Kitobni o'qish: «Keçən günlərin dastanı»

Nizami Cəfərov

Keçən günlərİn dastanı

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 27-ci kitab

Ön söz

və ya

dastan müəllifinə açıq məktub

Əzizim Nizami! …

“Azərbaycan”da “Keçən günlərin tərcümeyi-halı”nı oxudum.

Mübarək olsun!

Gözəl bir əsər yazmısan. Hər kəs (və hər yaşlı oxucu) öz nəslinin keçdiyi yola nəzər salır. Sizin yanınızda özünü görür. Mən də. Bizim yaşıd olduğumuzu, ancaq təqvimhesabı fərqimizi bilməzdim!

Oğuzlardan çox yazmışdınız, mən də oxumuşdum. Burada onların saz havasını da eşitdim. Çox şad oldum.

Birinci dəfəydi ki, bədii əsəri gülə-gülə, arada bir də tutula-tutula oxuyurdum. İndiyə qədər bu yazıçımız haradaydı!

Bu bədiilik, bu yumor, bu müdriklik, bu pak ürəkaçıqlığı hardaydı!

Dahi insanlarla oturub-durmusan, görüb götürmüsən. Eşitdiklərini də “bir-bir” yadda saxlamısan.

İndi də onların yadigarı, varisi kimi danışmağa haqqın var.

Məni mənə qaytaran qələminə eşq olsun!

“… Həm orta məktəbdə, həm də universitetdə çox böyük dilçi müəllimlərdən” aldığın dərslər səni xoşbəxt edib.

O biri xoşbəxtliyi də “… böyük dilçi müəllimlər nə yazdılarsa demək olar hamısını oxudum, nə dedilərsə hamısını anlamağa çalışdım… Hər birindən qayğı, kömək, hörmət (və müdafiə) gördüm”dən almısan.

Bu, heç şübhəsiz, birinci növbədə Azərbaycan gəncliyinə ünvanlanmış müraciətdi, əslində çağırışdı.

Nümunə göz qabağındadır: Sən!

Əlbəttə, söhbət istedaddan gedir. Heç kəs durduğu yerdə heç kəsə “qayğı, kömək, hörmət” göstərməyib. Hələ “müdafiə” etməyi demirəm.

Sənin ilahi istedadın ilahi istedada malik müəllimlərinin də diqqətini özünə çəkmişdir.

Mənə də yaxın olan o adları xatırlayırsan: Muxtar Hüseynzadə, Əlövsət Abdullayev, Nəsir Məmmədov, Abdulla Vəliyev, Musa Adilov, Samət Əlizadə, Aydın Məmmədov, Kamil Vəliyev, Firidun Cəlilov…

Təbiidir ki, bu müəllimlərin də hərəsinin öz iş prinsipi, xasiyyəti, ünsiyyəti, davranış qaydaları, sevinci, kədəri olmuşdur.

Ən maraqlısı budur ki, bu müxtəlif qütblü insan xarakterlərinin – müəllimlərin heç biri sənə ögeylik göstərməyib. Ögeyliyi səndə də görməyiblər.

Sən bu “Tərcümeyi-hal”ınla oxuduğun, dərs aldığın universitetə, bu təhsil ocağına da əzəmətli bir abidə qoymuş olursan, biz oxucuları da müqəddəs bir ziyarətgahın səcdəsinə dəvət edirsən.

Bu da hər bir tələbə-məzunun minnətdarlıq borcu kimi qəbul edilməlidir.

Belə bir minnətdarlıq hissilə adını çəkmədiyin başqa bir kənd müəllimini də xatırlayırsan. Sənə “imla deyəndə əvvəl mətnə baxıb “Minqeçaur”, sonra təkrar eləyəndə “Mingəçöür” deyərmiş.

Sən bizim bu “yerli nitq mühiti”ni də mehr-ülfətlə xatırlayırsan, unutmursan: “Bu, o qədər təbii idi ki, Bakıdan geri dönmüş müəllimlərin (onlar da kənddən getmişdilər) ədəbi tələffüzünə bir təhər baxırdıq. Və yavaş-yavaş onlar da “düzəldirdilər”.

Mənə elə gəlir, Nizami, sən bütün müəllimlərdən bircə dərs almısan: Yaxşılıq!

Bəlkə dünya elmi biliklərinin son məqsədi elə budur: insanda (yaxşılıq dediyim) insanlığı oyatmaq!

Fransa intibahının öncüllərindən Rablenin bir sözünü xatırlayıram. Yadına salmaq istərdim. Təxminən o belə deyirdi: İlahi, özümüzü həsr etmək üçün, kaş beş yox, on-on beş hiss üzvümüz olaydı!

