Kitobni o'qish: «Сайланма әсәрләр. Том 4. Аллаһы бүләге. Батый хан һәм Ләйлә / Избранные произведения. Том 4»
Сайланма әсәрләр
Алты томда
4 том
Романнар
© Татарстан китап нәшрияты, 2013
© Хәбибуллин М. М., 2013
Аллаһы бүләге
Тарихи роман
Ошбу тарихи романны
күңел юлдашым
Венерага багышлыйм.
Автор
1
Кала-кирмәннең, талдырган имәннән эшләнеп, калын тимер тасма вә бармак юанлыгы кадаклар белән ныгытылган Хан капкасы ачылып китте, һәм капка төбендә өстенә буй-буй чапан кигән, башына бака элпәсе төсендәге яшел чалма ураган сәүдәгәр пәйда булды. Капкада сак торучы азамат егет манарадагы тамгачыга кычкырды:
– Үргәнеч сәүдәгәре Сәлахетдин, олавы илледер, китергән малы тукыма, йөзем, өрек, кавын вә шәрабтыр һәм… – диде дә тотлыгып калды.
Манара башында торган Асылгәрәй атлы тамгачы ошбу Сәлахетдин сәүдәгәрне белә иде булса кирәк – аны күрүгә, кабаланып, аска төшә башлады. Ләкин кем янындадыр тукталып калды. Ул арада олауның алгы дөяләре капкадан узган иде инде. Ниһаять, тамгачы төшеп җитте, үтеп баручы өркәчле дөяләрдәге түк-түк товарны күздән кичерде.
Урта Идел буендагы Бөек Болгар каласына борын заманнан ук сәүдәгәрләр йөргән. Бу ике калада тереклек иткән бертуган халыкны ни телдән, ни гореф-гадәттән аера алмадылар, иман иткән диннәре турында әйтеп тә торасы юк. Шуның өчен Үргәнеч сәүдәгәрләре Бөек Болгар каласына киртәсез уздылар, һәм, әлбәттә, Идел буе төркиләре дә Үргәнеч базарларына ирекле үттеләр. Ләкин соңгы елларда, Харәземшаһ Олуг Мөхәммәд иле монголлар кулына күчкәч, Болгар тамгачылары үргәнечлеләрне Илһам ханнан алган ярлык буенча гына уздыра башладылар. Мәгәр бүген капкадан узган Сәлахетдин сәүдәгәр хан кешесе иде, шуның өчен тамгачы Асылгәрәй әллә ни каударланмады, чөнки хан сәүдәгәрен туктатырга тамгачыларның да хокуклары чикле иде. Ләкин тамгачы Асылгәрәй теләсә кемне туктатты, йөген тикшерде, чөнки каешланып беткән сәүдәгәрләр, тамгачыларга алтын төртеп булса да, Болгар базарына җантовар да алып керәләр иде. Анда Бохара, Сәмәрканд, Хадженд, Үргәнеч, Хива калаларының тут агачы күләгәләрендә үскән кипаристай зифа сынлы, йөзләрен ачарга да кыймаган гүзәл кызлары да булыр иде. Хатын-кыз, бала-чага белән сату итү Болгар базарында тыелса да, тыелган товарны сата алмаган сәүдәгәр сәүдәгәрмени ул. Әнә шул тыелган товарларны сатучы һәм бар тамгачыларны да хәвефсез үтә алучы, йөри-йөри чуерташтай шомарган адәм иде Сәлахетдин сәүдәгәр. Аның янчыгы тулы алтын-көмеш булыр, теленә шайтан үзе төкерсә дә, адәм болай шомара алмас. Өч-дүрт телдә теләсә кемне теләсә кемгә сатып җибәрә. Шуңа күрә аның кемгә хезмәт иткәнен дә белүче юк иде: әллә монголларга, әллә Илһам ханга. Шулай да койрыкта сөйрәлгән соңгы биш дөяне туктатты Асылгәрәй. Сакчыларына дөяләрне чүктерергә, читән-киез оядагы товарны карарга кушты. Тегеләр баш тамгачының әмерен үтәргә ташландылар. Сакчылар дөя читәннәреннән берәм-берәм җиде кыз баланы тартып чыгаргач, дөяләре туктап калуга аптыраган Сәлахетдин сәүдәгәр тамгачы янына угланын җибәрде. Асылгәрәй белә иде: Сәлахетдин сәүдәгәр ошбу гүзәл затларны йөзләрчә тапкыр кыйммәтрәк сатачак һәм, ул гынамы, биредән дә зәңгәр күзле, сөттәй пакь тәнле кызларны Үргәнечкә алып китәчәк. Сәүдәгәрнең ошбу гадәтен капкада торучы тамгачы Асылгәрәй белә: ул инде күптән Сәлахетдин сәүдәгәр кармагында, чөнки, тамгачы буларак, ошбу сәүдәгәр кулыннан янчыклап дирһәм алганы бар. Ниһаять, һичьюгы, бүген уздырып җибәрер дип уйлаган иде, туктаткан, мөртәт. Моны күреп, Сәлахетдин үзе бармады, түбәнсенде булса кирәк, Асылгәрәй янына угланын җибәрде. Сәүдәгәрнең угланы сулышына кабып килеп туктаганда, кызларны каравыл өенә алып кереп баралар иде инде.
