Kitobni o'qish: «Төлкө»
Маҥнайгы кинигэтэ
ХАРАҤА ТҮҮН
Маҥнайгы баһа
I
От-мас сэбирдэҕэ хагдарыйан, сарт кутуругун курдук, саһарар. Болоорхой ыарахан былыттар күнү күлүктээн усталлар. Күүстээх тыал күнүстэри-түүннэри куһуйар. Бадараан тоҥор. Күөл уутун бүүрүгэ чарчыйа мууһурар. Өр-өтөр буолбат – хаар түһэр. Таһырдьаттан киирбит киһи, оһоххо илиитин салла-салла:
– Ычча-о! Кыһалҕалаах кыһын обургубут дьэ эмиэ кэллэ ээ! – диэн бабыгырыыр.
Бу тымныы түспүтүттэн, хаар сири саппытыттан, күөл мууһа тоҥмутуттан баай эрэ ыаллар үөрэллэр. Үөрүмүнэлэр даҕаны, сайын устата көлүллүбэккэ-мииниллибэккэ, күөх сирэм сүмэтигэр мэччийэн, хончойор саалламмыт, бигээн көрдөххө ойоҕоһун уҥуоҕа биллибэт гына уойбут аттарын хамначчыттарыгар туттаран, айааһаттаран, киэҥ сиринэн кэлэр-барар кэмнэрэ кэлэн истэҕэ дии.
Хаар хаҥыыр. Өрүстэр, үрэхтэр муустара турар. Айан суола аһыллар, сырыы элбиир. Баайдар, эмис сүөһүлэриттэн талан, идэһэлэнэллэр. Эргиэн-атыы үгэнэ буолар.
Оттон кыаммат кыра-дьадаҥы дьон, кыһыҥҥы тымныы кыһарыйан, аас-туор олох ыксатан, кэлэр саас, сайын үтүө күннэрин баайдарга атыылаан, хабалаҕа киирэр кэмнэрэ ыган тиийэн кэлэн истэҕэ дии.
Халлаан тымныйдар тымныйан барар. Күн, саха дьахтарын дьабака бэргэһэтин үрүҥ көмүс туоһахтатын курдук, нэһиилэ кылбайан көстөр, сырдыгы, сылааһы кыайан биэрбэт буолар. Кини, саҥа тахсан иһэн, кэрии тыа кэтэҕэр түһэн саһар.
Ол курдук, бу бүгүн эмиэ кыһыҥҥы күн төгүрүк алаас арҕаа эҥээринээҕи тыа кэтэҕэр саҥа киирэн эрдэҕинэ, илиҥҥи аартыгынан икки сыарҕалаах ат көһүннэ.
Орто Бүлүү улууһун бастыҥ баайа – Харатаайап кулуба суос-соҕотох кыыһа Маайа, бу кэлэн иһэр дьон кини аатын ааттаан иһэллэрин билбэккэ, хамначчыт кыргыттары кытта хотон-балаҕаҥҥа киирэн кэпсэтэ, күлэ-оонньуу олордо.
Маайа быйыл күһүн сүүрбэ иккитин туолан, эт тутан, ситэн-хотон сылдьар. Кини ийэтин Ылдьаананы маарынныыр, арыы-саһыл ыраас хааннаах, кэҥэс соҕус чэмэлкэй хара харахтаах, көнө муруннаах, кулуһун курдук көбүс-көнө уҥуохтаах, синньигэс биилин ааһа түһэр долгуннурар хара суһуохтаах нарын бэйэлээх кыыс.
Аттаах дьон тэлгэһэҕэ киирэн тохтоотулар. Аттара илистибититтэн сэрэйдэххэ, ыраахтан сылдьар айан дьоно быһыылаахтар.
Хамначчыт кыргыттар, үтүрүһэ-үтүрүһэ, аанынан быгыаластылар, түннүгүнэн өҥөҥнөстүлэр.
– Оок-сиэ, сыарҕалара кырааскалаах.
– Сыарҕалыын, дугалыын көмүс нобуорунай!
Бэдэр суорҕан үллүктээх, хара эһэ тириитэ тэллэхтээх инники сыарҕаттан кырдьа барбыт киһи бэрт ыараханнык оронон турда. Бэргэһэтин кырыатын ыраастанна, олбуор иһин эргим-ургум көрүтэлээтэ.
– һыы, баай да дьон… Бэдэр үллүктээхтэр!
– Па диибин даҕаны… оҕонньор эбит буолбат дуо? – диэн Маайа кэлэйбит курдук саҥа аллайда.
– Аҕата быһыылаах.
Бөрө суорҕан үллүктээх кэлин сыарҕаҕа туох да баара биллибэт. Кырдьа барбыт киһи, аттары баайталаан баран, бөрө үллүгү арыйа тарта, тугу эрэ саҥаран тыына бурҕаҥнаата. Сыарҕа иһиттэн хара саһыл тыһа бэргэһэ көһүннэ, онтон хара дыраап сонноох синньигэс эдэр киһи ойон турда. Кэлбит дьон иккиэн, дьоһумсуйа туттан, Харатаайап кулуба хоруобуйалаах саҥа улахан дьиэтин диэки бардылар.
– Иккиһэ эдэр… Уола быһыылаах!
– Эмиэ кимнээхтэрбит кэллэхтэрэй? – Маайа, хайаан да миигин ыйыттара кэллэхтэрэ диэн, сирэйэ кытарда.
Күн киирдэ. Хотон-балаҕан иһэ борук-сорук буолла. Кыргыттар сүөһүлэри хотоҥҥо киллэртии таҕыстылар. Маайа дьиэтигэр тахсарга тиэтэйбэккэ олордо.
* * *
…Харатаайаптаах аҕыс оҕону көммүттэрин кэннэ Маайа төрөөбүтэ. Кинини, бу сордоох эмиэ сотору өлөрө буолуо диэн, бороохтуйуор диэри, үс ый кэриҥэ, сүрэхтэппэккэ олорбуттара.
Сүрэхтэппит күннэриттэн ыла Харатаайаптаах дьиэлэригэр Маайа аата дьонун уоһуттан түспэт буолбута. Кини иннигэр төрөөн өлбүт аҕыс оҕо ахтыыта, аһыыта, таптала барыта мунньуллан Маайаҕа тиксибитэ.