Əlbəttə, onda insan özünü də, dünyanı da daha dərindən dərk edərdi. Olana təəssüf etməzdi. Dünyanı – təəssüf üstə qurulan bir cah-calala bənzətməzdi.

İnsan öz boyundan uca olduğunu da görərdi.

Nizami, sən

“Yavaş-yavaş ahıllaşdığını” necə gördün?

Sənin ahıl yaşın – mənim gəncliyimdi.

Amma mən görürəm ki, sənin daxili intibahın o sözləri deməyə tam haqq verir. Çünki sənin “ahıllaşmağın” yaşla ölçülmür. Səndəki ədalət hissi, həssaslıq, xeyirxahlıq, elmi dünyagörüşü “tərcümeyi-hal”ın çap olunduğu jurnalın bütün səhifələrinə səpələnibdir.

Bu günlərdə bizim “Ədəbiyyat qəzeti”ndə də “Türklərin bölünməsindən türk xalqlarının təşəkkülünə” adlı iri həcmli tədqiqat məqaləni oxudum. Və yenə çox şey öyrəndim.

Tələbəlik illərində “vaxtında qaldırılmış məsələ” kimi müəlliminizin qyimətləndirdiyi “Qazax dialekti: Azərbaycan dilindən Türkiyə türkcəsinə” məqaləndən sonra “həmin mövzunu işləyib başa çatdıra bilmədim” deyə təəssüflənirdin.

Bu gün sən türklüyün və türkologiya elminin ən görkəmli şəxsiyyətlərindən biri kimi sevilirsən. “Türk dili tarixinin əvəzsiz araşdırıcısı” prof. Dr. Əhməd Cəfəroğlu ilə Ziya Göyalpla adını yanaşı hallandıranları özüm eşitmişəm və təbiidir ki, bu millətin oğlu kimi fəxr etmişəm.

Yeri gəlmişkən, Antalyada keçirilən Türkoloji qurultayı yadına salmaq istəyirəm. Rəhmətlik müəllimin Tofiq Hacıyev də onda sağıydı. Qurultayda iştirak edirdi.

Dedim Nizami, dərdiş, get öz yerində əyləş, Rəyasət heyətində, işimizə başlayaq. Üzündə təbəssüm gördüm, elə bilirdin zarafat eləyirəm.

Bir azdan bizim Prezidentimiz cənab İlham Əliyev Türkiyənin prezidenti cənab Təyyub Ərdoğanla salona daxil oldular. Hələ qurultay başlamamışdı. Az keçmədi ki, səni Rəyasət Heyətinə dəvət etdilər. O Türkoloji qurultay indi də yadımdadır.

Bu dəfə aşağı sırada mən gülümsədim.

Hər şey aydın idi.

Əzizim Nizami!

Sənin bu “Tərcümeyi-halın” hələ bizim Qazax mahalında səndən qabaq başlamışdı.

Bizim milləti öz ata-baba torpaqlarından zorla köçürmüşdülər.

Sonralar sənə həsr etdiyim “Nizami” adlı poemadan bir-iki bəndi burada misal gətirmək istəyirəm:

… Nizami, millət də bəzən tək qalır,

onu da tək görüb hərifləyirlər.

Unu ələyirlər, bir kəpək qalır,

unu yox,

kəpəyi tərifləyirlər.

… Bu biri “demokrat”, o biri “köçkün”,

bizim bir millətin iki adıydı.

Vedili Vediyə dönəcək bir gün,

Təbrizli Təbrizə qaytmalıydı.

Gözümdə bu sahil, o sahil ağlar,

Məni soraqlayın Araz, Kür boyu.

Dostundan ayrılan – yeddi il ağlar,

Vətəndən ayrılan

bir ömür boyu.

… Demə, Moskvaymış işləri quran,

dinib-danışanın yanırdı içi.

Erməni-şovinist,

fars-aravuran,

biz də Kirovkada –

beynəlmiləlçi!

Tehran “dost“ sözünü şübhəli deyir,

Nə mənə dost olur, nə sənə qardaş.

Fars qalxıb minbərə:

“Ya Əli!“ deyir,

Minbərdən düşəndə:

Vazgenə – qardaş!

Əzizim Nizami!

1949-cu il. Ağstafa dəmir yol vağzalı. Ata-baba torpağı Ermənistandan köçürülən azərbaycanlıların ailə köçü ilə doluydu.