– Асылгәрәй әкә, Асылгәрәй әкә! – дип, тамгачы каршына килеп басты углан.
– Ни булды, янасызмы әллә? – диде Асылгәрәй, берни булмаган кебек.
– Атам…
– Нәрсә атаң?! Кая үзе?!
– Атам кызларга тимәскә кушты.
Асылгәрәй азамат егетләренә күз төшереп алды, көлемсерәп куйды.
– Әллә берәрегез кагылдымы кызларга?
– Аллам сакласын, Асылгәрәй әкә…
Сәүдәгәр Сәлахетдин угланын Асылгәрәй читкәрәк алып китте.
– Ничә кыз алып килде атаң?
– Җиде, Асылгәрәй әкә, җиде.
– Җиде алтын, кырык тугыз дирһәм, димәк. Җиңел байый, җиңел байый атаң, кем әле атың?
– Хәйретдин.
– Әйе, Хәйретдин.
Асылгәрәй ошбу сәүдәгәр угланы Хәйретдиннең күзләренә бакты, туры карады. Егет җете кара күзле, киң куе кашлы, җәйпәгрәк йөзле, чөенкерәк борыны астында кызлар кашы кебек кенә мыегы сызылып тора, сакалын йолка булса кирәк, ияге шоп-шома.
– Үргәнеч хәзер монголлар кулында – Җучи хан олысы. Шулаймы?
– Шулай, Асылгәрәй әкә.
– Анда иманлы кешеләр аз да инде хәзер. Барысы да монголлар кубызына биидер.
– Юк, Асылгәрәй әкә, монголлар Харәземдә юк хәлендә, ил белән Мәхмүд Ялавач әмир идарә итә.
– Ә ул мөстәкыйль вә бәйсез рәвештә фәрман бирә аламы соң?
– Акча сугарга, гаскәр тотарга хакы юк бугай.
– Акча сукмагач, гаскәр тотмагач, нинди әмир инде ул?
– Ә фәрманны бирә, Асылгәрәй әкә.
– Атаң Сәлахетдингә Болгарга кызлар алып килергә дипме?
– Кызлар алып килергә дә, сәүдә итәргә дә атам кулында пәйҗә1, монгол ханы биргән пәйҗә.
– Һы, – диде Асылгәрәй. – Һы, ышансаң ышан, ышанмасаң— юк. Ә бит теге елларда монголлар Үргәнечтәге бер генә җан иясен дә калдырмый кыра, диделәр.
– Үзләренә каршы торганнарны гына суя монголлар, дин әһелләренә, сәүдәгәрләргә, һөнәрчеләргә тимиләр, хатын-кызларга да…
– Шуңа ишәеп киттеме Үргәнечтә кызлар, шуларны китердегезме?
– Һик, – диде Хәйретдин. – Һик…
– Ялганлыйсың, очкылык тота башладың. Ә атаңа әйт, Хәйретдин, кызларын мин үзем китерермен хан кәрвансараена. Бүген сәүдәгәрләрне вәзир Тимбай үзе тикшерә, өч тыкрык үтүгә, үзегез үк тап булырсыз. Шуның өчен кызларың миндә калып торыр. Аңладыңмы, Хәйретдин мелла. Ышан, Коръән тотып ант итә алам.
