Kitobni o'qish: «Сайланма әсәрләр. 2 т. / Избранные произведения. Том 2»
Роман
Язмышлар уены
Сәбәпле дә, сәбәпсез дә
Йөрәгем яна.
Бар өметем синдә, заман,
Ярамны яма.
Мостай Кәрим
Төнге манзаралар
Нәфиснең кинәт коты алынды: ул барган җиреннән шып туктап калды. Каршындагы печән чүмәләсе эченнән калкып чыккан вак-вак еланнар башларын тырпайтты. Һәм алар дәррәү, сузыла-сузыла уктай очлы телләрен тибрәттеләр, зәһәр ысылдаштылар, Нәфисне гүя «Монда якын киләсе булма!» дип кисәттеләр, бер кыскарып, бер сузылып, үз көйләренә биештеләр, ачылган авызлары зәһәрлек чәчүдән туктамады. Нәрсә бу? Нинди тамаша?
Нәфис куркуыннан бер адым артка чигенде, аяк буыннары хәлсезләнеп калтыранды. Аларны әйтерсең ниндидер көч тышаулап тора, аяклары җиргә береккән. Шушы хәлгә аптыраган Нәфиснең йөрәге, капкынга эләккәндәй, дөп-дөп типте. Ул нишләргә дә белми гаҗәпсенде, эчтән гасабиланды. Сулышы кысылганнан-кысыла барды. Кычкырыр иде, теле әйләнми. Ул бу урман аланы читенә ничек килеп чыкты соң? Тукта, тукта! Бу бит – аның туган ягы, Байтирәк төбәге ич. Таныш кырлар, таныш урманнар. Әйе, әйе! Малай чакта бу урман аланында ул яланаяк чабып йөрде, кызарып пешкән җир җиләкләрен җыеп ашады, чем-кара шомыртларыннан ап-ак тешләрен каралтты, телен бөрештерде. Әнә теге алан уртасында үскән ялгыз миләшнең кып-кызыл тәлгәшләре арасыннан аңа кояшның ал нурлары энҗедәй балкып «күз кысты», куанычлар өстәде, дәртләндерде. Аннары ул тау кырыенда үскән урман читләреннән авылы үзәннәренә – Акъярга, аның борма-борма сукмакларыннан «үсә-үсә» чапты… Гел дә үзенә әйдәп торучы туган җиренә ул каладан сагынып кайтты… Нигә, нигә соң бу еланнар бүген аның юлына каршы төшә, башларын чайкый-чайкый, күңеленә шом сала?
Ул барган җиреннән тораташ булып катты һәм хәзер селкенә дә алмый. Ниндидер авыр рух аны үз тозагында магниттай тартып тора. Күзгә күренмәс көч, энергия еланнар авызыннан ташый, аны шушы халәттә тота, беркая җибәрми. Сискәндертә. Ул имәнеп калган. Аңа юл ябык, еланнар пәрәвезе тозагыннан котыла алмый. Алар, үз корбанына шатлангандай, печән чүмәләсендә котырынып биешә, телләрен тибрәтеп ысылдаша, гүя бармак яныйлар: «Якын килмә! Бу якларга аяк атлама!..» – диләр.
Чү! Ни булды? Кинәт камыштай сузыла-сузыла чайкалган еланнар, кояш кызуыннан шәлперәеп калгандай хәлсезләнеп, әкрен-әкрен печән чүмәләсенә чүктеләр һәм, ниһаять, бөтенләй үк кереп югалдылар.
Нәфис, киеренке хисләреннән арына төшеп, иркен сулап куйды. Нишләргә? Юлын дәвам итәсе итте. Бер адым алга атлавы булды, печән чүмәләсе тауга охшап, күпереп үсә башлавыннан шып тукталды. Кабара-кабара күпергән чүмәләдән кинәт, печәннәрне як-якка чәчеп, зур гына Аждаһа калкып чыкты. Аның утлы күмердәй ялтыраган агулы угы Нәфискә таба сузылды. Елан зәһәрлеге Нәфиснең котын алды. Күректәй сузылган Аждаһа, сыгыла-сыгыла, якынайганнан-якыная бара. Нәфис, чарасызлыгыннан сискәнеп, артка чигенергә, качарга омтылып карады. Әмма баскан урыныннан селкенә дә алмады: ниндидер гайре көчтән аяклары җиргә ябышып береккән, аркасы стенага терәтелгән, башын түшәм баскан кебек. Җаны кыл өстендә. Ул: «Әҗәлем шушында микәнни?» – дип уйлады. Елан авызыннан чыккан ниндидер зәхмәтле нурлар аны аңлашылмас халәттә тота. Үз ихтыярына ирешергә теләгән Аждаһа аны әле бер, әле икенче агачка тери, үз корбанын кыяр алдыннан шулай җәзалап интектерә сыман. Инде нишләргә дә белмәгән Нәфис, ярдәм сорап, бар көченә кычкырырга тели, ни хикмәттер, тавышы чыкмый, сулышы кысылганнан-кысыла бара. Дулкындай бөгелә-сыгыла уйнаган Аждаһа сынында бихисап тәңкәләр ялтырый. Аның эченнән, үтә күренмәле тиресе аша, гүя әлеге печән чүмәләсенә кереп югалган тере еланнарның күзләре ялтырый. Әллә ул аларны йоткан инде? Елан башын калкыткан да, үҗәтләнгәннән-үҗәтләнә, зәһәр угын суза, Нәфискә якынайганнан-якыная бара. Аның нәни йөрәге гүя уч төбенә төшеп кысылган, ул, менә туктыйм, менә туктыйм дигәндәй, зәгыйфьләнеп тибә, Нәфискә фәкать бер уйны тәкрарлый: «Инде беттем, инде беттем…»
Шулвакыт Аждаһа, өермә куптарып, һавада бөтерелеп-бөтерелеп алды да, башын горур калкыта төшеп, бөтен урман аланын яңгыратып көлде:
– Ха-ха-ха!.. Син кем?
