsa, onda cəhənnəm olun hamınız!”

Babası diz çöküb yerdə oturur, qorxudan başındakı tüklər biz-biz dayanıb, vaxtaşırı dillənir, amma qızına yox, arvadına – Nikonun nənəsinə müraciət edir: “Bəsdir, əzizim, axı divarın da qulaqları var!” Nənəsi deyir: “Onun nə qədər yoldaşı davada ölüb, əsəbləri pozulub.” Burası da istisna deyil ki, o özü Nikonu qısqanclıqda günahlandırsa da, əslində özü qısqancdır, Nikonun anasını – özünün böyük bacısını qısqanır, əslinə qalsa, onun qısqanmağa haqqı da çatır, buna səbəbi var: birincisi, o kiçik bacıdır, üstəgəl subaydır, amma bacısı elə başgicəlləndici həyat yaşayıb ki, eləsini kitabdan oxusanız və ya teatrda görsəniz, gözünüzə inanmazsınız; doğrudan da həyatın belə gedişatına, xoşbəxtliyin bir göz qırpımında sərhədsiz bədbəxtliklə əvəz olunmasına inanmaq çətindir. Birinci ondan başlayaq ki, evlənən kimi əriylə uzaq sahil şəhərlərindən birinə köçdü, oralar qonşu Sakobo və ya Çotori şəhərləri kimi deyil; əri isə hansısa avaranın biri, Serqo Tsaltvinaşvili və ya Kola kimi yarımağıllı yox, məşhur biri oldu; ən əsası isə, o sevib evləndi – özü hələ məktəbli idi, həmin məşhur adam isə tələbə, buna görə də evlənəndən çox sonra nikaha girdilər. Onlar hara getsəydilər, mütləq bütün nəzərlər onlara dikilirdi və hamı bir ağızdan deyirdi: “Necə də bir-birinə yaraşırlar!” Tanrı onları oğul övladıyla mükafatlandırdı, özü də Niko kimi oğulla; o xoşbəxt qadın, xoşbəxt ana idi, amma xoşbəxtliyini etiraf etməyə qorxurdu. “Kədərlənmə, görəcəksən, sən məndən də xoşbəxt olacaqsan,” – o kiçik bacısına belə yazırdı; düzdür, o hər dəfə bacısına belə yazanda, bu sözləri tək bacısına yox, ərlik vaxtı çatan bütün qızlara ünvanlayırdı, hamısına tək-tək deməyə imkanı olmadığı üçün bütün xoş sözləri ümumiləşdirib təkcə bacısına yazırdı, çünki səmimi qəlbdən utanırdı, elə bilirdi ki, bütün qızların xoşbəxtliyinə sahiblənib, elə bilirdi ki, onun xoşbəxtliyində çox adamın payı var, çünki bu xoşbəxtlik bir nəfərin çəkə biləcəyindən dəfələrlə böyük idi; bu inamsızlığa görə də tanrı onu cəzalandırdı, əri xəstələnib yatağa məhkum oldu, bu xəstəlik elə dəhşətli idi ki, elə bil göylərdən məxsusi göndərilmişdi, özü də əri ailəsinə – köməksiz arvadına və hələ heç nə qanmayan oğluna ən çox lazım olduğu vaxtda xəstələndi. Amma o özünü itirmədi, oğlunu atasıgilə göndərdi, özü isə qollarını çırmayıb vuruşmağa, var gücüylə ərini xəstəliyin əlindən almağa başladı. Hansı kiçik bacı belə taleyi qısqanmaz, hansı kiçik bacı bu cür həyat keçirdən bacısını qısqanmaz, özü də əgər məktəbi də oxuyubsa, üstəlik texnikom təhlisini də başa vurubsa və hələ də atasının evindədirsə? Əslinə qalsa, o bütün günü evdə oturub qalmır, kinoteatrda hesabdar işləyir, amma ərə getməyib və deyəsən, heç getməyəcək də, çünki kişi qalmayıb, nəinki məşhurları, heç adiləri də qalmayıb; müharibədən qayıtmayıblar, ölüblər, ya da itkin düşüblər, itkin düşənlərsə gec gələcəklər, gərək çox gözləyəsən, lap çox gözləyəsən, ümumiyyətlə qayıdacaqlarsa. O tez-tez Nikoya deyir: “O-o-o, Niko, mən çox darıxıram.” Darıxmağı da xasiyyətindən irəli gəlir. Adamlar kinoteatra indi gedir, o isə çoxdan qayıdıb. İşdə, öz balaca hesabdar otağında gün uzunu oturub qalır, zibillikdə eşələnən toyuq