– Яхшы, Асылгәрәй әкә, мин атама шулай дип әйтермен.
– Ә дөяләреңне алып кит. Кабат әйтәм, атаң борчылмасын, кызларын үзем китерермен.
– Яхшы, Асылгәрәй әкә.
Буй чапан кигән сәүдәгәр угланын озату белән, Асылгәрәй каравыл өенә юнәлде. Ул инде Хан капкасында егерме биш ел тамгачы булып тора, ошамый иде аңа сәүдәгәр Сәлахетдин, әмма кылыр чарасы да юк иде, ошбу сәүдәгәр Илһам хан канатыастында, бер Хода белә: ике арада ни йомыш белән киләп сарып йөридер. Аның гомерендә кемнәр генә үтмәде бу капкадан – яхшысы да, яманы да. Илһам хан кулыннан ярлык алган сәүдәгәр Сәлахетдин ошап җитми иде аңа. Әмма сәүдәгәргә бәйләнер сәбәп тә таба алмый иде. Кызлар китерүе – вак мәсьәлә. Моны һәр сәүдәгәр кыла, берне, икене… Мең сәбәп таба: кызы, балдызы, яшь хатыны. Ачыкларга керешсәң,очына чыгармын димә, таш астыннан аккан су кебек, барыбер җаен табалар – котылалар. Аннары Илһам хан, кала базарында кызлар сатуны тыю турында фәрман бирсә дә, бу хәлне зур гөнаһка санамый, тотылган сәүдәгәр хан казнасына акча түләү белән генә котыла вә чикләнә. Тамгачы Асылгәрәй, Сәлахетдин сәүдәгәрне Илһам ханга җиткерсә дә, үз башына бәла генә алыр, чөнки хак булса, Сәлахетдин— хан сәүдәгәре, диләр. Бик ихтимал, хактыр, чөнки угланы Бәхтияр «Сәлахетдин сәүдәгәр Тимбай вәзир янына керә йөри» дип әйтеп әйтте. Юк, отышлы түгел аңа Сәлахетдин өстеннән йөрү. Илтеп бирергә туры килер гүзәлкәйләрен. Сатсын кызларны, әллә кемнәр алмас, йә Болгар сәүдәгәрләре, йә ар һәм чирмеш морзалары, йә урыс кенәзләре вә тиуннары, алар яраталар кипаристай зифа сынлы, кара кашлы, шомырт кара күзле Үргәнеч кызларын.
Ләкин соңгы мәлдә генә Асылгәрәй башына янә бер уй килде. Кызларның берсен үзенә алып калырга. Хатыны Бибиҗамал дүрт малай тапты, дүртесе дә балигълык яшендә, икесе өйләнеп башлы-күзле дә булдылар инде, калган икесе дә хан мәдрәсәсендә укып сабак алган; Бәхтияры, – җитмәсә, хәрби белем алып, ханның үзендә җансакчы, ә бердәнбер кызлары Гәүһәрне Владимир кенәзе – мөртәт Святослав урлады. Шуннан соң хатыны Бибиҗамал бичара атна буена яшь түкте, каргады урысны, тиргәде нәҗесне, каһәрләде, мәгәр кыз бала юк иде инде. Чит анадан туган булса да, кыз бала кыз бала булыр әле, һичьюгы, Бибиҗамалын кинәндерер, ә Сәлахетдиннең бер кыздан кесәсе кимемәс, бик зарланса, кеше бәһасен бирер, хәтта арттырып та.
Асылгәрәй сакчылар өенә керде, сандугач балаларыдай сәкегә тезелешеп утырган кызларга күз төшерде. Барысы да, күзләрен калдырып кына, яулык бөркәнгәннәр, өс-башлары ярыйсы, яулыклары да затлы – ефәк тә атлас, бер-берсенә сыенганнар, әйтерсең лә аларны кемдер берәм-берәм суырып алырга җыена. Асылгәрәй сакчы егетләренә чыгып торырга кушты. Артларыннан ишек ябылгач, очлымын салып тактага куйды, путасын ычкындырды.