Mərhum atanız Qulu müəllim də onların arasında gənc, yaraşıqlı bir oğlan idi. O da Vedibasardan pənah gətirmişdi. Bizim Zəlimxan kəndində yerləşdilər. Kəndimizin ən gözəl qızlarından birini seçib evləndi.

Sən mənim Savad bajımı belə təqdim edirsən (və yanılmırsan!): “…dünyanın ən böyük dilçisi, ədəbiyyatşünası, tarixçisi (və ictimai xadimi) saydığım, on yaşımda itirdiyimi atamı əvəz etməyə çalışan (və əvəz edən!) anam…“

Bu ürəyinə görə, minnətdaram, Nizami!

Sonrakı sıxıntıların müqabilində sən həyatı, insanları sevdin. Ağır güzəran səni insanlarla ünsiyyətə səslədi. Sən də bu səsə səs verdin.

Tələbəlik illərində dilçi müəllimin prof. Əlövsət Abdullayev sənə “gəl dalımca“ deyib, aspiranturada saxlanılmaq üçün ərizənin üstünü yazdırıbdısa, mənim ədəbiyyat müəllimim böyük yazıçı Mir Cəlal da eyni sözü, ancaq sənin iki-üç yaşın olanda, 1962-ci ildə “gəl dalımca“ deyib, məni universitetin aspiranturasına aparmışdı.

Görürsənmi, tərcümeyi-halda da qohum çıxırıq.

Sənə minnətdaram ki, mənim baş redaktor olduğum vaxtlarda “Ədəbiyyat və incəsənət“ qəzetinə işə gəlməyini və bizimlə işlədiyin həqiqətən taleyüklü o günləri də bu qiymətli əsərində özünəməxsus həssaslıq və müdrikliklə qələmə almısan.

Böyük yazıçımız Anar müəllimin sənin qəzetdə işə düzəlməyində xidməti olmuşdu.

Mən də sənin kimi iş yoldaşlarımız – Sabir Əhmədovu, Əşrəf İbrahimovu, Vidadi Məmmədovu, Davud Nəsibi, Kamilə Neməti, Qafar Namazəliyevi ürəkağrısı ilə xatırlayıram. Çox tez köçüb getdilər. Sən demiş, “təskinliyimiz isə odur ki, bu dünyada özləri barədə gözəl təəssürat qoydular. Çox yerdə, o cümlədən də “Ədəbiyyat qəzeti“nin səhifələrində“.

Sənin dörd illik gərgin qəzetçilik fəaliyyətinin nəticəsi o oldu ki, qəzetimiz yüz iyirmi min tirajla çap olunmağa başladı.

Mən o illərdəki günləri burada xatırlayası olsam, mətləb uzanar. “Mənim ədəbi taleyim“ adlı bir kitabça nəşr etdirmişəm. Orada səndən də, başqa qələm dostlarımızdan da minnətdarlıqla yazmışam.

Sənin bu əsərin həqiqətən bir yox, bir neçə nəslin “tərcümeyi-halıdı“.

Dünən babasıgildə qalanda özünü “gəlmə“ sayan, nənəsi gilə gedəndə “gələjəm“, “gedəjəm“ dediyinə görə evdəkiləri özünə güldürən və “zarafatla“ “irəvanlı“ çağrılan bir uşağın haqqında sonralar “Türkiyənin dövlət xadimlərilə görüşlərin birində Heydər Əliyevin Mərkəzin (Atatürk Mərkəzinin) başqanı barəsində (yəni sənin barəndə) işlətdiyi – “çox böyük bir professor“ – ifadəsi və o görüşün özü Ulu öndərin peyğəmbər uzaqgörənliyilə Türk dünyasına böyük və gənc mütəffəkirin, əslində isə bir taleyin təqdimatı mərasimiydi.

O, burda da yanılmamışdı.

İndiyə qədər aldığım (və bundan sonra alacağım) adların ən böyüyü“ dediyiniz Tanrı hədiyyəsi.

Nəriman Həsənzadə,

xalq şairi

KEÇƏN GÜNLƏRİN DASTANI

Yavaş-yavaş ahıllaşıram. Və özümdən asılı olmayaraq keçən günlər barəsində daha tez-tez düşünməyə başlayıram. Yaxşı ki, indiyə qədər həyatda rastlaşdığım insanlar, hadisələr hələ, demək olar ki, bütün dəqiqliyi, təfərrüatı ilə yadımdadır. Arabir haqlarında yazmışam da…

Yazılarıma baxdım, yaddaşımı qurdaladım. Və belə bir kitab ərsəyə gətirdim.