Сылтан сыл ааһан испитэ. Маайа улаатан истэҕин ахсын соҕотохсуйан дьиэтигэр улам тэһийбэт буолан барбыта. Таһырдьа таҕыстар эрэ, куруутун элбэх дьонноох сиргэ – хамначчыттар олорор туруорбах балаҕаннарыгар киирэрэ. Хамначчыт кыргыттар бастаан утаа, хотуннарыгар Ылдьаанаҕа үтүө оҥороору, Маайаны араастаан саатата сатыыллара. Онтон улам таптаан, бу кыыһы доҕордорун курдук көрөр буолбуттара.
Кыыһа хамначчыттарын кытта бодоруһарын, оонньуурун көрөн, аҕата ийэтин сэмэлиирэ, мөҥөрө:
– Оҕобут, эйигин удьуордаан, хамначчыттартан арахпат… Ол да иһин этэллэр эбээт: «Ыт баһа көмүс кытахтан төкүнүйэр», – диэн… Кыыскын хамначчыттары кытта бодоруһуннарыма!
Ылдьаана бу дьиэҕэ сүктэн кэлиэҕиттэн ыла көмүскэтэрэ эрэ көмүскэтин уута, харыһыйтарара эрэ хараҕын уута этэ. Бастаан, кэргэнин аҕата – тойоно баарына, хас күннэтэ аайы кини дьадаҥы, быстыбыт, кумалаан төрүттээҕэ ахтыллара, кинини онон сирэй-харах анньаллара. Ол олус кыһыылаах-абалаах этэ. Тойоно өлбүтүн кэннэ өтөр буола-буола аны кэргэнэ кинини ити курдук хомуруйар буолбута. Ылдьаана, итинник сэмэни-суҥханы истимээри, кыыһын Маайаны «хамначчыттар балаҕаннарыгар сылдьыма» диэн буойа сатыыра да, оҕо аата оҕо, быыс буллар эрэ бара турара.
Сэмэн Уйбаанабыс улууһугар кулубанан ананар кэмигэр Маайа уончалаах кыысчаан этэ. Аҕата сотору-сотору Бүлүү куоратыгар киирэрэ. Ол сылдьан, куорат баайдарын оҕолоро оскуолаҕа үөрэнэллэрин көрөн, ымсыыра саныыра. Биирдэ кини, куораттан тахсан баран, кэргэнигэр Ылдьаанаҕа эппитэ:
– Маайабытын үөрэттэрэрбит хайдах буолуой?
Ылдьаана ону истиэн баҕарбатаҕа. Оҕото киниттэн ырааттаҕына, өлбүтүн-сүппүтүн курдук саныах быһыылааҕа. Онон Маайаны оскуолаҕа биэрбэтэхтэрэ.
Сотору соҕус Бүлүү куоратыттан ыспараанньык тойонтон суруктаах икки казак Аркадий Романович Эхов диэн көскө уураахтанан кэлбит политическай сыылынайы таһаарбыттара.
Эхов кып-кыһыл хааннаах, хагдарыйбыт бэттиэмэ курдук саһарымтыйан көстөр куударалаах баттахтаах, хойуу будьурхай бытыктаах, сааскы былыта суох халлаан кэриэтэ ыраас күөх харахтаах хатыҥыр соҕус нуучча киһитэ этэ. Эховы көрбүт эрэ киһи: «Ама, маннык бэйэлээх киһи туох куһаҕаны оҥорбут үһү!» – диэххэ айылааҕа. Оттон кинини кытта кэлбит докумуон этэринэн, Эхов, Петербург куорат университетыгар үөрэнэ сылдьан, Александр II ыраахтааҕыны өлөрөр соруктаах студенческай бөлөххө кыттыбыт эбит. Кинини 1876 сыллаахха Петропавловскай кириэппэс хаайыытыгар укпуттар. Сотору сууттаабыттар. Суут уурааҕынан өлүөр диэри кириэппэскэ олордорго быһаарбыттар. Кини биэс сыл олорбутун кэннэ Александр II ыраахтааҕыны өлөрбүттэр. Өлбүт ыраахтааҕы уола Александр III ыраахтааҕы бүрүстүөлүгэр олороругар таһаарбыт манифеһынан, Эховы хаайыыга олоруохтааҕын «өлүөр диэри Илиҥҥи Сибииргэ көскө ыытарынан» солбуйбуттар.
Аркадий Романович Эховы Петропавловскай кириэппэстэн ыраах Саха сиригэр аҕалыахтарыгар диэри икки сыл кэриҥэ бэрт үгүс пересыльнай түрмэлэри кэрийтэрбиттэрэ, дьэ ол кэнниттэн кинини 1883 сыллааҕы күһүн Орто Бүлүү улууһугар олохсута таһаарбыттара. Эхов кэллэҕин утаа улуус быраабатын дьиэтигэр олорбута. Харатаайап кулуба маҥнай утаа: «Бу бэһиэччик тугу эрэ оҥорор?» – диэн куттана саныыра. Суох, Эхов туох да куһаҕаны оҥорботоҕо. Бэрт эйэҕэс, ону-маны кэпсэтэ-ипсэтэ сатыыр олус ис киирбэх киһи эбит этэ.
Сэмэн Уйбаанабыс кэнникинэн: «Бу киһиэхэ, хата, оҕобун Маайаны үөрэттэриминэ», – дии санаталыыр буолан барбыта. Ол да буоллар күн судаары утары илиитин көтөҕөөрү сылдьыбыт киһиэхэ суос-соҕотох оҕотун үөрэттэриэн дьиксинэрэ. Ити курдук хас да ый ааспыта.
Улуус суруксута ханнык да дьыаланы аан бастаан хайаан да Эховка көрдөрөн, сүбэлэтэн баран оҥорор, суруйар буолбута. Сэмэн Уйбаанабыс ону дьиктиргээн, биирдэ суруксутуттан ыйыппыта:
– Бэйи эрэ, ити суруйар кумааҕыларгын тоҕо судаарыскайга көрдөрөр, оҥорторор буолаҕыный?