– Адәм заты.
– Анысын күрәм. Калебең нидән гыйбарәт?
– Мин – мөхәррир…
– Мөхәррир? Кайсы газетаныкы?
– «Байтирәк хәбәрләре»неке.
– Шушы яңа оешкан районныкымы?
– Әйе.
– Каян килдең?
– Казаннан.
– Үзең кайсы яктан?
– Байтирәк районыннан.
– Авылың?
– Акъяр.
– Һе, туган якларыңа хезмәт күрсәтергә дип кайтыңмы?
– Әйе.
– Исемең ничек?
– Нәфис.
– Фамилияң?
– Хаков.
– Җәмәгатең бармы?
– Бар.
– Балаларың?
– Кызым бар. Әнисе белән Казанда яши.
– Ник аларны ташлап кайттың?
– Ташламадым. Мин кайта-килә йөрим…
– Хәзер ялгыз яшисеңме?
– Әйе. Вакытлыча.
– Алай булмый, син үзеңә дөрес юл сайламагансың…
Ике арада барлыкка килгән тынлыкта тагын ни булырын көткән Нәфиснең йөрәге еш тибүдән туктамады, ул мизгелләрне санады. Аждаһа, бу фани дөньяның баш хөкемдарыдай, янә калкына-калкына чайкалды, һава җилгәргечедәй боргалана-боргалана, Нәфиснең әле бер, әле икенче ягына чыкты. Аны күзеннән ычкындырмады, зәһәр ысылдап, янә аваз салды:
– Син – корбан!.. Монда Тукбаевлар, Ишкәев, Чуртаннар хуҗа. Ха-ха-ха!.. Алар сине үз итмәячәк. Син Чуртаннар рәтендә йөзә алмыйсың. Чуртаннар сине, вак балык капкан кебек, тиз йотачак. Ха-ха-ха!..
Аждаһаның мыскыллы көлүе колак пәрдәсен тишәрдәй булып яңгырады. Ул, өскә чөелгән башын һавада көймәдәй йөздереп, менә-менә аның маңгаеннан чүкеп алам дигәндә генә, бастырылып, йокыдан уянып китте Нәфис һәм ачыргаланып кычкырып җибәрде. Манма тиргә батып яткан җиреннән сикереп торып утырды. Өй эче дөм караңгы иде. Тышта төн, шыксыз җил исә. Тәрәзәләргә бәреп яңгыр ява. Бар җир томаланган. Ул үз-үзенә аптырады: бу ни хәл? Нинди шомлык? Нигә мин яман төшләр күреп бастырылам? Әллә яңа нигезем зәхмәтлеме?.. Әллә мине хакимияткә чакыртып сүгүләре ярамадымы? «Нигә Шәмсиевнең фельетонын газетта бастырдың? Имеш, Байтирәк елгасына май заводыннан шакшы су ага, анда хәзер бакалар да үлеп беткән». Һава тынчу… Сәгать ничә икән?
Ул, вакытны белергә теләп, караватыннан торды, линолеум җәелгән салкынча идәнгә басты, ут кабызырга теләп, стена читенә килде һәм кабызгычны капшап тапты. Ут янмады. Бу җил-давылда тагын электр линиясенә зыян килгәндер инде. Трансформаторлары янып чыкмаса ярый, юкса ут тиз генә булмас та… Аннары ул өстәл почмагындагы шырпыны эзләп тапты, аны кабызып, стена сәгатенә карады. Төнге унбер иде. Кире караватына килеп ятты. Инде, кәефе кырылгач, йокысы качты. Ут булса, ни дә булса укыр, йә булмаса газетаның киләсе санына берәр мәкалә язар иде. Ул нишләргә дә белми аптырап ятты, төшенә кергән мәхшәр күңеленнән китмәде. Нәрсә турында гына уйларга тырышып караса да, күз алдына әлеге Аждаһа килеп басты. Күзен йомды исә, ул һаман да аның каршына сузыла-сузыла килә, зәһәрен чәчә, яный, мыскыллап көлә: «Ха-ха-ха!.. Син – корбан!.. Районга Тук-ба-ев-лар хуҗа!..»