Bəlkə, kiməsə lazım oldu…

* * *

Mən dünyaya gələndə hər iki babam da, hər iki nənəm də həyatda olublar. Ancaq əvvəl ana babam, sonra ata nənəm tez rəhmətə getdiklərindən onları, demək olar ki, xatırlamıram… Ata babamla ana nənəm isə xeyli yaşadılar, yaddaşımda gözəl (və zəngin) xatirələr qoyduqdan sonra bizi tərk etdilər.

Ata babam keçən əsrin əvvəllərində Vedibasarda dünyaya gəlmiş, 30-cu illərdə kolxozda çalışmalı olmuşdu. Çox qoçaq qadın olan nənəm Balaxanımla evlənəndən sonra çoxlu uşaqları dünyaya gəlmişdi… Və babam tək bu sahədə yox, təsərrüfatda da çox qabiliyyətli imiş, özü dam tikib ailəni içinə yığmış, təsərrüfatda çalışmış və o qədər hörmət qazanmış ki, savadsızlığın ləğvi hərəkatı zamanı rayondan kəndə göndərilən yeganə əlifba kitabını mükafat kimi ona vermişlər. Ancaq “köhnə dünya“nın üzvü tərkib hissəsi olan babam ağsaqqalların, birinci növbədə, məşhur Kərbəlayı İsmayılın təsiri ilə qərara alır ki, Şura hökumətinin kitabını oxumasın.

Ahıl vaxtlarında soruşurdum ki, baba, niyə oxumaq istəmirdin, hərfləri niyə öyrənmədin?.. Deyirdi ki, ağsaqqallarımız məsləhət gördü ki, bu hökumətin kitabını oxumaq olmaz. Köhnə kitablarda Allahdan, Qurandan yazırdılar, indiki kitablarda yazırlar ki, “at ot yedi“, nə bilim, “it ət yedi“.

Yüksək „dilçilik təfəkkürü“ olan babam başlayır ona əlifbadan dərs deyən müəllimə kələk gəlməyə…

– Əziz, bax bu, “a”dı, “a” de görüm.

– A.

– Bu da “tı”dı, de görüm.

– Tı

– Hə, nə oldu?

– Atı.

– “Atı” yox, “at”.

Müəllim “at” deyir, babam “atı”… Kişinin kitabını alıb verirlər bir başqasına. O zalım oğlu da bir-iki aya yazı- pozunu öyrənib olur kolxoz sədri, babamı da göndərir ən ağır işlərə.

Səhv elədiyini gec də olsa anlayan, yeni hökumətin düşmənlərinin qoparağının götürüldüyünü görən babam əvvəlki qərarını dəyişib övladlarını oxumağa məcbur edir.

Müharibəyə gedib, bir qolunu itirib geri qayıtdıqdan bir neçə il sonra deportasiya olunur. Ailəsi ilə “Vedinin yanı dağlar”dan Salyanın ilan mələyən çöllərinə sürülür, oradan da Ağstafaya qaçırlar.

Yenidən ev-eşik qurmalı, yetkinlik yaşına çatmış övladlarına təhsil verməli olur… Əmimlə atam M.C.Bağırov adına Qazax ikiillik müəllimlər institutunu qurtardıqdan sonra Qiyabi Pedaqoji İnstitutda təhsil ala-ala İsmayıllı rayonunun dağ kəndlərində müəllim işləyirlər. Hər ikisi Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi olublar. Ancaq maraqlıdır ki, yerli dili – Lahıc dilini nə əmim, nə atam yox, ali təhsili olmayan anam öyrənmişdi.

Ana babam yadıma gəlmir, deyirdilər ki, partkom olub, çox sərt, söyüşcül bir kişi imiş, yadda o qalııb. Bir də Stalinə dəyişməz məhəbbəti olduğunu ondan bilirəm ki, kənddə kolxoz dağılıb sovxoza çevriləndə “kişi”nin idarədəki çərçivəli iri şəklini, büstünü atmağa qoymamış, evə gətirmişdi. Nənəm hərdən söylənirdi ki, idarə pozulanda rəhbər işçilər evlərinə stol, stul, pərdə gətirdilər. Bu rəhmətlik də “buları”, “öyə bir şey gətirən döydü. Deyəndə də deerdi, hökumətin malını yiməy olmaz. Elə bil hökumət bunaca qalmışdı”…

“Gəlmə” nəvə hərdən “yerli” nənəmgilə gedərdim. Və mənim leksikonumda “babagil”, yəni ata tərəf; bir də “nənəgil”, yəni ana tərəf vardı. “Yerli” babamla “gəlmə” nənəm tez rəhmətə getdiklərinə görə…

Babamgildə qaldığımıza görə özümü “gəlmə” sayırdım. Hərdən nənəmgilə gedəndə mənim – təcəzə dil açmış uşağın “gələjəm”, “gedəjəm” deməyinə gülürdülər. Və mənə zarafatla “irəvanlı” deyirdilər.