– Э-ээ, ити улахан үөрэхтээх киһи. Кини мин оҥорбут дьыалабын көннөрөн биэрэр… Кини көннөрбүт дьыалата туох да эҥкилэ суох барар!.. Элбэх билиилээх киһи… Хаарыаны, кини билиитин, сатаатар, аҥаарын да билбит киһи баар ини! – диэн хардарбыта.
Улуус суруксута – Бүлүү куоратын таҥаратын дьиэтинээҕи икки кылаастаах оскуоланы бүтэрбит Хаппытыанап баай аччыгый уола.
– Оттон күн ыраахтааҕыны утары илиитин көтөҕөөрү гына сылдьыбыта? – диэн Харатаайап таайтара соҕус ыйытар.
– Ээ-ээ, ол хаһан эрэ урут, уонтан тахса сыл анараа өттүгэр… буола сырытта эрэ, суох эрэ. Кини, хата, хайа сах биһиги тылбытын үөрэтэн билэн эрэр!
Сэмэн Уйбаанабыс бу кэпсэтии кэнниттэн хас да хонук устата Эхов сирэйин-хараҕын, кини тутта сылдьар быһыытын, хайдах саҥарарын кэтээн көрөр буолбута. Суох, туох да куһаҕаны оҥоруох быһыыта биллибэт. Хата, ол кэриэтэ кини остуорас оҕонньортон саҥа истибит сахалыы тылын олуона баҕайытык саҥара-саҥара кыракый кумааҕыга бэлиэтэнэр этэ: «Инах барда»…
– Ити, «инах» диэн «ынах» диир быһыыта дуу? – Харатаайап кулуба суруксутуттан ыйытар. – Ынах… Өйдөөтүҥ дуо, «ынах» диир буол.
Бу этэ Сэмэн Уйбаанабыс судаарыскайы кытта аан бастаан айах атан кэпсэппитэ. Мантан ыла кини Эховтан куттанара, дьиксинэрэ улам ааһан барбыта, сөптөөх түгэн түбэстэр эрэ кэпсэтэ сатыыр буолбута.
Арай биирдэ Эхов таһырдьаттан бырааба дьиэҕэ киирбитигэр, Сэмэн Уйбаанабыс суруксутугар эппитэ:
– Ыл ыйыт эрэ, бу киһи… кыра оҕону ааҕарга, суруйарга уонна нууччалыы кэпсэтэргэ үөрэтиэ буолуо дуо?
Суруксут Эховтыын бэрт өр тугу эрэ кэпсэппиттэрэ. Харатаайап кулуба, нууччалыы биир да тылы билбэт буолан, дьүлэй киһи курдук олорбута. Аркадий Романович кулуба кыыһын ааҕарга, суруйарга уонна нууччалыы кэпсэтэргэ үөрэтиэх буолан сөбүлэспитэ.
Улуус быраабатыттан Сэмэн Уйбаанабыс ол киэһэ, бэркэ үөрэн-көтөн, Эховы дьиэтигэр илдьэ тахсыбыта. Бүтүн улуус үрдүнэн Хаппытыанап баай икки эрэ уола ханнык эмэтик нууччалыы лахсыһаллара уонна сурук хараҕын билэллэрэ. «Мин туохпунан Хаппытыанап баайтан итэҕэспиний? Мин да кыыһым нууччалыы кэпсэтэр, сурук хараҕын ааҕар буоллун!» – дии саныыра Харатаайап. Кини кыыһа үөрэнэн, үөрэхтээх киһи буолан туһалыырын туһунан саныы да барбат этэ.
Харатаайап кулуба дьиэтин иһигэр киирээт, үтүлүктээх бэргэһэтин устан уурар бокуойа суох, кэргэнигэр:
– Ылдьаана, оҕобутугар Маайаҕа учуутал аҕаллым, – диэн баран, чэйи, аһы бэлэмнии оҕус диэн тиэтэппитэ.
Ылдьаана: «Оҕобун бу эйиэхэ үөрэттэрэ биэрэбин дуо?» – диэн соһуйбут, дьиксиммит киэҥ хара харахтара нууччаҕа хатаммыттара.
Сэмэн Уйбаанабыс ону көрөн: «Бу дьахтар оҕотун аны дьиэтигэр да үөрэттэрэргэ сөбүлэнимээри гынна», – дии санаан, ааттаһан-көрдөһөн эрэрдии сибигинэйбитэ:
– Улахан үөрэхтээх киһи үһү… Чэ, Ылдьаана, оҕобутун ыраастык таҥыннаран киллэрээр.
Ылдьаана, маҥнай соһуйбута ааһан, оҕом ханна да ырааппакка, дьиэтиттэн тэйбэккэ эрэ үөрэнииһик диэн үөрэ санаабыта. Кини кыыһын хамначчыттар балаҕаннарыттан булан киллэрбитэ. Кэтэ сылдьар таҥаһын уһултарбыта:
– Тоойуом, Маайа, аҕаҥ учууталы аҕалбыт, эйигин сурукка үөрэтиэ үһү… Чэ, ыраас ырбаахыта, саары этэрбэстэ кэтиэх!
Маайа, үөрүөн кэриэтэ, хомойбут курдук буолбута. Кини, оонньуу сырыттаҕына тутан киллэрбиттэриттэн кыыһыран, уоһун сөттөччү туттан туран:
– Мин үөрэниэхпин баҕарбаппын! – диэн татынньахтаммыта.
Ийэтэ күүһүнэн кыыһыгар ыраас, саҥа таҥаһы кэтэрдэн баран аҕатыгар сиэтэн таһаарбыта. Кыыс, урут көрбөтөх нууччатын көрөн атыҥыраан, аҕатын кэннигэр сөрүөстүбүтэ. Сэмэн Уйбаанабыс кыыһын илиититтэн сиэтэн Эхов аттыгар аҕалбыта:
– Маайа, бу учуутал… Эйигин ааҕарга, суруйарга уонна нууччалыы кэпсэтэргэ үөрэтиэ. Эн Хаппытыанаптаах уолаттарын курдук нууччалыы кэпсэтэр буолуоҥ… Өйдөөтүҥ дуо? Чэ илиигин биэрэн дорооболос!