kimi kağızları eşələyir, hesabları dönə-dönə yoxlayır. Otaq isti olduğu üçün o təngnəfəs olur, amma pəncərəni açmaq bir yana, heç pəncərədən bayıra da baxmır. Evdəsə şikayətlənir: “Daha bacarmıram. Bu haqq-hesab məni boğaza yığıb, barmağım mazol olub, görərsiniz, barmağım kəsilməli olacaq.” Və alnına düşən saçlarını əliylə dala atır. Bütün hərəkətləriylə nə sevginin, nə də etibarın daha mövcud olmadığını sübut edir. Müharibəyə qədər utanılmalı sayılan hərəkətlər, indi nəinki bağışlanılandır, hətta vacibdir, eyni zamanda da müharibəyə qədər yaxşı qarşılanan hərəkətlər indi axmaqlıq və geridəqalmışlıqdır. Buna görə də, əgər tanrının ona yazığı gəlsə, o kiməsə vurulsa, daha müharibədən əvvəl qızların elədiyi kimi utanmayacaq, gecələr ədyalı başına çəkib həsrətlə ağlamayacaq, vurulduğu adamın qabağına çıxıb deyəcək: “Bax, dostum, bu belə alındı, indisə, istəyirsən evlən mənimlə, istəyirsən sevgilin olum.” Hərdən nənə hirslənib üstünə qışqırır: “Kəs səsini, ağıllı ol, birdən kimsə eşidər, elə bilər ki, doğrudan deyirsən.” Belə hallarda o daha da qızışır, bir az da üstünə qoyur, yeni həyat haqqında quraşdırdığı qol-qanadlı fikirləri dilə gətirir, bu yeni həyat hələlik ancaq onun başında mövcuddur və o bu yeni həyat haqqında elə adamlar üçün danışmaq istəyir ki, – fərqi yoxdur kim olsun, ailədən kimsə və ya kənar adam – onlar yeni həyatın təkcə adından qorxurlar. Amma əslində o belə deyil, sadəcə belə olmaq istəyir; ona belə gəlir ki, əgər belə olsa, özünü daha yaxşı müdafiə edə bilər; istənilən halda, o ancaq evdə bunları danışa bilir, özününkülərin arasında, çünki evdən qıraqda o qorxacaq və sakit biridir, elə ev adamları kimi, axı onlarla eyni nəsildəndir, ola bilsin ki, bu onu hirsləndirir, Niko kimi onun da özlüyündə bundan xoşu gəlmir, amma insan təbiətini dəyişdirmək olmur, hələ ki heç kim bunu bacarmayıb, deməli, damğa kimi öz təbiətini axıracan gəzdirməlisən, istədin ya istəmədin, onunla mübahisə eləsən də buna məcbursan, böyük it görəndə onu tək qoyan sahibinə hürən balaca küçük kimi.

Amma haçan ki, o bacısına lazım oldu, onda hələ öz doğma məkanını tərk etməyən onyeddi yaşlı qız – hərdən qonşu kənddə üzüm yığmağa gedirdilər, o da qızlarla bir yerdə, – tək-tənha Batumiyə, dünyanın axırına getdi, üstəlik yolda qatardan qatara keçdi, özü də elə vaxtda ki, bilet tapmaq çətindən də çətin idi, bundan əlavə səni qatara buraxmaqları üçün gediş icazən də ol-malıydı. O başqa dünyaya düşdü. Müharibə Batumidə daha çox hiss olunurdu. Sanitar qatarları düz şəhərin içinəcən gəlib lazaretin qapısında dayanırdı. Səkilərin qırağında qanlı xərəklər qalaqlanmışdı. Poçtamtın damında qum kisələri düzülmüşdü, orda pulemyotçular üçün yer düzəltmişdilər. Kaskaları parıldayan pulemyotçular damın qırağında oturub ayaqlarını sallatmışdılar və küçədən keçən qızlara söz atırdılar. Elə xalaya da sataşmışdılar: “Bax ha, kibriti tapdalama,” – ya da buna oxşayan nəsə demişdilər, xala isə qorxmuş halda uzaqlaşmışdı, amma şəhərin üstünü alan dəhşətdən canını qurtara bilməmişdi. Heç nəyə baxmayaraq, o bacısıgilə getməmişdən qabaq, çoxdankı arzusunu yerinə yetirmişdi, sahilə gedib dənizə yaxından baxmışdı. Amma dəniz elə yaxından da rəngsiz, mənasız, heç nəyə yaramayan