Ни гаҗәп, ул ачыктан-ачык район башлыгының фамилиясен атый, аның иярченнәренә ишарә ясый. Әгәр Аждаһа сүзләре рас килсә? Юк, юк, моңа ышанасы килми… Мине районга Тукбаев үзе чакыртып кайтартты ич. Райондашлар буларак, яңа районның үз газетасын оештырып җибәрергә дип «кодалады». Мин ризалаштым. Гәрчә ул минем яшьлек мәхәббәтемә – Акъяр кызы Иркәгә өйләнсә дә. Бу турыда ул үзе беләме-юкмы, төгәл генә әйтү кыен. Беләдер, мөгаен. Ә елтыр кара күзле Иркә очрашуларны онытырга тиеш түгел. Түгел! Ни хикмәттер, аның үткен сизгер күзләре, кояштай елмайган йөзләре әле дә Акъяр болыннарын чәчәкләрдәй яктыртып җибәргәндәй итә, очраган саен, карашлары күзләрне камаштырып ала, оныттырмый. Кем белә, бәлки, язмыш мине кибетче Янгул кызы Иркәне күрәсе килүдән шушы Байтирәккә алып кайткандыр… Тукбаев – гаярь кеше, сәүдәгәр. Иркә белән Абага районы райпосында эшләгәндә танышкан иде, һәм ул аны үзенеке иткән… Белмим, Тукбаев дигәнең тора-бара үзгәреп тә куярга мөмкин. Һәм сине, вакыты җиткәч, берзаман әнә шул еландай сагалап торып, тотып ашарга да мөмкин. Алдагысын Алла белгән инде…
Нәфистә үзара килешә алмаган «мин» бер-беренә каршы төште. Үз сүзен сүз итәргә теләгән эчке «мин» өстенлек алды: «Юк, син һаман да беркатлы булма. Күрдең бит инде, районга кайтып эшли башлау белән, Тукбаев сиңа ничек теш күрсәтеп алды. Үзеңне беренче тапкыр хуҗалык җитәкчеләре алдында ничек итеп таныштырды? Оныттыңмы әллә? Онытсаң, исеңә төшер: Тукбаевың, район хакимиятендәге утырышлар залына килеп керүгә, походка ашыккандай, төптәй кыска юан гәүдәсен алга бөгеп, арлы-бирле йөренде дә, санына ук тоташып торган йомры башын кырт борып, саллы йодрыгын болгый-болгый сөйләп китте:
– Җә, адәм рәтле итеп эшләргә уйлыйсызмы сез? Әрәмтамаклар!..
Ул кызганнан-кыза барды, әле берсен, әле икенчесен сүгеп ташлады. Кайсы хуҗалыкта сөт кимегән, кемдер итне аз тапшырган, запчастька дип сыерын суеп ашаган. Артыгын кыланган, рөхсәтсез үзенә машина сатып алган… Кемдер исә «Ындыр» совхозында сыерын сугышта һәлак булган каһарманнар истәлегенә салынган һәйкәлгә арканлаган…
Торган саен җен ачулары чыга барган Тукбаев кем нинди гөнаһ кылган, шуларны кабат исләренә төшереп узды. Тукмактай йодрык һавада туктаусыз уйнады. Аның татлыдан-татлы ризыклар белән тукланудан түгәрәкләнеп шомарган йөзе тәмам тирләп чыкты. Ул кабартма кебек кызарган битендәге тир бөртекләрен кул аркасы белән генә сөртте дә идәнгә селекте. Юк, әле сөйләгән кадәресе белән генә чикләнәсе итмәде, инде тагын кемгә чират җитәр, кемне утка тотар дип уйлап торган арада, ачыла төшкән күзләре сиңа төбәлеп калды. Син инде үзеңне менә хәзер ул яңа редакторын хуҗалык җитәкчеләре белән таныштырыр дип көткәндә генә, аның власть көчен сизгән тукмак йодрыгы һавада аккорд ясап алды да, сузылган юан имән бармагы сиңа текәлеп калды.
– Менә бер редактор китте, – диде ул, төкерек чәчеп. – Икенчесе китсә, өченчесен дә табабыз…
Һәм син бу сүзләрдән соң гарьләнүеңнән, түбәнсетелүеңнән кая керер җир тапмадың, идән белән бергә убылырга әзер идең. «Мин кем белән, кемнәр янына эшләргә кайттым соң?» – дип үкендең. Шулай да үзеңә нәтиҗә ясап түзәргә булдың. Районга бер кайткач, эштән кире китәргә теләмәдең. Сиңа кадәр өч ай гына эшләп калган беренче мөхәррир кебек китеп баруны кулай күрмәдең. Син шул көнне үк район җитәкчелегенә кем килгәнлеген, Тукбаевның эчке культурасы колхоз бригадиры дәрәҗәсенекеннән дә түбәнлеген яхшы төшендең, дәшмәскә булдың. Шунда беренче тапкыр, хатының Сәрия сүзләренә колак салмыйча, Байтирәк районына кайтуыңа үкенеп тә куйдың.
Әйе, күңелең рәнҗеде. Юкса син, шушы район идеологы буларак та, баш түрәң белән кулга-кул тотынып, үзара аңлашып эшләргә, фикердәш булырга тиеш идең. Ул исә нигәдер синең белән исәпләшүне кирәк санамады. Әллә район газетасы аның өчен бишенче хәсрәт кенә идеме? Бармы газета? Бар. Чыгамы? Чыга. Ничек чыга? Анда аның эше юк. Аңа югары күрсәткечләр мөһим: ит, сөт, иген уңышы мул булсын. Югарыдан шуны сорыйлар, аның эшчәнлеге шуңа бәйле, ул моны яхшы белә. Ни генә булмасын, Тукбаевның кешеләрне болай кимсетеп, түбәнсетеп сөйләшүе сиңа һич тә ошамады…
Әкренләп шул кадәресе дә ачыкланды: бирегә, яңа районга килгән белгечләрнең күбесе тегеннән-моннан куылган кадрлар икән. Ниятләре – тизрәк яхшы эшкә урнашу, яңа фатир эләктереп калу. Агай-энелек, туган-тумачалык «чәчәк аткан». Абага районы райпосы рәислегеннән килгән Тукбаевның сәүдәгәрлеге исә хәттин ашкан, бармаклары үзенә кәкрелеге, алдата торганнардан түгеллеге йөзенә чыккан. Талымсызлыгы нәфес чиген белми, шуңа да ул «яшәп калганда ашап калыйм» принцибы белән яши. Һәм син монысы да аның өчен гадәти күренеш дип килешә бирдең.