«Миэхэ үөрэттэрэр кыыстара бу буоллаҕа», – диэн сэрэйэн, Аркадий Романович кэпсэтээри, кыыска илиитин ууммута. Маайа, үргүүк кыыл оҕотун курдук, кэннинэн чинэрис гынан баран, ытаан марылаабыта. Онон бу киэһэ туох да кэпсэтии кыайан тахсыбатаҕа.
Сарсыарда дьоно Маайаттан эмиэ көрдөһө-ааттаһа сатаан кэбиспиттэрэ да, кыыс нуучча киһитигэр син биир чуга-һаабатаҕа. Эхов икки хоноот, Бүлүү куоратыгар киирбитэ. «Буквары» уонна «Ааҕар кинигэни» кытта кэмпиэт кэһиилээх төннөн тахсыбыта. Итиэннэ, дьэ, Аркадий Романович, бэркэ диэн наллаан, кэмпиэтинэн мэҥиэлээн, кинигэлэрин ойууларын көрдөртөөн, Маайаны бэйэтигэр арыый чугаһаппыта. Кинигэҕэ ынахтар, аттар ойууламмыттарын көрөн, кыыс олору сахалыы ааттаталыыр буолбута. Учуутала ону кини көрбөтүгэр сурунан иһэрэ. Маайаҕа ыраас кумааҕы, харандаас биэрэн, кинигэлэрин ойуутун уһултарара. Кинилэр ол курдук улам бодоруһан, доҕордоһон бараллар.
– Маайа биһикки бэйэ-бэйэбитин үөрэтиһэбит, – дии-дии Аркадий Романович күлэрэ. Кырдьыга да оннук этэ. Аркадий Романович Маайаны нууччалыы ааҕарга, суруйарга уонна суоттуурга үөрэтэрэ, оттон Маайа учууталын сахалыы кэпсэтэргэ үөрэтэрэ.
Сааһыгар тиийэн Маайа учууталын олус таптыыр, убаастыыр буолбута. Аркадий Романович бу сытыы өйдөөх, үөрэҕи ылынымтыа, көрсүө бэйэлээх кыыһы эмиэ төрөппүт оҕотун курдук таптаабыта. Кинилэр күнү быһа бииргэ сылдьаллара, бэрт үгүһү кэпсэтэллэрэ.
Маайа хайдах эрэ эмискэ улааппыкка, дуоспуруннаммыкка дылы буолбута. Кини уруккутун курдук дьонугар наһаа атаахтыыра уурайбыта, үөрэҕэр тартаран, урут арахпат туруорбах балаҕаныттан тэйэн хаалбыта. Хамначчыт кыргыттар, кулуба тойон кыыһын кытта хаһан тэҥнэһээри, Маайаны кытта эмиэ көрсө, кэпсэтэ сатаабат этилэр.
Маайаны хамначчыт кыргыттартан ордук Сүөкүлэ кыыс суохтуура, ахтара. Кини, тулаайах буолан, манна хамначчыттар олорор балаҕаннарыгар кэлиэҕиттэн ыла куруутун атаҕастабылга сылдьара. Урут Маайа эрэ киирдэҕинэ Сүөкүлэ күнэ тахсар буолара. Маайа бу саастыы кыыһын кытта куруутун оонньуура, кинини мөҥөөрү-этээри гыннахтарына көмүскэһэр, атаҕастаппат этэ. Ол иһин Сүөкүлэ кыыс ким эмэ атаҕастаатаҕына:
– Бэйи уус, Маайа киирдэҕинэ үҥсүөм, – диир идэлээҕэ.
«Үөрэх да сылаалаах» диэн өс хоһооно баар. Маайа сааһыары арай биирдэ, үөрэнэриттэн сылайан, учууталыттан ыйыппыта:
– Мин хамначчыт кыргыттары кытта оонньуу тахса сылдьарым син дуо?
Аркадий Романович итини соһуйа истибитэ:
– Тоҕо миигиттэн оонньуу тахсаргын ыйытаҕыный?
– Аҕам, хамначчыттары кытта оонньуурбун көрдөҕүнэ, мөҕөөччү… Сырытыннарааччыта суох.
Аркадий Романович, сирэйгэ сырбаттарбыт курдук, курус гына түспүтэ. Бу баай саха, хара суор оҕотун уһуйарын курдук, кыыһын үлэһит-хамначчыт дьону сэнии, атаҕастыы көрөргө үөрэтэр эбит. Оттон кини, нуучча революционера, баччааҥҥа диэри онуоха букатын кыһаллыбакка сылдьар, саатыан иһин, баччааҥҥа диэри кулуба хамначчыттарын да кытта билсиһэ илик, тылларын билбэппин диэн…
– Маайа, тахсыах… Кимнээҕи кытта оонньуургун миэхэ көрдөр, билиһиннэр.
Маайа үөрэн хап-хара төгүрүк харахтара чаҕылыспыттара: билигин, баҕар, учуутала баарына, учууталын кытта сырыттаҕына, аҕата хамначчыттары кытта оонньуугун диэн мөҥүө суоҕа. Аркадий Романович буоллаҕына бэйэтэ биир туспа санаалааҕа: «Кулуба тойон, бэйи хайабыт үөрэтиитэ кыыс өйүгэр ордук хатанар эбит!»
Маайа үөрүүтүн кытта учууталын илиититтэн сиэтэн хамначчыттар туруорбах балаҕаннарыгар таһаарбыта. Саадьаҕай тирии бүрүөһүннээх чэҥнээх ааны аһан балаҕан иһигэр киирбиттэрэ. Сүөдэйбит көмүлүөк оһох умайан күөдүпчүлэнэ турара. Илдьирийэн хаалбыт нэк сонноох, эргэ даба ырбаахылаах, тараах таарыйбатах иилистибит баттахтаах хас да кыыс оһох иннигэр иттэ тураллара. Маайа нуучча учууталын батыһыннаран киирэн иһэрин көрөн, бары үрүө-тараа барбыттара. Сүөкүлэлээх Кэтириис хаҥас ороҥҥо саһан олорбуттара.
– Сүөкүлээ… Кэтириис! Эһигини кытта Аркадий Романович кэпсэтиэн баҕарар… Кэлиҥитиий! – диэн Маайа ыҥыртаабыта.