– Миннән курыкмагыз, чибәркәйләр, нурлы йөзләрегезне ачыгыз. Хәзер азрак ашап-эчеп алырсыз, әйе, тамак ялгап, тәмле төнәтмәләр эчеп, кипкән иреннәрегезне йомшартырсыз, шуннан соң әйбәтләп сөйләшербез.
Асылгәрәй кул чапты, мич каршыннан ике апай чыкты.
– Без монда, Асылгәрәй.
– Апайлар, менә бу чибәркәйләрне туйганчы ашатыгыз, эчертегез, аннары мине дәшәрсез.
– Яхшы, яхшы, Асылгәрәй, – диештеләр каравыл өен караучы һәм азамат егетләрне ашатып торучы апайлар.
Асылгәрәй алгы якка чыкты, сәкегә сузылып ятты. Ул аларга ни әйтергә белми иде әле. Белмәсә дә, тәгаен бер фикергә килгән иде инде. Ул, тәвәккәлләп, бер кыз баланы үзенә алып калачак. Сәлахетдин сораган бәһане бирер, хакында тормас. Тик башта йөзләрен ачтырып, күзләренә багып алыр. Әйе, хәтта сөйләштереп: иплеме тавышы, моңы? Ул белә иде: хатын-кыз ир-ат белән сөйләшми, ә җырлый, әлбәттә, ир-атның җаен-көен белгәне, әнә шул йомшак теле белән ир-ат затын әсир итә дә инде. Һәм тегесе бик теләп тегеңә әсир төшә. Күп кенә хатын-кыз ир-аттагы бу хикмәтне белми, дорфа сөйләшә, көен-җаен тапмый, әнә шулай хәтта яраткан кешесен дә югалтып куя. Әйтик, Бибиҗамалы Асылгәрәйне әнә шул йомшак теле белән җәлеп итте. Әле дә шулай ул. Кайтып керүгә, каяле, картым, аякларың үзем салдырыйм әле, арыгансың да, аннары мунча кереп чыгарсың, мунчам әзер, мәтрүшкәле себерке алгы яктагы сиртмәдә, сөлге уң якта, бүген генә бәләкләп куйган идем. Соңгарак, ашым әзер булгач, үзем дә килерем, аркаңны сылармын, кымыз алып килерем…
Ул кызларның ашаганын алгы якта көтеп ятты. Кызлар башта ярымтавышка гына, кыймый гына сөйләшә башлаганнар иде, соңга таба тавышлары көрәйде, кыюланып, каравыл егетләре турында бәхәсләшә башладылар. Кайсы кайсына ошаган да, кайсы аңа караган, күз кыскан. Асылгәрәйнең нәрсә турында сөйләүләрен ачыграк ишетәсе килә иде, әмма кызлар ашап эчмичә керергә кыймады.
Ниһаять, апай ишекне ачты.
– Асылгәрәй, кызларың тамакларын туйдырды, – диде.
Асылгәрәй җитез генә торды, итек кунычларын тарта төште, путасын эләктерде, хәтта очлымын да киде.
– Тамакларыгыз туйдымы, шөкрана кылдыгызмы? – дип килеп керде ул кызлар янына.
Кызлар тәүгечә сәкегә тезелешеп утырганнар һәм яулыклары белән йөзләрен каплаганнар иде.
– Без бая нәрсә турында сөйләштек әле?
– Каравылбаш агай, безгә иябез йөзләребезне ачарга кушмады, – диде кызларның кыюрагы.
– Зыян юк. Ят кешегә йөз күрсәтмәү – саваптыр. Әмма бездә түгел, бездә йөз ачу – савап, чибәркәйләр. Мин сезнең иягезне беләм. Телим икән, мин сезнең барыгызны да үземә алып калам. Дүрт улым бар, икесе өйләнмәгән әле.
– Ә без җидәү, – диде кызларның берсе.