Озак та үтмәде, ул сиңа тагын гарьләнү хисе кичертте. Дөрес, яңа җирдә эшең авырдан барды, корреспондентларың барлы-юклы дәрәҗәдә, редакциягә хат-хәбәрләр аз килде, бар язмаларны үзеңә эшкәртәсе, язасы. Берүзең тырышып кайнашкан чак. Редакцияң иске мәктәп бинасының бер ташландык классында урнашкан. Матчалары терәүле, телефон юк. Газета Абага районы типографиясендә басыла. Әзер материалларны шунда илтеп бирәсе. Газета басылгач, аны автобус белән алып кайтасы. Шулай машинасыз ике арада йөрисең, кайда кирәк, шунда кунасың. Шул интеккән көннәрнең берсендә син район хакимиятенең кабул итү бүлмәсеннән, газета басылып беткәнме-юкмы дип, Абага районы типографиясенә шалтыраттың. Тукбаев бүлмәсенә колхоз рәисләрен җыйган икән. Ул, синең тавышны ишеткәч: «Икенче кат ишекне ябып куегыз әле, редактор ишек төбендә сүз җыеп йөриме әллә?» – дип кычкырган. Киңәшмәсенә чакыру юк, ә редакторына карата үз шиген калганнарга да белгертеп куя. Икенче көнне үзеңә барып ирешкән бу сүз дә күңелеңә бәлзәм булып ятмады… Аннары менә шушы җилләр уйнаган өеңә балтасы суга төшкән кешедәй кайттың да аптыраганнан иске газета-журналларны актарырга тотындың. Шулчак газеталар арасыннан моннан ун ел элек басылган «Юану» дигән бер фельетоның килеп чыкты, һәм син аны яңабаштан укып чыктың. Анда болай дип язылган иде: «Динар Нәҗипович! Динар Нәҗипович!.. Зинһар өчен, мине дөрес аңлагыз. Бүтән болай эшли алмыйм. Җитәр!.. Заманалар үзгәрде, кемнәр генә фаш ителми. Җиде бабаңны актарып чыгарырлар, балаларың алдында рисвай итәрләр. Кешеләр күзенә күтәрелеп карый алмассың… Юк, юк… Мондый алдашуга бара алмыйм, кирәкми. Хәзер колхозның ике дуңгыз баласын дүрт итеп язып булмый. Сөтне дә һәр сыердан уналтышар килограмм саумыйбыз, моңарчы намусыбызга хилафлык кылдык. Соң, гади акыл белән уйлап карагыз: сыерны елга бер-ике айга ташлатып торалар, бер ай бозавы имә. Ел әйләнәсенә исәпләгәндә, каян килсен ул уналтышар килограмм сөт? Инде бүтән рәисләр миннән көләләр. Янәсе, сезнең сыерларыгыз сигезәр имчәкле, безнекеләр дүртле генә, аларын да саварга кеше юк, диләр. Сизәләр бит, күрәләр. Юкса аларда да шул ук нәселле сыерлар. Баш санын киметеп күрсәтмәсәк, уналты түгел, сигезен дә ала алмас идек. Сез моны бик яхшы беләсез, Динар Нәҗипович. Бөртекле культуралар белән дә шулайрак килеп чыкты: безнең шартларда, безнең туфракта гектарыннан иллешәр центнер уңыш каян килсен ул?! Әгәр дә җирләребез дөрес күрсәтелгән булса, тегеләй-болай кайнаштырмасак. Менә сиңа югары күрсәткеч!..
Булды, Динар Нәҗипович, булды, миннән җитәр! Уен тузы белән шәп уйнадык. Шыкырдап торган нарат бүрәнәләрдән (хан сараедай) йортын да салдык, дарымга берне генә түгел. Барысы да шул колхоз хисабыннан. Юкны бар дип списать иттек. Бүләккә телевизорын да, видигын да бирдек. Машинасын да уңга, сулга кыяклаттык. Сезгә андый уеннар килеште, хуп күрдегез. Ишекләрдән эшлекле кыяфәттә пеләш башыгызны ялтыратып кердегез дә, чыктыгыз да. Тасма телегез белән ышаныч яуладыгыз, үзегезне акыллы баш итеп санадыгыз, акыл дигәнең суга барып төшмәслек кенә булса да… Гафу итегез, бүтән кыек-мыек эшләргә җаным тартмый. Беләм, мине ихтирам иттегез, анысы өчен рәхмәт. Үзем дә хәлемнән килгәнчә ашаттым, эчерттем. Барын кызганмадым. Ансыз булмый да иде. Шуңа да моңарчы дәрәҗәле саналдым. Күкрәгемә орден-медальләрен дә тактыгыз, хәтта Алтын Йолдызын да бирдегез. Мең рәхмәт. Исемем газета-журнал битләреннән төшмәде, даным тирә-юньгә таралды… Ләкин алдашканымны, Динар Нәҗипович, сездән башка берәү дә белмәде, сез белсәгез дә дәшмәдегез, шулай кирәк санадыгыз, дан өчен, район горурлыгы өчен!.. Хәзер теләсә нишләтегез, андый алдашу юлына баса алмыйм, намусым кушмый. Орденнарыгызны (мин аларга лаеклы кеше түгел) кире кайтарып бирәм, алыгыз!..
– Син нәрсә, җүләрләндеңме әллә? Акылыңа кил, тинтәк! Орденнарыңны кемгә бирергә телисең, ә?..