Artıq “irəvanlılaşmış” kəsəmənli anam bir dəfə məni anasıgilə göndərib dedi ki, get nənəndən “nimdəri” al gətir. Getdim, həyət qapısını açıb qışqırdım: “Nənə, nimdəri ver…” Zərnişan nənə səsimə aynabəndə çıxıb yalvardı, “gəl, gəl, göröm nədi” dedi. Mən məsul bir iş dalınca göndərilmiş adam kimi yerimdən tərpənmədən “nimdəri ver!” deyib durdum. Rəhmətlik nə istədiyimi başa düşmədiyindən geri çevrilib evdəkilərə səsləndi: “Gəlin görün bu irəvanlı nə deer”. Onlar da başa düşmədi. Əlacım kəsildi. İçəri girib iri bir döşəkçənin qulağından yapışıb eşiyə sürüməyə başladım.

Gülüşdülər.

Gördüm ki, döşəkçəni apara bilməyəcəyəm, üç-dörd yaşım vardı, həm də gülürlər… Atıb getdim. Nənəm dalımja gəlib anamdan soruşdu ki, bu nəyə gəlmişdi?.. Nəsə deyirdi, bilmədik…

“Poliqlot” anam “gəlmə” ləhcədən “yerli” ləhcəyə keçdi: “Aaz, ana, döşəkçeyi isterdik dana”. Nənəm hirsləndi:

– Adam kimi istiyə bilmerdinizmi? – dedi.

… Babamın təkidi ilə oxusalar da, əmim də, atam da ana dilini, ədəbiyyatı çox gözəl bilirdilər. Xüsusilə atam… Gözəl şeirlər yazırdı… “Koroğlu” dastanını, M.P.Vaqifi, Aşıq Ələsgəri dərindən bilirdi. Kiyevdə əsgərlikdə olanda evə şeirlə məktublar yazarmış… İyirmi-otuz ildir ki, bu şeirləri çap etdirmək istəyirəm, ancaq hər dəfə saralmış vərəqlərə baxanda düşünürəm ki, əgər atam çap elətdirməyibsə, deməli, lazım deyil.

… Bir dəfə böyük yazıçımız İsmayıl Şıxlı əlyazmalarını mənə vermişdi. Məşhur “Cəbhə gündəlikləri” də orada idi, gənclikdə yazdığı romantik şeirlər də…

Familim Şıxlıdı, adım İsmayıl,

Haradasan, yatmış baxtım, tez ayıl…

… Tədqiqatçı marağı güc gəldi, özü ilə məsləhətləşmədən şeirlərini yığıb mənasız bir qəzetdə kiçik ön sözlə çap etdirdim. 80-ci illərin sonu 90- cı illərin əvvəlləri idi. Həmin mənasız qəzetin mənasız redaktoru hörmət qazanmaq üçün bu barədə İsmayıl müəllimə xəbər vermişdi… Böyük yazıçımız mənə zəng edib əvvəl əlyazmalarını istədi, sonra da dedi ki, mən o şeirləri çap etdirəsi olsaydım, qırx il bundan qabaq etdirərdim…

Deməli, lazım deyilmiş… Və deməli, lazım deyil.

Atam Qulu müəllim əlifbanı mənə beş yaşımda öyrətdi. “Koroğlu” kitabının 50-ci illər nəşrini oxuda-oxuda… Əvvəl bir qolun məzmununu danışırdı, şeirləri əzbər deyirdi, sonra həmin qolu oxudurdu. Mən bilirdim ki, bu səhifədən o səhifəyə qədər nə yazılıb, ancaq hərflər tez-tez yadımdan çıxdığına görə konkret olaraq nəyin harada yazıldığını çaşdırırdım. Ancaq bu çox çəkmədi.