Кыргыттар куттанан, оҥоччу көрөн олороллоро, хайалара да: «Мин баарбын», – диэх быһыыта суоҕа.
– Кэллэ кэпсэтэ, – диэн Аркадий Романович олуонатык сахалыы саҥаран эмиэ кыргыттары ыҥыртаан көрбүтэ.
Кэмниэ кэнэҕэс, субу төттөрү ыстаныах курдук көрө-көрө, Сүөкүлэ кыыс оһох иннигэр кэлбитэ.
– Саас хас? – Аркадий Романович ыйыппыта.
– Сааһым уон икким.
– Төрөппүт мама баар?
– Ийэлээххин дуо диэн ыйытар, – Сүөкүлэ өйдөөбөтөҕүн көрөн, Маайа быһаарбыта.
– Өлбүтэ.
– Папа?
– Ити тугу ыйытарый?
– Аҕаҥ баар дуо диэн ыйытар, – Маайа эмиэ тылбаастаабыта.
– Аҕалаахпын да билбэппин.
Сүөкүлэ нуучча киһитэ учууталы кытта чобуотук кэпсэтэн барбытын көрөн, атын кыргыттар эмиэ утуу-субуу уот иннигэр кэлбиттэрэ. Учуутал бу кыргыттартан ааттарын, саастарын, дьоннорун ыйыталаспыта. Итинтэн сиэттэрэн улам бодоруһан, сахалыы-нууччалыы булкуйан кэпсэтэн барбыттара. Кыргыттар көрө-көрө куттаналлара ааспыта. Нуучча киһитэ күлэрин-оонньуурун сөбүлүү санаабыттара.
Өр соҕус олорон, ону-маны кэпсэтэн баран, Аркадий Романович кыргыттартан ыйыппыта:
– Суруйарга, ааҕарга үөрэниэххитин баҕараҕыт дуо?
Кыргыттар бары сир диэки умса көрөн кэбиспиттэрэ.
– Үөрэхтээх киһи ону-маны барытын ааҕан билэр. Эһиги элбэҕи билиэххитин баҕарбаккыт дуо?
Кыргыттар тугу да саҥарбатахтара. Аркадий Романович бу хараҥа туруорбах балаҕаҥҥа олорор, күнүстэри халлаан сырдыгын көрбөт хамначчыт кыргыттары улаханнык аһына санаабыта. Кини бу хара батталга сылдьар эрэйдээхтэри үөрэтэн, харахтарын аһар, өйдөрүн сырдатар санаалааҕа.
– Тойоммут бу Маайаны кытта бииргэ олорон үөрэнэрбитин сөбүлүө суоҕа, – диэбитэ Сүөкүлэ кыыс.
– Хантан кэлбит солобутунан үөрэнэ олоруохпутуй? – Кэтириис тыл кыбыппыта.
– Мин ийэбиттэн көҥүллэтиэм, – диэбитэ Маайа, кини доҕор кыргыттарын кытта бииргэ үөрэниэҕин олус баҕарбыта.
Аркадий Романович өр соҕус саҥата суох олорбута. Биллэн турар, Харатаайап кыыһын бу хамначчыт кыргыттарын кытта бииргэ олордон үөрэттэриэн баҕарыа суоҕа.
– Эһиги төһөҕө арыый соло буолааччыгытый?
– Бу билиҥҥиттэн киэһэ, ынахтары хотонноругар киллэриэхпитигэр диэри.
– Үчүгэй, мин баччаҕа киирэр буолуом.
Бу күнтэн ыла Аркадий Романович, Маайаны тылбаасчыт оҥостон, сэдэх да соҕустук буоллар, хамначчыт кыргыттары кытта киирэн кэпсэтэр, кинилэри ааҕарга үөрэтэр буолбута. Сүөкүлэ кыыс биирдэ истибитин умнубат, көрбүтүн өйдүүр буолан, үөрэҕи олус ылынымтыа этэ. Оттон Кэтириис ыар үлэттэн сылайар, онуоха эбии дьалбаа буолан үөрэппитин умнан кэбиһэр идэлээҕэ.
Аркадий Романович кыргыттары кытта кэпсэтэригэр кинилэр тугу үлэлииллэрин, хамнастарыгар тугу аахсалларын ыйыталаһан, ону кыракый киниискэтигэр бэлиэтэнэн тахсара, ол быыһыгар Сүөкүлэни остуоруйалатара, ыллатара уонна ол остуоруйалары, ырыалары эмиэ киниискэтигэр сурунан иһэрэ.
Сүөкүлэлээх Кэтириис саҥардыы аҕыйах буукубаны билэн, олору холботолоон тыл таһаарарга үөрэнэн эрдэхтэринэ, тойонноро Харатаайап кулуба киирэн кэлбитэ. Кыргыттар, тойонноро киирэн иһэрин көрөөт, хотоҥҥо ыстаммыттара.
Харатаайап кулуба, бөдөҥ гына быһыллыбыт буукубалар остуолга тэлгэтиллэ сыталларын атын кымньыытын уһугунан булкуйа-булкуйа:
– Учуутал, хамначчыттары үөрэтэр эбиккин дуу? – диэн өһөхтөөхтүк утары көрөн туран Эховтан ыйыппыта:
– Үөрэтэбин.
– Миэхэ олоруоххун, мин оҕобун Маайаны үөрэтиэххин, миигиттэн хамнас ылыаххын баҕарар буоллаххына, манна киирбэт, сылдьыбат буол!
Аркадий Романович, бу баай киһи бардамыттан, үлэһит-хамначчыт дьону сэниириттэн абаккаран, остуолга сытар буукубаларын хомуйа тутан ылан сиэбигэр уктаат, саҥата суох балаҕан иһиттэн тахсан барбыта.
Ити күнтэн ыла нуучча учуутал, хамначчыт кыргыттары оҥостон олорон ааҕарга, суруйарга үөрэппэтэр даҕаны, түгэн түбэстэр эрэ кинилэри кытта бэрт өр сэһэргэһэр, кинилэргэ норуот олоҕун уонна ону хайдах гынан тупсарар туһунан кэпсиир идэлэммитэ.
Маайа икки сыл үөрэммитэ. Уон иккитин туолан, хороччу улаатар.