Артыннан хатыны тавышын ишеткән Динар кинәт көзге каршында сөйләшүеннән шып туктап калды, аннары, гафу үтенгәндәй, йомшак диванга барып утырды. Пеләш башын сыпыргалады, маңгай тирләрен сөртте, керфекләрен каккалады, хәл алды. Берничә минуттан, әйтәсен әйттем дигәндәй тынычланып, хуҗалыкларга алдынгы урыннарны бүлешергә дип, район хакимияте утырышына ашыкты».
Колхоз рәисенең көзге каршында сөйләгән бу монологы ошап китте дә, бу әле бүгенге актуальлеген югалтмаган дип, син аны газетаңа – «Байтирәк хәбәрләре»ндә материалларың җитеп бетмәү сәбәпле бастырасы иттең. Әмма шушы «Юану»ың өчен алда үзеңне ниләр көткәнен белмәдең. Кемнәргәдер «Юану» юаныч кына булып калмаган… Газетаны район авыл хуҗалыгы идарәсе начальнигы Ишкәев иртә таңнан ук Тукбаев өстәленә кертеп салды. Һәм, кызышкан канын басарга тырышып: «Менә редактор безнең турыда нәрсәләр язып ята, – дип тезеп китте. – Монда ул миңа ишарә ясаган, мыскыллап, пеләш, фәлән дә фәсмәтән дигән…»
Кеше сүзенә тиз ышанучан Тукбаев монологны, юмор әсәре икәнен искәрми, җентекләп укып чыкты һәм Ишкәев сүзләре белән килешми булдыра алмады, тукмак йодрыгын өстәлгә сукты:
– Мин аның иманын киям!..
Шул көнне үк район хуҗалык җитәкчеләре «Чулпан» колхозы клубына чираттагы семинар-киңәшмәгә җыелды. Анда син дә чакырулы идең. Алда ниләр буласын белми идең әле.
Клуб сәхнәсенә куелган өстәл артына Тукбаев белән Ишкәев утырган. Башын як-якка боргалап залны күзәткән Ишкәевнең пеләше ялтырап-ялтырап китә. Ияк асты җимен яңагына җыйган әрләннекедәй салынган – икенче ияк барлыкка килгән. Күзләре челт тә мелт килә, гүя ул әйтәсе уйларын тәртипкә салырга кабалана, хуҗаның сүз башлавын көтә.
Менә Тукбаев урыныннан торып басты, алгарак чыгып, залда утыручыларны янә бер күздән кичерде дә саллы кулларын хәрәкәткә китерде.
– Җегетләр! – диде ул. – Бу сүзләрне туктатырга кирәк!.. Имеш, Краснодардан бодай сатып алганнар, имеш, монысын Мари иленнән кайтартканнар… Җегетләр, бу – уму не постижимый әйбер. Байтирәк районында егерме сигез мең гектар мәйданда зерновой бар, егерме сигез дә бер йөз. Гектарыннан бөртеклеләрне бер центнерга күтәрер өчен, безгә ике йөз мең тонна икмәк кирәк. Ул – икмәк бер миллион сум дигән сүз. Шулай бит?.. – Залда тынлык, дәшүче юк. Әлегә киңәшмәнең нәрсә турында барачагын беркем абайламый. Җавап булмагач, Тукбаев түгәрәк башын туп чөйгәндәй итеп өскәрәк күтәрде дә сүзен дәвам итте: – Кайда ул минем бер миллион акчам? Юк ул, юк! Кемнеке бар? Кайсыгыз бирде бер миллион акча? Маннур, биргәнең бармы?
Җәелеп, изрәп утырган «Алпар» колхозы рәисе Маннур көтелмәгән сораудан киң җилкәсен сикертте, янәсе, каян килсен акча. Һәм ул көр тавыш белән җавап кайтарды:
– Бездә андый акчалар юк…
– Юк шул, – диде Тукбаев, кызып китеп, һәм дәвам итте: – «Сельхозтехника», бирдеңме? – «Сельхозтехника» начальнигы Салих Сәлахиевичтан җавап ишетелмәде, аннары ул сиңа таба төбәлде. – Редактор! Син үзең биргәнең бармы?
Син гаҗәпләнеп җавап кайтардың:
– Бездә акча юк…
– Юк шул. Миндә дә юк. Әгәр дә син болай иттереп, кешеләрне мыскыл итеп, ерунду яза башласаң, «приписка» дип, әй-йеме, мы с тобой не сработаемся.
Син аптырап урыныңнан торып бастың да сорадың:
– Рәсим Юлаевич! Ә кем язган «приписка» дип?
– Син язган.
– Нәрсәне?
– Анда, «Байтирәк хәбәрләре»ндә, Нәфис Хаков дип куелган.
Шуннан соң гына син сүзнең «Юану» монологы турында барганлыгын аңладың.
– Куелса, ул бит – әдәби шаян язма, фельетон.
Тукбаев каршы дәшүеңне ошатмады. Бәлки, сиңа да бүтәннәр кебек дәшми генә баш иеп утыру кирәк булгандыр. Болай сөйләшүең аның канын кыздыра гына төште.
– Юк, – диде ул, аңларга да теләмичә, – анда син алай иттереп язып ятсаң… Монда бер кеше дә дурак түгел, син акыллы булгач та. Миңа менә монда утырганнарның илле проценты – ничә колхоз рәисе, җитәкче генә керде.
– Нәрсә дип?
– Почему болай язалар? – дип.
– Рәсим Юлаевич, беләсегез килсә, моннан ун ел элек басылып чыккан язма ул.
– Юк, белмим, белергә дә теләмим.
– Бу хакта аерым сөйләшербез.