… Bir dəfə anam gəldi ki, hələ tikilib qurtarmamış təzə evimizin kölgəsinə kilim sərib atamla oturmuşuq, ağır işdən sonra mən “Koroğlu ilə Kürdoğlunun qolu”nu oxuyuram; o yerdəyik ki, Kürdoğlu Koroğlunu iki dəfə yıxıb, indi ata tanımadığı oğlunu məcbur edir ki, onunla üçüncü dəfə güləşsin… Gözümün yaşı kitabın səhifələrinə tökülürdü, ancaq davam eləyirdim. Anam əlindəki çaydanı yerə qoyub gülə-gülə:

– Sizə nə olub, niyə ağlaşırsız, – deyəndə başımı qaldırdım, gördüm ki, atam da əməlli-başlı kövrəlib.

Və mən məzmundan mətnə, mətndən məzmuna rahat keçməyin inersiyasını “Koroğlu”dan (və atamdan!) öyrəndim.

… Bizim geniş ailədə hamı danışardı – “yerili”lər də, “gəlmələr” də… Hərə öz “dili”ndə… Baş vermiş əhvalatları elə danışardılar ki, həmin əhvalatların özünün bu qədər təsiri, əhəmiyyəti, bəkə də, yox idi. Danışa-danışa sevinər, fəxr edər, yaxud kədərlənərdilər; halbuki haqqında danışdıqları əhvalatlar baş verəndə heç bunun yarısı qədər də həyacanlanmamışdılar… Eyni hadisənin şahidi olmuş adamlardan biri o birinin sözünü kəsib “elə olmamışdı, dayan mən deyim” deyib məharətini işə salar, daha məharətli birisi mey-dana çıxana qədər davam edərdi. Heç kim heç kimə “sən yaxşı deyə bilmirsən” demirdi, sadəcə “sən bilmirsən” deyirdilər.

… Babam eyvandakı taxtın üstündə oturub Vedidə keçirdiyi günləri, dağları, meşələri, bulaqları yadına salıb hərdən bir pəsdən nə isə oxuyardı. Qızları-gəlinləri xısın-xısın gülüşərdilər. Çünki qızları o yerlərdə ikən uşaq olmuşdular, yadlarında az şey qalmışdı, gəlinlər isə o yerləri ümumiyyətlə görməmişdilər.

Böyüklərə qulaq asa-asa uşaqlar da böyük-böyük danışırdılar… Bir dəfə evimizin kiçiyi Aslan haqqında xəbər gəldi ki, siqaret çəkib. Bu çox böyük qəbahət idi. Uşağı “məhkəmə”yə çəkdik. Adam danlamaqda usta olan əmim söhbəti çox uzaqdan başladı: “Oğul, sən indidən tərbiyəsiz bir yol tutmusan, belə getsə… Bax sənin baban papiros çəkməyib, atan çəkməyib, mən çəkməmişəm, böyük qardaşın çəkmir…” Bir az fikirləşib təəssüflə “bircə nənən çəkirdi, o da…” deyə rəhmətlik anasına haqq qazandırmaq istəyəndə danlanmaqdan pörtmüş uşaq cəsarətli bir təmkinlə: “Əmi, hamınız babamın yolunu davam etdirirsiz, çəkmirsiz; mən nənəmin yolunu davam etdirib çəkəcəm” – dedi. Əmi gördü ki, onun sadəlövh məntiqi şüşə parçası kimi daşa dəyib çilik-çilik oldu. Və təcrübəli yuxarı sinif müəllimi aşağı sinif şagirdinə – qardaşı oğluna baxıb kövrələndə Aslan “əmi, elə-belə şey idi, narahat olma, daha çəkən deyiləm” dedi.

Babam nəvələrinə “Nizami kişi! Şahin kişi! Daşdəmir kişi!..” deyə müraciət edərdi. Ən kiçiyimizə də “Aslan kişi!” deyərdi… Bizim də kişi olmaqdan başqa çərəmz qalmırdı.

Orta məktəb müəllimlərimiz, nə qədər bilikli olsalar da, yerli dialektdə danışardılar. Hətta yadımdadır ki, rus dili müəllimimiz imla deyəndə əvvəl mətnə baxıb “Minqeçaur”, sonra təkrar eləyəndə “Mingəçöür” deyirdi. Və müəllimin günahı ucbatından səhv yazıb aşağı qiymət alan uşaqlar etiraz edəndə heç nə olmamış kimi hələ bir hirslənirdi ki, “əvvəl necə deyirəm, çalışın elə yazın, dala qalmayın”… Anaq bu “yerli nitq mühiti” o qədər təbii idi ki, Bakıdan yeni gəlmiş müəllimlərin (onlar da kənddən getmişdilər) ədəbi tələffüzünə bir təhər baxırdıq. Və yavaş-yavaş onlar da “düzəlirdilər”…

Hər nə isə… Biri var idi, biri yox idi. Belə bir kənd, belə bir ünsiyyət mühiti var idi.