bir şey kimi görünürdü – vaqonun pəncərəsindən göründüyü kimi, qəhvəyi-yaşılımtıl rəngdə köpüklənən ləpələri sahili yalayırdı. Dəniz həyəcanlanmırdı, sadəcə yerində yırğalanırdı, paltar yuyandan sonra vannada qalan su kimi. Həyəcanlanırdı – həm də həyəcanlanmırdı; müharibə ona da təsir etmişdi – elə bil ləpələnməkdən boğaza yığılmışdı, amma kimdənsə qorxduğu üçün yenə ləpələnirdi, həyəcanlandığını göstərmək üçün çalışıb güc sərf edirdi. Adamsız sahil də öz növbəsində yaxşı görüntü deyil. Sahildə kiminsə dərin izləri görünürdü, elə bil hansısa böyük div burdan keçmişdi və bu sahilləri sahibsiz qoyub getmişdi. Xala dənizdən kefsiz qayıtmışdı və gedənəcən bir də dənizin adını çəkməmişdi. Təkcə qatarda Nikoya dedi ki, dənizi başqa cür təsəvvür edirdi. Bunu elə-belə, sözarası dedi və deyən kimi də bir anlıq susub dayandı, gözlərini bir nöqtəyə dikdi, elə bil gördükləriylə təsəvvür etdiklərini tutuşdururdu. Birdən-birə ağlına gəldi ki, görəsən sahildə gördüyü izlər Sosonun izləri deyildi? Axı o hər yerdə Sosonun izlərini axtarır və inanmaq istəmir ki, Soso artıq yoxdur – əgər Soso həqiqətən var idisə. Amma hər şeydən çox qatar təpənəndə, perronda qatarın yanınca gəlib onlara əl yellədən böyük bacısı artıq perrondakı adamlara qarışıb gözdən itəndə dediyi söz Nikonu heyrətləndir-di: “Papiros çəkmək istəyirsənsə, çək.” Amma Niko özünü saxladı, utandı, nə də olmasa xalasıdır axı, əvvəl Tiflisəcən, sonra Tiflisdən Tsnoriyəcən yol boyu ancaq vaqonun tualetində çəkdi. Nikonun gözləri dolurdu, tənhalıq və atılmışlıq hissi, aid olduğu yerdən bir başqa yerə köçürülməsi onu incidirdi, amma o heç kimə şikayətlənə bilmirdi (çünki o hələ küçükdür).

Qatarsa dayanmadan gedirdi. Qatar getdikcə Niko əvvəlki, müharibədən qabaqkı həyatını xatırlayırdı, onda anası – hərdən atasıyla anası bir yerdə – onu Siqnaxiyə, nənəsiylə babasının yanına aparırdılar, indiki kimi xilas olmağa yox, dincəlməyə, oynamağa, havasını dəyişməyə; özü də həmişəlik yox, cəmisi yay tətili vaxtı. Elə onda da, indiki kimi qatardan qatara keçirdilər, yerdəyişmə o vaxt da Tiflisdə olurdu, çünki, müəllim Vanonun da dediyi kimi, bütün yollar paytaxtdan keçir. Niko tək anasıyla gedəndə Tiflis vağzalında gözləməkdən lap təngə gəlirdi. Xüsusilə ana və uşaq üçün olan otaqdan zəhləsi gedirdi. Əgər ata yanlarında yox idisə, bu gözləmədən canlarını qurtara bilmirdilər. Ana və uşaq üçün olan otağa girən kimi Niko darıxmağa başlayırdı, üstəlik də qorxurdu ki, hansısa qaydanı pozar, icazə olmayan nəyisə edər, elə bil ana və uşaq üçün otaqda nə vardısa, elə-belə, baxmaq üçün qoymuşdular, işlətmək üçün yox. Anası isə elə onu qorxutmaqla məşğul idi: eləmə, dinc otur, əl vurma… Qapıda da həmişə eyni qırmızıburun qadın otururdu, elə bil müqəvva idi, sakit oturub kitab oxuyurdu, amma barmağını tərpətsən, o saat başını kitabdan qaldırıb hirsli nəzərlərlə sənə baxırdı. Niko anasına demək istəyirdi ki, bu qadın bizi güdür, amma özünü saxlayırdı. “Nə qurdalanırsan? Ayaqqabıların ayağını sıxır? Onda çıxart. Bəlkə bayıra çıxmaq istəyirsən? Bu gün heç getməmisən.” Qırmızıburun qadın isə qapının ağzında oturub səhifəni çevirir – guya oxuyur! – əslindəsə onları güdür: görəsən onlar nə pıçıldaşırlar? “Mənə heç nə