– Аерым сөйләшмибез. Син монда кончай, син теге, язам дигәч тә… язарга әйбер күп ул. Кайбер кешеләрнең целлофан пакет белән күмер урлаганнарын да язып була алайга китсә. Этлеккә тәһарәт кирәкми…
Син, аңышмыйча, «Кем урлаган? Минме?» дип сорамакчы идең, тыелып калдың. Гайбәтчеләрдән өстен буласың килде. Бервакыт, салкын өеңне җылытыр өчен, урамга бушаткан өемнән бер-ике брикетны сорап алып кайткан идең, димәк, шуны, урлаган дип, Тукбаевка төрләндереп җиткергәннәр. Сиңа суыкта катып үлсәң дә ярый икән. Ә алар урланган дәүләт акчасына йорт өстенә йорт җиткерсеннәр, хан сарайлары салсыннар. Син берни күрмә. Салкын өеңдә бөкшәеп утыра бир, мактап мәкалә яз, газетаңны матур итеп чыгар… Нинди кабахәтлек!..
Тукбаев моның белән генә туктарга теләмәде, дәвам итте:
– Әйе, син, давай, тегеләй иттереп, болай төрттереп, минем урынбасарларны мыскыл ит, шунда мине дә таптап кит хәзер…
«Урынбасарлар» сүзе чыккач, өстәл артында әрләндәй утырып торучы Динар Ишкәевнең пеләше янә дә ялтырап китте. Тук чырае мөхәррирне сүккәнгә канәгать иде, шул кирәк сиңа дигәндәй, ике катлы ияген селекте. Димәк, ул «Юану» монологындагы колхоз рәисе Динар Нәҗиповичны «мин» дип үзенә кабул иткән. Каракның бүреге яна дигәндәй, монда да шул хәл килеп чыккан. Тик бу минутта Тукбаевны туктатырлык түгел иде.
– Син уйлама, – диде ул, бармак янап, – яза башласам, мин дә синнән ким язмыйм. Авторучка миндә дә бар. Мужыт минем почерк синекеннән матуррактыр да әле. Бик акыллы булсаң… Монда бөтен кешегә шик тудырып… Имеш, машиналар бүләк иткән… Биш ел тому назад бер кеше дә машина бүләк итмәде. Машинаны узган ел гына бүләк иттек. Менә быел бик бүләк итәр идек тә, пока мөмкинлек юк. Казанга баргач, тегесенә дә, монысына да кереп тезләнәбез. Акчаны бирергә атлыгып тормыйлар аны. Ә син анда «приписка» дип… Безнең бар булган бер әйберне дә яшереп эшләгән юк. Да, быел Краснодардан биш мең тонна бодай сатып алдык, биш мең тонна бодайны сдавать иттек. Бернинди планга кермәде ул. Планга кертә торган әйбер түгел. Планга кермәде. Ну ярты миллион акчасы районга кайтты. Дөрес, әле тагын да кайтачак, яртысын алып кайттым. Миллион акча кесәне тишми, ул миңа түгел, районга, колхоз-совхозларга. Аны мондагы бөтен колхоз рәисләре, бухгалтерлары да белә. Берсе дә яшереп эшләнгән эш түгел… «Приписка…» Кайда, сөттәме безнең приписка? Бик приписать итәр идек, юк ул, юк. Юк сөтне приписать итеп булмый аны. Менә сөт минус белән бара…
Тукбаев карлыга төшкән тамагын кырып дәвам итте:
– Җегетләр! – диде. – Монысы информация өчен. Менә шуннан анализ ясагыз. Аны бөтен кеше дә приписать итәр иде. Оренбургка терәлеп торучы районнар бар. Алар аны, дөрестән дә, сатып та алдылар. Ну, аның белән генә урожайны арттырып булмый. Урожайны арттырып була түлке чын хезмәт белән, вакытында агротехник чаралар кулланып, ашлама кертеп, сортлы симәнә чәчеп. Районга, бер центнер урожайны күтәрер өчен, алты мең тонна икмәк кирәк. Алты мең тонна икмәк – йөз вагон ул. Аны республика гына түгел, бөтен дөнья күрәчәк, шулай иттерә башласалар. Аны эшләп булырга мужыт, гектарына бер-ике центнерны. – Ул башын Ишкәевкә таба борды: – Шулай бит, Динар Хамаевич? – Ишкәев сак кыланды, җавап кайтармады. – Бу бернәрсә дә бирми. Без, наоборот, киметтек. Безнең быел, беләсегез килсә, урожай гектарыннан кырык сигез центнер чыкты. Аны кырык бер центнер итеп бирдек. Икенче елга да эшлисе бар. Монда какой приписка? Отписка әле безнең. Анда син, Нәфис абый, язгансың «илле центнер урожай бирә торган җирләр бармыни?» дип. Бар. Җитмеш центнер бирә торганнары да бар. Тәҗрибә-җитештерү хуҗалыгының солы басуыннан алтмыш җиде центнер чыкты. Балан авылыннан күпме арпа чыкты әле? Илле алты центнермы?
Сорауга Ишкәев җавап бирде:
– Илле ике.
– Илле ике генә булдымыни? – диде Тукбаев, бераз гаҗәпкә калып. – Бу приписка түгел, Нәфис абый…
Һаман бер балык башын чәйнәү, исемеңне төрләндерү синең гайрәтеңне чигерде, түзмәдең:
– Рәсим Юлаевич, вакланмыйк, юморны да кабул итә белергә кирәк инде. Анда «приписка» сүзе юк, Байтирәк районы диелмәгән. Аңа китсә, арттырып күрсәтергә тырышу кайда юк ул? Әзмени бездә пеләш колхоз рәисләре. Нәрсәгә үпкәләргә кирәктер, белмим. Юкка баш катырабыз.