– Зыян юк, күршемдә унлап егет бар. Бездә һәр гаиләдә өй тулы малай, борчылмагыз, ирсез калмассыз. Хәзер йөзләрегезне ачыгыз. Кыюрак, кыюрак. Мин шүрәле дә түгел, албасты да, кытыклап та, сихерләп тә җәфаламам, бары тик йөзләрегезгә генә багармын… Менә шулай. Кыюрак, кыюрак, дим. Минем сезнең нурлы йөзләрегезне, серле күзләрегезне күрәсем килә. Әйтәм бит, бездә Болгарда бар хатын-кыз да, йөзләрен ачып, ир-ат күзенә туры карыйлар. Күзне бит Аллаһы Тәгалә багар өчен биргәндер, ә?..
Башта Асылгәрәйгә кызларның барысы да бертөсле булып күренгәннәр иде, йөзләрен ачкач, бер-берсеннән ерагайдылар, күзгә күренеп, аерымлыклары чалынды. Чибәрләр иде кызлар, хәер, яшьлек – үзе гүзәллек ич. Сәлахетдин кебек сәүдәгәр юк-бар товар ташымас, җантоварның да асылларын сайлаган. Ләкин таш янында таш, баш янында баш бер күренсә дә, йөз янында йөз, күз янында күз җир белән күк арасы иде. Асылгәрәйнең күзе бер читтәрәк утырган кызда тукталды.
– Атың? – дип, шактый төксе рәвештә сорады ул кыздан, әйтерсең лә кыздан нинди дә булса гаеп табылган иде.
– Баһадир Баһрам кызы Бүләк, – диде кыз, бер дә исе китмичә, хәтта башын чөя төшеп.
Баһадир Баһрам турында хәбәрдар иде Асылгәрәй, Туран дөньясындагы җиһангирларның берсе. Үргәнечне камаганда, баһадир Баһрам Җучи ханның унике баһадирын үтерә. Тегенең дә көннәрдән бер көнне үзен һәм гаиләсен әсир итәләр. Монголлар баһадирны анасы һәм кызы алдында кылычтан уздыралар. Гүзәл хатынын Җучи ханга озаталар, чөнки баһадир аның унике батырын үтергән була. Әмма Җучи хан, гүзәл хатынны үзенә тарттырса да, өйләнергә өлгерә алмый кала, тегене Чыңгыз ханның яшь хатыны Хулан котыртуы буенча агулап үтерәләр, ә гүзәл хатын Чыңгыз хан рөхсәте белән төрки бәге Күнбайга эләгә.
– Җыеныгыз, чибәркәйләр. Ә син, Бүләк, бүгенге көннән миндә булырсың. Мин булырмын синең ияң.
Кыз, тамгачыга карап, сизелер-сизелмәс кенә баш иде. Кич белән Асылгәрәй Бүләкне өенә алып кайтты һәм туры Бибиҗамал катына алып керде.
– Бибиҗамал, Бибиҗамал, күгәрченем, бак әле, бак. Кемне алып кайттым үзеңә Гәүһәр урынына. Менә ул, менә. Нәчара калма, күзең бетермә. Аты – Бүләк, Гәүһәрең кебек якын күр. Атасы – Үргәнечне монголлардан саклаганда шәһит, анасын Күрәләнгә алып китәләр, ә бу бала безгә насыйп булган. Хәер, калганын үзе сөйләр, мөслимә баласы. Ә син, балакай, – диде Асылгәрәй, Бүләккә таба борылып, – Бибиҗамал апаңны әниең итеп кабул ит. Анаң кебек күрсәң, иншалла, ул да сине үз кызыдай күрер. Кызыбызны урыс кенәзе урлады… Юат, балакай, апаңны, әни дип әйтергә телең бармаса да ят итмә.
Биленә алъяпкыч бәйләгән, зур кулларын кай тарафка илтергә белми торган Бибиҗамал ишекъяры басып торган кыз баланы күрде дә, юеш кулын алъяпкычына сөртә-сөртә, кызга таба кузгалды, килде, кызны кочагына алды һәм елап җибәрде.
– Кыз баланың бәхете Аллаһы Тәгалә кулында, иншалла, әйбәт булыр, төкле аягың белән, балакай. – Аерылды, яшьле күзләре белән йөзенә бакты. – Гәүһәрем димме, бигрәкләр охшагансың, балакай.