Аркадий Романович Маайаны улам таптыыр буолан барбыта. Арай били хамначчыттар балаҕаннарыгар Харатаайап кулуба айдаарбытыттан сылтаан кини бу кыыһы хайдах эрэ абааһы көрө сылдьыбыттааҕа. Ол эрээри, кырдьыга, бу батталлаах олох ис хоһоонун үчүгэйдик өйдүү, билэ илик оҕо дьоно баайыгар, аҕата кулубатыгар туох буруйдаах буолуон сөбүй? Кини билигин бу кыыс өйө-санаата тобулларыгар, сайдарыгар хайаан да көмөлөһүөхтээх. Учуутала кыыһы туохха үөрэтэрин биллэҕинэ, кулуба тойон сөбүлүүрэ биллибэт. Эхов онтон куттаммат. Кини үүрүллүө-холдьоҕуллуо да буоллар, санаабыт санаатын тиһэҕэр тиэрдиэх тустаах!
Күннэр-ыйдар ааһан истилэр. Ороһооспо, онтон Кириһиэнньэ бырааһынньыктара кэллилэр. Маайа урут, кыра эрдэҕинэ, хойутаан турар, киэһэ эрдэ сытар буолан, дьонун кытта бииргэ таҥараҕа үҥпэт этэ. Билигин, улаатан, дьонун ааҕы кытта бииргэ таҥараҕа үҥэр, таҥараҕа тиксиһэр буолбута.
Кыһыҥҥы таҥаралар чугаһааталлар эрэ, Аркадий Романович куруутун куоракка киирэн хаалара. Онон кини таҥараҕа хайдах үҥэрин Маайа көрө илигэ. Арай бу быйыл Аркадий Романович куоракка киирбэтэҕэ, Кириһиэнньэ таҥараны Харатаайаптаахха ылар буолбута.
Киэһэ таҥара холоругар хас да чүмэчини уматан сандаардан баран, Сэмэн Уйбаанабыс, таҥара тугу биэрэрин барытын ким-хайа иннинэ кини ылыах курдук, дьонун иннигэр киирэн туран, кириэс охсунан барбыта. Кинини батыһан Ылдьаана, ийэтин аттыгар турар Маайа эмиэ кириэстэнэн сапсыммыттара. Аркадий Романович кинилэр кэннилэригэр турбута. Арай биирдэ Маайа эргиллэн көрбүтэ: учуутала хам-бааччы турара. Уоһун уһугар мичик олорбут этэ. «Таҥараттан тугу да көрдөспөт, кириэстэммэт быһыылаах», – дии санаабыта Маайа.
Сарсыарда суунан-тараанан бүтээт, дьиэлээх тойон, таҥара күлүгүн иннигэр хас да чүмэчини уматан баран, эмиэ инники киирэн: «Таҥара иннигэр миигиттэн ураты улахан үтүөлээх ким да суох!» – диэбиттии дьоһумсуйан туран, кириэс охсунан барбыта.
Маайа Аркадий Романович таҥараҕа хайдах үҥэрин билээри соруйан дьон кэннигэр, дьиэ эркинигэр сыста соҕус турбута уонна учуутала биирдэ да кириэс охсумматын, бокулуоннаан төбөтүн тоҥхоппотун, таҥара иннигэр «мин эйигиттэн итэҕэһим суох!» диэбиттии туттан турарын олус дьиктиргии көрбүтэ.
Бырааһынньыктар ааспыттара. Маайа эмиэ күннэтэ аайы үөрэнэн барбыта. Үөрэҕин кэнниттэн киэһэ хамначчыттар олорор туруорбах балаҕаннарыгар тахсара. Онно кыргыттар хас киэһэ аайы «айыы» уонна «абааһы» туһунан сэһэргэһэллэрэ. Хайаларыттан да Сүөкүлэ кыыс ордук уустуктаан-ураннаан кэпсиирэ. Кини, оһох уотун соруйан имик-самык оҥорон баран, балаҕан иһэ хараҥаран, баҕаналар күлүктэрэ туохтар эрэ барыаран туралларын курдук көстөр буолуута кэпсээнин саҕалааччы. Сүөкүлэ сэһэнэ барыта киһи куйахатын күүрдэр ынырык, илэ хаама сылдьар үөрдэр, ааттаах абааһылаах өтөхтөр тустарынан буолара. Ардыгар кыргыттар сымыйарҕаан:
– Итини барытын эн кимтэн истибиккиний? – диэн Сүөкүлэттэн ыйыталлара.
Оччоҕо Сүөкүлэ, хороонуттан быкпыт күтэр курдук, хап-хара кыараҕас хараҕынан оҥоччу көрө-көрө:
– Мин оҕо эрдэхпинэ Ньалбарытта эмээхсин кэпсиирэ. Итэҕэйбэтэххитинэ, баран сэһэргэттэриҥ ээ.
Ньалбарытта эмээхсин Хампа быраабатын аттыгар олорор сураҕын кыргыттар истэллэрэ. Ол эмээхсин бэрт үгүс сэһэннээх, эҥин араас былыргы үһүйээннэри билэр сурахтааҕа.
Кыргыттар, хамначчыт уолаттар, оҕонньоттор, дьахталлар бары абааһыны-айыыны итэҕэйэр этилэр. Маайа, кинилэр курдук, эмиэ итэҕэйэрэ. Ол иһин биирдэ, абааһы туһунан учуутала туох диирин истээри, ыйыппыта:
– Аркадий Романович, абааһы баар диэн кэпсииллэрэ кырдьык дуо?
Аркадий Романович толкуйдуу да барбакка эрэ:
– Сымыйа! Отой сымыйа! Абааһы суох! – диэн Маайаны соһуппута.
– Оттон таҥара баар дуу?
– Таҥара диэн эмиэ суох! Оннооҕор ити аҕабыыттар, дьоҥҥо таҥара итэҕэлин тарҕатар дьон, бэйэлэрэ даҕаны таҥара баарын итэҕэйбэттэр.
Маайа баччааҥҥа диэри таҥараны да, абааһыны да олус итэҕэйэр этэ. Онон Аркадий Романович тылыттан кини улаханнык соһуйбута.