Шушы сүзләрдән соң Тукбаев, Динар Ишкәевкә тел-теш тидерәсе килмәүдәнме, күкерт кебек кабынды:
– Ты кончай, безнең газетада ник басылган ул? Кайбер кешеләрне шиккә төшереп, рәнҗетеп. Чөнки анда…
Ул, әйтәсен әйтеп бетерми, Ишкәевкә карап алды. Күп нокталар урынында яшерен сер барын соңыннан гына аңладың. Анда монолог героеның хатыны Ишкәев сөяркәсенең исеме белән туры килгән. Ишкәевкә шул ярамаган. Вәт комедия!
– Монда дураклар юк, – диде Тукбаев. – Матур итеп эшләргә кирәк. Безнең эшкә болай да таяк тыгучылар күп. Эшлисе килмәгән ялкау кеше әллә нәрсәләр китереп чыгара ул. Чыгаралар бит әле, фәләннәр икмәкне Маридан ташый, дип. Кем күргән? Кем алып кайткан? Каян алып кайткан? Син дә алып кайтып кара. Кем кушмый?! Гыйнвар аенда фуражлары бетә бүтән районнарның, бер дә алып кайта алмыйлар… Шуңа күрә, җегетләр, эшләргә авыр. Булган урожайны күрсәтмичә дә булмый. Бүген менә автомашиналар артыннан йөрергә кирәк. Эшлиләр бит бүтәннәр, бартерлар да ясыйлар. Әллә ниләр кыланалар…
Сүз бүтән юнәлеш алгач, янәшәңдә утырган автотранспорт хуҗалыгы башлыгы Чумзариф колагыңа иелә төшеп пышылдады:
– Син аңа каршы дәшмә. Җүләрне котыртсаң, дөньяга сыймас, ди. Синең юмор-шуморыңны аңлыймыни мондагы урам командасы. Башыңны җүләргә сал да йөр, ул сәүдәгәр белән сүз көрәштермә. Шамакай бит ул…
Тукбаев, кемне дөмбәсли башларга дигәндәй, иң артта сөйрәлүче «Алпар» хуҗалыгы рәисенә төбәлде.
– Маннур, кая сөтең?
Маннур Мансуров дәшмәскә булды. Эре гәүдәсен чак күтәреп йөргән рәиснең пошмаганлыгы Тукбаевның ачуын кабартты.
– Нәрсә, үзеңне саваргамы? – диде ул аңа. – Басуыңа керсәң, бодаең үсмәгән. Басуларың пеләш… Әнә күрше совхозныкына кереп кара, нинди озын, билдән бит!
Маннур дәресен белмәгән мут малай кебек торып басты. Тукбаев аңардан сорады:
– Әйдә, җавап бир!
– Рәсим Юлаевич, озын әйбәт түгел ул, – диде Маннур, бераз аптырап торгач. – Озынга бер дә кызыкмагыз сез.
– Ник?
– Озын шәп түгел бит ул. Озынны бер дә мактамыйлар аны. Үз тәҗрибәмнән чыгып әйтә алам, әйбәт түгел ул озын.
– Тукта әле, ник әйбәт түгел озын?
– Ни бит, Рәсим Юлаевич, озын… озын сыек була бит ул. Утырып тормый, җил ега бит аны.
– Ярар, син кысканы макта. Ә менә Идрис Юнысович үзе дә озын, аңа карап җил екмый бит аны.
– Әйтәм бит, Рәсим Юлаевич, озынга кызыкмагыз. Шәп түгел ул озын… Чылануы җитсә, Идрис Юнысович та егыла…
– Нахал син. Ул, егылса да, синең кебек, сыерларыннан бер стакан сөт алмый. – Тукбаев җитдилеген югалткан рәискә кабарынды, бүртенде. – Җитте сиңа, сыердай күбенүең җиткән, әле акланып маташасың. Үзең мәче кебек йокларга яратасың. Эшләсәң эшлә, эшләмәсәң, кулыңа чиста кәгазь ал да гаризаңны язып китер!..
Аннары гына Маннур телен аркылы тешләде.
Авыр тынлыкны хуҗа үзе бозды.
– Утыр! Һәйкәл түгелсең… – диде һәм ул, сводка кәгазенә күз төшереп, рәисләргә хуҗалыклары исеме белән генә мөрәҗәгать итте. – «Калач!» Бу атнада сөтеңне ундүрт ярым литр бирәсеңме?
Залдан рәис Әюпнең куштан тавышы яңгырады:
– Бирәм…
– «Үзән!» Ундүрт тә алты йөз граммга күтәрәсеңме?
– Күтәрәм… – диде «Үзән» совхозы директоры, әвен гәүдәле Идрис Юнысович, үзен җитди һәм эшлекле тотарга тырышып, калын иреннәрен шапылдатып ялаштырып алды.