Mən həmin kənddə – Qazax (indiki Ağstafa) rayonunun Zəlimxan kəndində “yerli” və “gəlmə”lərin “ziddiyyətli” dil-ünsiyyət mühitində boya-başa çatdım. Ona görə də düşünürəm ki, mənim dil təfəkkürümdə müxtləif türk tayfa (və xalq!) dillərinin təbii (və tarixi!) diferensiasiyası əks olunur.

* * *

Orta məktəbin son siniflərində oxuyanda jurnalist olmaq arzusu ilə alışıb yanırdım. Və başqa bir sənət sahibi olacağımı xəyalıma belə gətirmirdim. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu dünya ilə nə üçün (və nəticəsinin necə olacağını!) dərindən kəsdirə bilməyəcəyim bir davam vardı… Ancaq ADU (indiki BDU)-nun jurnalistika fakültəsinə sənəd vermək istəyəndə iki il iş stajı tələb etdilər. Mətbuatda çap olunmuş yazılarım da köməyə gəlmədi. Və başladım özümə ayrı sənət-ixtisas axtarmağa…

Hüquq fakültəsi. Alınmadı… Tarix. Alınmadı… Hər yerdə iki il iş stajı… Universitetin geniş idman zalında yuxarısında “Filologiya fakültəsi” yazılmış guşəyə yaxınlaşdım. Sənədlərimi qəbul elədilər.

Və demək olar ki, bütün avqust boyu davam edən, hər saatı həyəcanlarla dolu qəbul imtahanları başladı. İlk imtahanımız ədəbiyyatdan yazılı idi. “Mənim ilk müəllimim” mövzusunda, o zamankı təbirlə, sərbəst mövzuda yazdığım inşadan neçə alacağımı səbirsizliklə gözləyirdim. İlk uğurdan, yaxud uğursuzluqdan çox şey asılı idi.

…Sənədlərimi verdiyim guşəyə yaxınlaşanda gözüm “ədəbiyyat yazıdan kəsilənlər”in siyahısına sataşdı. Adlar- soyadlar yazılmamışdı, yalnız imtahan vərəqələrinin nömrələri vardı. Ürək döyüntümün nəfəskəsici sədaları altında nömrələri diqqətlə nəzərdən keçirdim, bildim ki, kəsilməmişəm…

Ən böyük biabırçılıqdan qurtardıq!..

Bütün kənd Bakıya qəbul imtahanı verməyə gedən gənclərin vəziyyətini izləyirdi. Əvvəlki illərin təcrübəsindən bilirdim ki, qəbul olanlar dərhal qəhrəmana çevrilir, konkursa düşənlər günahı ali məktəblərin üstünə yıxa bildiklərinə görə müəyyən qədər sudan quru çıxırdılar. Sonuncu imtahandan kəsilmək də elə böyük biabırçılıq sayılmırdı. Əzazil bir müəllimin qabağına düşdüyün barədə təsirli bir “nağıl” uydurub bir neçə gün ona-buna danışmaqla el töhmətindən canını qurtara bilərdin… Ən böyük biabırçılıq o idi ki, üzünə “eybi yox, gələn il gedərsən”, arxanca isə “elə birinci imtahandaca kəsilib” desinlər…

… Ən böyük biabırçılıqdan qurtarmağın ruhi rahatlığını hiss edəndən sonra istidən təntiyə-təntiyə imtahan vərəqələrini yerbəyer edən laboranta əvvəl nömrəmi, sonra adımı-soyadımı söylədim. Axtarıb tapdı. Gördüm ki, çox maraqla baxır… Başını qaldırıb adımı-soyadımı bir də soruşdu, imtahan vərəqəsinin heç kimə yox, məhz mənə aid olduğuna tam əminləşdikdən sonra:

– Səndən bir xahiş eləsəm, yerinə yetirərsənmi? – deyə soruşdu.

Mənim üçün bu dəqiqə imtahan vərəqəsində hansı qiymətin yazıldığını bilməkdən əhəmiyyətli heç nə yox idi.

– Neçə almışam?

– Yox, əvvəl de görüm yaxınlıqdakı bazardan bizə bir qarpız, iki kilo üzüm ala bilərsənmi?

…Mən nə hayda, bu nə hayda?.. Neçə gündü yayın bu cırhacırında boğazımdan su da keçmir. Nə qarpız, nə üzüm?