Кыыс итэҕэйбэтэх курдук көрөрүн өйдөөн, Аркадий Романович кини санныгар илиитин уурбута уонна бэйэтин олоҕуттан биир түбэлтэни кэпсээбитэ:
– Аҕабыыттар бэйэлэрэ да таҥараны итэҕэйбэттэрин мин маннык түбэлтэҕэ билбитим: Петропавловскай кириэппэскэ хаайыыга олорон, тугу даҕаны гыныахпын булумуна, туора киһини кытта кэпсэтэн аралдьыйа түһээри, аҕабыыты ыҥыттарбытым. Онуоха Петропавловскай кириэппэс собуорун благочиннайа, кырдьаҕас протоиерей, кэлбитэ. Кини миигин көрөөт: «Тугунан эйиэхэ көмөлөһөр кыахтаахпыный?» – диэн ыйыппыта. Мин, дьылҕам хайа сахха уурааҕынан быһаарыллыбыт, ыраахтааҕынан бигэргэтиллибит киһи, киниттэн туох көмөлтөтүн көрдөһүөмүй. Онон дьээбэрэммин: «Баачыка, мин олорор камерабар бөөлүүн таҥара илэ бэйэтинэн киирэ сырытта!» – диибин. Кырдьаҕас протоиерей мин диэки хатыылаах баҕайытык көрүтэлээн баран: «Ол киирэн туох диэтэ?» – диэн ыйытар. «Таҥараны итэҕэйэр православнай киһини олус куһаҕаннык туталлар эбит… Итини духовнай аҕаҕар эт диэтэ», – диэн мин адьас сымыйаны этэбин. Аҕабыыт сирэйэ кубулуйа түстэ: «Сымыйалаама, ким даҕаны итини итэҕэйиэ суоҕа», – диэт мин камерабыттан тахсан барда, – Аркадий Романович өрдөөҕүтэ олорбут хаайыытын камератын өйдөөн үөһэ тыынан ылла: – Үөрэх төһө күүскэ сайдар да, таҥара, абааһы баар диэн этии сымыйата соччо түргэнник биллэн, дакаастанан иһэр, – диэн Аркадий Романович, Маайаҕа үчүгэйдик быһааран, өйдөтөн, өр кэпсээбитэ. Ити курдук кини, кинигэнэн эрэ муҥурдаммакка, олох быһыытын-майгытын эмиэ биллэрэргэ кыһанара. Онтон сирдэтэн Маайа баттал, албын, сымыйа диэн баарын өйдүүр буолан барбыта.
Аркадий Романович бу Харатаайап кулубалаахха кэлэн олорбута, Маайаны үөрэппитэ үһүс сылыгар барбыта. Маайа бу сыл устатыгар бэрт элбэххэ үөрэммитэ, нууччалыы иҥнибэккэ үчүгэйдик кэпсэтэр буолбута.
– Маайа, мин эйигин гимназияҕа быһа киирэр гына бэлэмниэм, – дии-дии Эхов үөрбүт хараҕынан Маайаны көрүтэлиирэ, эйэҕэстик мичээрдиирэ.
Гимназияҕа үөрэнэ барарын дьоно төһө сөбүлүүллэрэ-сөбүлээбэттэрэ биллибэтэр даҕаны, кыыс итини истэ-истэ олус үөрэрэ.
Арай биирдэ, Аркадий Романович Бүлүү куоратыгар киирбитин кэннэ, Хампа таҥаратын дьиэтигэр саҥа кэлбит Сиилин аҕабыыт Харатаайап кулубалаахха ыалдьыттыы тахсыбыта. Баачыкаҕа бастыҥ остуол тардыллыбыта, ас-арыгы бөҕө туруоруллубута.
Үһүс-төрдүс үрүүмпэ кэнниттэн дьиэлээх тойон ыалдьытыныын биллэр буола холуочуйбуттара. Баачыка, үөрэн-көтөн ньалҕарыйан олорон, Маайаны кытта нууччалыы кэпсэтэрин истэн, Сэмэн Уйбаанабыс сүрэҕэ үөрэрэ. Тугу да саҥарбакка, ымайан, истэн олорбохтоон баран, ыалдьытыгар кэпсээбитэ:
– Оҕобун үөрэттэрээри, дьиэбэр учуутал тутабын.
– Олус үчүгэй… Кыысчаан маладьыас, нууччалыы олус үчүгэйдик саҥарар… Олус дьоҕурдаах оҕо… Сэмэн Уйбаанабыс, хайаан да оҕоҕун салгыы үөрэттэр.
Аҕата баачыкалыын кэпсэтэн барбыттарыгар Маайа, аа-дьуо остуолтан туран, хамначчыттара олорор балаҕаннарыгар тахсыбыта.
– Маайа, баачыканы кытта кэпсэ… – диэн иһэн Харатаайап, кыыһа суоҕун көрөн, тохтуу түспүтэ. – Ылдьаа- на-а, Маайа ханнаный? Булан киллэр эрэ. Баачыканы кытта сүрдээх үчүгэй баҕайытык кэпсэтэр. Өссө истиэхпин баҕарабын…
Ылдьаана тахсан хамначчыттар балаҕаннарыттан кыыһын ыҥыран киллэрбитэ. Маайа остуол аттыгар кэлэн көрбүтэ аҕата уонна баачыка улаханнык холуочуйбуттар этэ. Аҕатын кэтит, малаҕар сирэйэ кытаран хаалбыт, иэдэһигэр абына-табына үүммүт сэдэх бытыга өссө убаабыт курдуга.
– Тоойуом, олор… Баачыка эйигин кытта нууччалыы кэпсэтэн добдугураһыан баҕарар…
Сиилин аҕабыыт, кыыс саҥарарын иһиллээри, төһүүнэн түөрэ тэптэрбит буордаах сыгынах курдук, иҥнэри түһэн олорбута. Хойуу түүлээх бытыга сэбирийэн, ньылаччы тарааммыт ньалҕаархай уһун баттаҕа, сылгы сиэлин курдук, намылыйбыт этэ.
– Тугу үөрэтэҕиний? – диэн кыыстан ыйыппыта.
– Мин ааҕарга-суруйарга, ахсааҥҥа уонна… нуучча государствотын историятыгар үөрэнэбин.