Асылгәрәй борылып чыгып китте, калганы аны кызыксындырмады. Хатын баланы кабул итте, аның өчен иң мөһиме шул иде. Бибиҗамалга ышана иде ул, хатыны аны тәрбияләр, үз кызыдай күрер, гәрчә ошбу баланың үзенеке түгел икәнлеген белсә дә, күрше-тирәгә Гәүһәрем кайтты дип мактанып та йөрер. Бүген Асылгәрәй сарайга барасы иде. Бәхтиярны йөзбаш итәләр, Илһам хан үзе теләгән. Бәхтиярны хәрби һөнәргә хан оныгы Хансөяр укытты, мөгаллимен мактый-мактый исе китәр иде угланның. Ләкин сәере шул булды: аны хансарайга кертмәделәр, хәтта угланы Бәхтиярны Илһам хан үз йөзбашы итәсе дисә дә. Имеш, Илһам хан Үгәдәй хан илчеләрен кабул итә, ә Үгәдәй хан белән исәпләшмичә булмый, ислам дөньясының яртысыннан күбесен яулаган кеше. Чыңгыз хан вафат булганнан соң, иге-чиге колач җитмәстәй ил-дәүләткә ия булган Үгәдәй хан Идел—Җаек араларына сыенган Бөек Болгар ханына тикмәгә генә илчеләрен җибәрмәгәндер, бер-бер тәкъдиме бардыр. Чөнки тамгачы Асылгәрәй белә: Болгарда монголлардан килгән сәүдәгәрләрне бик теләп кабул итмиләр, хак, кире борып җибәргәннәре дә булмады, шул ук вакытта ул хәтле якты йөз дә күрсәтмәделәр. Ничек якты йөз күрсәтмәк кирәк, Илһам хан монголлар белән кимендә өч мәртәбә йөзгә-йөз килеп орышты лабаса. Монголлар хәзер болгарларга кан дошман дияргә була. Аннары, илчеләр арасында җиде-сигез дәүләт вәкиле бар, диделәр. Димәк, Үгәдәй хан: «Әнә күр, ничәмә илнең илтабарлары миңа буйсынды, нәүбәт сиңа җитте, килеш, кер канат астыма», – дип әйтмәде микән?.. Һич булмас димә, монгол дигәне иманлы халык түгел, гәрчә ислам илләрен яулаган булса да. Аннары Асылгәрәйгә җиткерделәр, Үгәдәй хан Илһам ханга олау-олау бүләкләр җибәргән икән. Илһам ханны шулай сатып алырга исәбеме?! Һич булмас димә. Тик килешер микән Илһам хан, ул бит монголларны кыйнап карады инде һәм ничәмә тапкыр. Әйе, Үгәдәй хан килә калса, тагын кыйнар. Болгарда корал да, гаскәр дә бар, Аллага шөкер. Тик Илһам хан барыбер Үгәдәй хан кебек гаскәрне җыя алмас, тегенең кул астында хәзер ярты дөнья халкы ич… Көннәрдән бер көнне Бөек Болгарны да башка илләр кебек сибеп-таратып ташлармы Үгәдәй хан дигәне. Шуннан нишләргә кала инде Илһам ханга?.. Мәңге тыныч яши алмаган күрше Владимир кенәзенә барып баш ияргәме, ярдәм ит, берләшик монголларга каршы дип?.. Ләкин Владимир кенәзенә өмет тоту Илһам ханны чарасыз гына итәр, күрше булсалар да, Владимир урыслары болгарларга бер тапкыр да игелек күрсәтмәделәр. Тычкан елында монголларны җиңеп кайткач, хикмәти хәл, Владимир кенәзе, солых төзергә дип, үзе Илһам ханга килгән иде. Мөэмин-мөселман Илһам хан теге кяфернең Болгарга һәрдаим хыянәт итеп, яу чабып торуын белсә дә кул сузды – солых төзеде. Мәгәр, күп тә үтми, Владимир кенәзе үзе үк солыхны бозды, Казан тарафына яу чапты, каланы ала алмаса да, утар-авылларны яндырды, мөслим-мөселманнарны вә хатын-кызларны әсир итеп алып китте. Маймыл елында, ил сәүдәгәре Яким Күчтемне үтерүгә сылтап, янә Болгарга яу чапты. Уңышсыз бетте бу явы, әмма кылынасы кылынган иде инде – яу булды. Юк, ярамас Илһам ханга Владимир кенәзе Юрий Всеволод улына ярдәм сорап бару. Килмәс ул Болгарга ярдәмгә, әйе, гаскәрен дә бирмәс. Киресенчә, Болгар җимереләчәк дип кинәнер, һич булмас димә. Аңа ышанып, Илһам хан монголларга каршы көч туплый алмый калыр. Хак, көнчыгышта да, көнбатышта да гаскәр тоту Илһам ханга авырга килер. Һәрхәлдә, тамгачы Асылгәрәй шулай дип уй йөртә иде.