Сөт күрсәткечләрен арттыру «эшчәнлеге» шулай дәвам итте. Болар синең өчен еш кабатланып торган гадәти күренеш булса да, алдашу, күз буяулар һаман да ризасызлыгыңны арттыра гына барды… Ул көнне семинар «Чулпан» колхозының бәрәңге подвалында әзерләнгән мәҗлес белән тәмамланды. Син анда җитәкчеләрнең җыеласын белмәдең…
Ул көнне син дә байларча тук кыяфәттә әйдәп атлаган Тукбаев һәм Ишкәевләр артыннан ияргән җитәкче белгечләр өерендә, ялгыз ала каргадай, арткарак калып бардың. Вожаклар, үз маршрутларын ялгышмый, «Чулпан» колхозы фермасының әле бер, әле икенче утарына кереп чыктылар. Сыерлар семинар-киңәшмә уңаеннан бәйрәм кичерде: азыклар мулдан, ферма эчләре чиста, улаклар силос белән тулган, хәтта тегендә-монда ылыс ботакларына кадәр эленгән. Син, төркемнән арткарак калып, газетаңа бер-ике уңай материал алып кайтырга исәпләдең, савымчы кызларга сүз каттың. Алар, синең район газетасы мөхәррире икәнеңне белүгә, үз зарларын түгә башладылар:
– И-и абый, хезмәт хакын күргән юк та юк инде ул еллар буена… – диде сәнәгенә таянган зәңгәр халатлы ханым һәм, төшкән тешен күрсәтүдән оялгандай, башын читкәрәк борды.
– Менә бу улакларга су килми, – дип элеп алды аның янәшәсендә басып торганы һәм, калку түшен киерә-киерә, алгарак чыгып басты. – Ыстырам бит, сыерлар бер-берсенең сидеген эчәргә мәҗбүр…
Аның сүзен өченчесе – кабарып торган зәңгәр халатының түшенә түгәрәкләп ямаулык салганы хупларга ашыкты.
– Эчмичә, яларга куярдай тозы да юк бит аның, – диде тимер тешен күрсәтеп һәм авызын ялт кына сыпырып. – Без монда «юк»ка тук инде. Сәнәк дисәң сәнәк, резин итек дисәң, ул да юк. Өйдән алып килгән итекләр белән саз ерабыз. Беркемгә берни кирәкми. Кешем кешесемени без?!
Сүзгә сәнәгенә таянган ханым кушылды:
– Ике стакан сөт савып, безне газетага мактап чыга күрмәгез тагын. Мактау начальникларга гына килешә ул. Барлы кешегә бар да бар, йорт өстенә йортын да салалар. Ә безгә – шымытыр…
Бу хәлләрдән соң сиңа, блокнот чыгарып, кулыңа каләм алырга туры килмәде. Фермадан чыккач, «вожак»лар артыннан кара күләгәдәй ияргән өер күздән югалган иде. Адашкан сарык сыман, як-ягыңа карандың. Җиргә убылдылармыни! Аптырагач, игътибарыңны авыл ягына таба юнәлттең. Авыл уртасында һәммәсеннән дә аерылып торган, мәһабәт, чыршы-нараттан салынган ике катлы йорт калыккан. Ферма кызлары искә төшергән рәис йорты шушыдыр инде дип уйлап куйдың. Тагын гаҗәпләндең, Тукбаев командасы ни арада әллә кая гына китеп югалды соң? «Кайсы ишектән килеп чыгарлар?» дип көттең.
Шулчак якыннан гына җигүле ат арбасына бер-ике буш сөт бидоны салып, дырык-дырык узып баручы арык кына санлы бер агайдан сорыйсы иттең.
– Карагыз әле, абзый, монда семинарда катнашучылар күренмәдеме? – дидең.
Йөзен сары сакал-мыек баскан агай, сиңа таба борыла төшеп, башын ары табан изәде:
– Бер төркем кешеләр әнә теге бәрәңге подвалына таба узып баралар иде… – диде.
«Кызык, анда нием калган?» – дидең дә бәрәңге базына таба юл тоттың. Терлекчелеккә багышланган семинарның бәрәңге базына ни катнашы бар икән?
Подвалга төшеп, беренче ишекне үтүгә, каршыңа ике каравылчы килеп чыкты.
– Кая барасың?
– Мин киңәшмәдә катнашучыларны эзли идем.
Кепкасын кырын салганы, шикләнеп, кан сауган шар күзләрен уйнатып алды.
– Син кем соң?
– Районнан килгән кеше.
– Районнан килгән кеше күп булыр ул.
Шунда икенчесе, куш ияклесе сүзгә кушылды:
– Анда һәркемгә керергә ярамый, абый.
– Ник?
– Председатель кушмады.
Шар күз, тамагын кырып:
– Әйе, чит кешене кертмәгез, – диде.
– Мин чит кеше түгел, алардан арткарак калган идем.
– Ә-ә, алайса, узыгыз, абый. Алар теге башта, подвал түрендә утыралар.
– Ничек утыралар?
Куш ияк авызын ерырга мәҗбүр булды:
– Кергәч күрерсез инде…
– Ярый, рәхмәт.
Син, подвал түренә үтеп, чак кына ачык калган ишек ярыгыннан күз төшерүгә шаклар каттың. Подвал дигәнең тыштан гына подвал икән. Эчтән евроремонт ясалган ресторан диярсең. Өстәлләр сый-нигъмәтләр белән тулган. Команда әгъзаларының йөзләре инде балкып, яктырып киткән. Әйтерсең алар бүген туй мәҗлесенә җыелганнар. Бәллүр бокаллар аракы, шәраблар белән тулы. Дөнья түгәрәкләнгән, кая монда сыерларга тоз кайтарту, сәнәк, хезмәт хакы турында кайгырту. Үзебезчә типтереп калыйк!.. Янәсе, хәерченең тамагы ач булырга тиеш, тук хәерче бет чәйни ул… Син, соңгаргач, эчкә үтәргә базмадың. Түр башына Тукбаев белән Ишкәев утырганнар.