– Siz allah, əvvəl imtahan vərəqəsini verin…

Halımı bilib, daha israr eləmədi. Dodağının altında:

– “Əla” alıbsan, – deyib vərəqəni mənə uzatdı. Alıb baxdım… Hələ yaşamağa dəyərdi!.. Handan-hana laborantın səsini eşitdim:

– Hə, nə oldu? Gedirsən?

Onun cibindən çıxarıb mənə vermək istədiyi pula baxmadan qapıya yönəldim. Dediklərini alıb gətirdim. Yenə pul vermək istədi. Almadım…

İkinci, üçüncü və dördüncü imtahanlara girəndə artıq əvvəlki həyəjan yox idi.

İkinci imtahan ədəbiyyatdan şifahi idi. Bilet çəkib hazırlaşırdım ki, imtahan komissiyasının sədri içəri girib salamlaşdıqdan sonra əlindəki kağıza baxıb “Nizami Cəfərov kimdir?” deyə soruşdu. Ayağa qalxdım.

– Yaxşı yazı yazmışdın. Hamımız oxuduq… İndi vəziyyət necədi?

– Sağ olun, yaxşıdı.

– Haralısan?

– Qazaxlı.

Bizdən imtahan götürən müəllimlərə baxıb gülümsündü.

– İmtahan verəcəyin müəllimlər də Qazaxlıdı… – deyib getdi. Sonra bildim ki, komissiya sədri görkəmli türkoloq Fərhad Zeynalov imiş.

… Qazaxlı müəllimlər mənə o qədər tələbkar yanaşdılar ki, “əla”dan sonra “yaxşı” ilə razılaşmalı oldum. Sonrakı imtahanlardan da “yaxşı” aldım.

Təəccüblənirdim ki, əgər bütün suallara doğru cavab verirəmsə, niyə “əla” yazmırlar?.. Sən demə, müəllimlər “yaxşı” yazırıq deyib mənim münasibətimi gözləyəndə etiraz etməli, komissiya sədrinin gəlməsini tələb eləməliyəmmiş… Universitet müəllimlərini ömründə birinci dəfə görən, onların hər birinə dahi kimi baxan kənd uşağı bunu hardan biləydi?..

“Əla”nın altında yazılmış “yaxşı”lara o qədər də fikir vermirdim, hərdən imtahan vərəqəsini açıb “əla”ya və qarşısındakı imzaya baxır, onun hansı böyük dilçi, yaxud ədəbiyyatçı alim tərəfindən atıldığı barədə düşünürdüm. Hər dəfə də belə xəyal edirdim ki, məndən imtahan götürən bütün dahilər içərisində o, yəqin, ən böyük dahidir. Sonralar öyrəndim ki, bu imza hələ heç doktorluq dissertasiyasını belə müdafiə etməmiş, təvazökar (lakin olduqca istedadlı, hamının hörmətlə yanaşdığı) bir dilçiyə – Samət Əlizadəyə məxsusdur. Bir neçə il sonra o, bizə Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikasından dərs dedi. Tənəffüslərin birində ona yaxınlaşıb, gec də olsa, təşəkkür elədim. Gülümsündü… “Yadımdadır” – dedi, – yazını əvvəl mən oxudum, “dörd” yazmağa əlim gəlmədi, xahiş elədim ki, komissiya sədri də baxsın… Üç-dörd müəllimə də oxutduq, “əla” yazdıq… Ancaq mən imzaladım”.

Əgər mən yaxınlaşıb təşəkkür etməsəydim, yada salmasaydım, yəqin ki, Samət müəllim detalına qədər yadında saxladığı bu hadisəni heç zaman nəinki mənə, bəlkə də, heç kimə danışmayacaqdı. Və doktorluq dissertasiyasını təxminən mənimlə eyni vaxtda müdafiə edib eyni vaxtda professor adı alan bu böyük alim-şəxsiyyət, heç bir təzyiq olmadığı halda, tanımadığı birisinin işinin düzgün qiymətləndirilməsi üçün cəhd etməsəydi, boz bir “yaxşı” ilə kifayətlənsəydi, mən Universitetə daxil ola bilməyəcəkdim…

* * *

Kənddə məni pis qarşılamadılar… Ən yaxşı anam qarşıladı. Dünyanın ən böyük dilçisi, ədəbiyyatşünası, tarixçisi (və ictimai xadimi!) saydığım, on yaşımda itirdiyim atamı əvəz etməyə çalışan (və əvəz edən!) anam… Kim gəldisə, süfrə açdı… Bir də onda gördüm ki, imtahan verən, Universitetə qəbul olan mən yox anam imiş. Məndən çox onu təbrik edirdilər…