Тамгачы Асылгәрәй, әнә шулай уйлана-уйлана, өйгә кайтты да, хатынына да әйтмичә, сәүдәгәр Сәлахетдин янына кәрвансарайга китте. Аның сәүдәгәр белән бәхилләшәсе бар иде, аннары монголлардагы хәлләр белән дә кызыксыныр. Тамгачы булганы өчен генә түгел, угланы Бәхтияр да Илһам ханда җансакчы булгач, илдәге сәясәт аны тәмам йоткан иде. Ә каешланып беткән сәүдәгәр Сәлахетдин монгол ханыннан пәйҗә, Илһам ханнан ярлык йөртә. Димәк, бар нәрсәдән дә хәбәрдар. Сәлахетдиннән бер-бер нәрсә белсә, ул угланы Бәхтиярга сөйләр, Бәхтияр углан исә, җаен китереп, – Илһам ханга. Хактыр анысы, Илһам хан сәүдәгәр Сәлахетдин белгәнне генә беләдер, чөнки монголларда аның да шымчылары бар, шулай да Сәлахетдиннең тел төбен кузгатып, җырлатып карау зыян итмәс. Аннары сәбәбе дә чыгып тора, кыз өчен акча китергән: бер бәлеш алтын. Алтынны бирер, кызганмас, чөнки Бибиҗамал кызны ошатты, тәмам үз итте.
Асылгәрәй ашыкмады, аңа бүген ничектер җиңел булып киткән иде, ул үзен изге бер эш кылган, Раббы тарафыннан савапка лаек кеше итеп тойды. Ул гынамы, әйтерсең лә дөньяда нигә яшәвенә төшенгән иде. Күптән түгел бер әрвах аңа шундыйрак сорау биргән иде: ни өчен син ошбу якты дөньяда тереклек итәсең? Асылгәрәй сәер адәмгә ни дип җавап бирергә дә белмәде, аннары уку-язуга да бик үк хирыс түгел иде, кулыннан корал төшмәде, хан йөген ихластан үтәде, Аллаһы Тәгалә алдында да имтихан тотардай гөнаһ кылмады кебек. Әйе, булдыра алган хәтле ярлыга ярдәм итте, картларны, галим-голәмәне хөрмәтләде, туры килгәндә, хәтта яшьләргә дә акыл бирде. Ләкин аңа бүгенге кебек беркайчан да җиңел булганы юк иде. Үзе җирдән барса да, җаны күктә, Илаһы янында иде. Сәбәбен белмәде, белергә теләмәде, күңеле тулынкы, зиһене саф, кәефе әйбәт иде. Аннары торып-торып Аллаһы Тәгаләгә шөкер итә: күзләре күрә, аягы атлый, өсте бөтен, тамагы тук, гаилә-балалары тигез, Гәүһәр кызын исәпкә алмаганда, бер дә лаф орасы түгел, иншалла. Аллаһы Тәгалә изге юлдан гына яздырмасын.
Сәлахетдин сәүдәгәр аны бүген көтмәгән иде, күрәсең, әмма кунакны якты йөз белән каршы алды, түргә әйдәде, астына күн мендәр ташлады.
– Утырың, утырың әүвәл, кем, Асылгәрәй туган. Әйе, әүвәл дога кылыйк.