lazım deyil. Əl çək məndən.” – Niko anasıyla mübahisə edirdi. Onda hələ hamı üçün yaxşı idi. Bununla bərabər, bu cansıxıcı otaqda da əyləncə tapmaq olardı. Məsəlçün, barmaqlıqla tutulmuş balaca pəncərədən bayıra baxmaq kimi. Pəncərədən uzun, ağ kərpicdən tikilmiş divar görünürdü, sonra adamla dolu küçədən qığılcım saça-saça keçən tramvay görünürdü… Niko yaşlarındakı qız uşağı böyük rezin əlcəyin içinə su doldurub aparırdı, su dolu əlcək inək yelininə oxşayırdı və qız getdikcə əlcəkdən yerə su damcılayırdı. Gözləriylə burnu tüklərinin içindən güclə görünən balaca it eyvanda dayanıb küçədən keçənlərə hürürdü, əlbəttə, o indi evdədir, heç kimdən və heç nədən qorxmur. Amma hər şeydən çox isti və susuzluq Nikonun yadında qalıb, çünki həmişə yayda səfərə çıxırdılar. Amma haçan ki atasının da vaxtı olurdu və onlarla bir yerdə gedirdi, onda bu bir neçə saat bir göz qırpımında keçirdi. Mütləq əvvəlcə restoranda yemək yeyirdilər, sonrasa mütləq faytonla şəhəri gəzirdilər. Niko atasının ayaqları arasında ayaq üstündə dayanıb ətrafa boylanırdı, gözləri tanış vitrini axtarırdı, o vitrinin dalında balaca meymun ayaqqabının qabağında oturmuşdu, elə bil əlindəki fırçayla ayaqqabını təmizləyirdi. Əslində isə meymun da gözlərini qırpmadan oturub şüşədən bayıra baxırdı, Nikonu gözləyirdi. “Hə, dostunu gördün?” – atası gülə-gülə soruşurdu. Niko cavab verə bilmirdi, gözləri dolurdu, boğazı qəhərlənirdi. Səbəbini indi də bilmir. İçi samanla doldurulmuş meymun kuklasında nə vardı axı? Nə canı vardı, nə ağlı. Faytonsa Tiflisin ən gözəl küçələrini gəzirdi. Atayla səyahət etməyin başqa ləzzəti vardı – həzzlər daha dərin, daha unudulmaz olurdu. Ata hər stansiyada harasa gedib ancaq qatar tərpənəndə kupeyə qayıdırdı, bu da anasını narahat edirdi. Anası deyinirdi, atası gülürdü, Niko isə başını kupenin pəncərəsindən çıxartıb baxırdı, o xəşbəxt idi və qatar dayanmadan gedirdi, qatarın fiti zirvəsi qara rəngli dağların ətəyindəki meşələrdə əks-səda verirdi. Budur, çayın sahilində, palçığın içində bir nəfər uzanıb çapalayır, o batırdı, elə indicə xilas ediblər. Onu xilas edən adam yanında dayanıb əynindən çıxartdığı yaş şalvarını sıxır. Qatarı görən kimi şalvarını başının üstündə yellədir. Niko pəncərədən gördüklərini heç kimə demədi. Qatar getdikcə külək pəncərədəki ağ pərdələri yellədirdi. Hər şey ağ rəngdə idi: pərdələr də, anasının paltarı da, atasının kostyumu da. Amma müharibə dövründə hər şey tamam başqa cür idi. Adamlar vaqonda bir-birinin üstündə oturmuşdular, hamının üstü-başı çirkli idi, hamının bir-birindən zəhləsi gedirdi, müharibə dövrüydü, hamı ehtiyac içindəydi, buna görə də hamı hirsli idi, xırda mübahisə üstündə göz qırpmadan öldürərdilər. “Çəkil yoldan, görmürsən ki, koram!” “Korsan get otur evində, burda nə işin var?” “Mən evdə otursam ailəmi kim dolandıracaq? Yoxsa sən?” “Hələ bunun ailəsi də varmış. Deməli o qədər də kor deyilsən.” “Özünü tülkülüyə qoyub, başımızı aldatmaq istəyir.” “Bəs nə. Get bu nağılları nənənə danış. Sən korsansa, deməli bir hamımız koruq.” Qatar getdikcə daha da sürətlə qabağa gedirdi və hər şey arxada qalırdı, – hər şey, Nikonun həyat dediyi nəsnə, anası, atası, dostları, sinif yoldaşları və Yelenitsa – onun ilk sevgisi…