– Маладьыас!.. Дьэ олорго чуолаан тугу-тугу үөрэтэҕиний?
– Нуучча тылын грамматикатын… Ахсааҥҥа – алгебраны… Россия империятын историятыттан – Киевтээҕи государство историятын… Уонна нуучча литературатыгар – Александр Сергеевич Пушкин хоһооннорун, Николай Васильевич Гоголь кэпсээннэрин. Итилэри таһынан Иван Андреевич Крылов үгүс үгэлэрин…
Сиилин аҕабыыт сотору-сотору:
– Маладьыас! – диэн сэҥээрэ олорбута.
Маайа хаппахчытыгар сүүрэн тэлээрэн киирэн тэтэрээттэрин, кинигэлэрин аҕалан аҕабыыкка көрдөртөөбүтэ. Сиилин аҕабыыт кыыс билиитэ элбэҕин, үөрэҕэр үчүгэйин хайҕаабыта. Суос-соҕотох оҕолорун хайҕатан, төрөппүттэр сүрэхтэрэ үөрүүнэн туолан, таһынан дьалкыйан, ып-ыраас харах уута буолан таммалаабыта.
Баачыка, кыыһы кытта өр соҕус кэпсэтэн, кини ааҕар кинигэлэрин арыйталаан көрбөхтөөн баран ыйыппыта:
– Ханнык мэлииппэни билэҕиний? Таҥара сокуонун кинигэлэрин үөрэтэҕин дуо?
Маайа биир да мэлииппэни билбэт этэ. Кинини учуутала таҥара сокуонун кинигэтигэр эмиэ үөрэппэтэҕэ. Арай биирдэ, гимназияҕа киирэр туһунан кэпсэтэллэригэр, Аркадий Романович: «Гимназияҕа киирэргэ таҥара сокуонун хайаан да ыйытыахтара. Ону эйиэхэ хойут үөрэтиэм», – диэн эппиттээҕэ.
– Суох… мэлииппэҕэ Аркадий Романович миигин үөрэппэтэҕэ.
– Хайдах?..
– Аркадий Романович таҥара да, абааһы да суох диир, баҕар, ол иһин миигин мэлииппэҕэ үөрэппэтэҕэ буолуо… – кыыс баачыкаҕа көнөтүнэн кэпсээбитэ.
Билигин аҕай Маайа билиитин хайгыы, күлэ-сала, үөрэ-көтө олорбут аҕабыыт хаана тоҥо, сирэйэ дьэбин уоста, кэтит бытыга уһуктана, хараҕа уоттана түспүтэ. Кыыстаах аҕабыыт тугу кэпсэтэллэрин билбэккэ, бүтэйдии үөрэн, мичиҥнии олорбут Харатаайап кулуба:
– Баачыкаа-а, мин оҕом хайдах… – диэн иһэн, аҕабыыт кубулуйан хаалбыт сирэйин дьэ өйдөөн таба көрөн, ах барбыта.
Аҕабыыт, уордайбытын омунугар кэһиэҕирбит күөмэйин ыраастанан, хаста да көхсүн этиппэхтээбитэ. Сип-сибилигин аҕай үөрүү-көтүү угуттаан турбут дьиэтин иһэ, сааскы сырдык күнү хараҥа былыт хаххалаабытыныы, хараҥара, тымныйа түһэргэ дылы буолбута.
Сиилин аҕабыыт, тылыттан маппыттыы, саҥата суох олорбохтоон баран, уоһун иһигэр тугу эрэ ботугураабыта. Маайа, үүтүн тохпут оҕо курдук, куттаммыт хараҕынан аҕабыыты көрүтэлии турбута. Кыыстара туох диэбититтэн баачыка бачча үлүгэр кыыһырбытын дьиэлээхтэр хантан билиэхтэрэ баарай!
Аҕабыыт остуол аттыттан аа-дьуо түөһүллэн турбута, кыыһырбытын омунугар бытыга илибириирэ.
– Сэмэн Уйбаанабыс, кыыскын кимиэхэ үөрэттэрэҕиний?.. Туохха үөрэттэрэҕиний?
Харатаайап кулуба, итинник эрэ ыйытыыны истиэм диэбэккэ олорон соһуйан, туох да диэн хоруйдуон булбатаҕа. Кини, кыыһын уонна баачыканы олбу-солбу көрбөхтөөн, төбөтүн мэкчиргэ курдук эргичиҥнэтэ-эргичиҥнэтэ, титирэстээбит куолаһынан хардары ыйыппыта:
– Баачыка-а… Оҕобун судаарыскай… сыыһа үөрэтэр эбит дуо?
– А-аа? Судаарыскайга үөрэттэрэр эбиккин дии! Ол, Сэмэн Уйбаанабыс, бэйэҥ бэйэҕинэн, хайдах буолан суос-соҕотох оҕоҕун судаарыскайга үөрэттэрэҕиний?.. Таҥараны утары… сокуону утары!
– Баачыка, мин үөрэҕэ суох хараҥа киһи тугу билиэхпиний?.. Соҕурууттан кэлбит, үрдүк үөрэхтээх киһи диэбиттэрэ. Мин ону итэҕэйбиччэ…
Сиилин аҕабыыт, бу айдаантан, аймалҕантан өлө куттанан турар Маайа диэки көрө-көрө, бардьыгынаабыта.
– Кыыскын аны судаарыскайга үөрэттэримэ! Таҥараны утары үөрэтэр эбит… истибэтэххинэ – кыыскын таҥара үҥүүтүгэр ыҥыттарыам!
– Таҥара үҥүүтүгэр да-а?!
Харатаайап кулуба уолуйан, тылыттан матан, таҥара холоругун диэки эргиллибитэ. Таҥара холоругар эргэрэн, саһаран хаалбыт хаптаһыҥҥа ойууламмыт таҥаралар күлүктэрэ, кинини сэмэлээбит курдук, уҥа илиилэрин чороччу туппутунан, чыпчылыйбакка көрөн олороллоро. Харатаайап хаста да таҥараҕа кириэстэммитэ. «Бэйи, мин кинини аны көрүөм суоҕа!.. Муустаах ураҕаһынан!..»