Олылап дога кылдылар, шуннан соң гына күзгә-күз карашып алдылар һәм, тәүге сүзне кем әйтер икән дип, икесе дә тынып калдылар. Түзмәде сәүдәгәр Сәлахетдин, тамак кырды, мәгәр тамгачы кулын күтәрде, аңа сабыр итәргә кушты.
– Мин синең катыңа, кем, сәүдәгәр Сәлахетдин, гафу үтенергә дип килдем. Кичерә күр, Сәлахетдин, мин синең бер кызың алып калдым. Әйе, барыбер сатып җибәргән булыр идең, әйт, ничә дирһәм сорыйсың, әллә, булмаса, бер-ике бәлеш алтын гына биримме?
– Ике бәлеш алтын җитеп торыр, Асылгәрәй. Әйе, ике бәлеш җитәр. Тик бит, хөрмәткә лаек тамгачы Асылгәрәй, ул кыз баланы миңа Биккол сәүдәгәр атап җибәрде. Мин ул баланы хан оныгы Хансөяргә тапшырырга тиеш идем, ә ул – олуг шәех Кол Галигә.
– Сөбханалла, бу ни дигән сүз тагын, Сәлахетдин. Хәтерем ялгышмаса, хан оныгы Хансөярнең хатыны бар – Бачман баһадир кызы Сөмбелә, гүзәлләрнең гүзәле…
– Кыз олуг шәех Кол Галигә дим ич, хан оныгы Хансөяр аңа илтеп тапшырырга гына тиеш.
– Йа Хода, Сәлахетдин, шәех Кол Гали – Болгарда бер мөхтәрәм кешедер. Яше, дим, яше шактый бит инде аның. Бу балага исә яңа унбиш тулып узды диде бугай.
– Анда инде безнең эш юк, кем, Асылгәрәй тамгачы туганкай. Тели – өйләнә, тели – сата, тели чыгарып ата дигәндәй. Сәркәтип бугай ул бала, белемле, мәдрәсә бетергән.
Асылгәрәй тора ук башлады, иллә кире утырды, чөнки кымыз керттеләр, табак белән чүлмәкне, кәсәләрне уртага куйдылар, Сәлахетдин сәүдәгәр, бер сүз әйтми, кәсәләргә кымыз койды.
– Олуг шәехкә үзең илтеп бирерсеңме баланы, Асылгәрәй, Илһам ханга җиткеримме?
Асылгәрәй тамак кырды, күр инде бу сәүдәгәр халкын, ничек кактым-суктым китерә, Илһам хан белән куркытырга исәбе. Асылгәрәй бер сүз дә әйтмәде, кәсәне бармак очына гына утыртып эчеп куйды.
– Бүләк атлы ул бала миндә калыр, Сәлахетдин. Болгарга беренче килүең генә түгел, ризалаш, ары таба юлыңа киртә булып ятуым бар. Беләсең булса кирәк, улым Бәхтияр – Илһам ханның җансакчысы.
Асылгәрәй янчыгыннан ике бәлеш алтын чыгарды, Сәлахетдиннең кәсәсенә салды.
– Ул кыз бала Үргәнечтә бер иде, тамгачы. Мин чарасыз, ни кылырга белми торам.
– Җаен табарсың, Сәлахетдин. Сәүдәгәр ич син… Шулай булгач, җаен тап, ә балага кагылма. Бәлкем, ул бала – бәнем язмышымдыр. Бел аны, алыр итсәң, Бибиҗамалым гүргә тыгасың. Ә ул, бичара, куанычыннан ни кылырга белмәгән иде. Менә синең җиткән кызыңны утырмага барган җирдән кяфер атына аркылы салып алып китсә, җитмәсә, бу хәлне үзең күреп торсаң, ни кылыр идең?.. Дәшмисең. Бәлкем, кызны синең теләгеңнән башка алып хата итәмдер, гөнаһлы булуым бар. Тик бит мин синнән мал сатып алмадым, Сәлахетдин, җан сатып алдым, кяфер урлаган кызым җанын, Гәүһәремнекен…
– Сукыр түгел ич мин, Асылгәрәй, куйсана. Килешик. Шәехтә, бәлкем, Баһрам кызы кайгысы калмагандыр. Сабый чакта укыткан дип, Биккол теңкәгә тиде. Белеп торсаң икән, монголлар бире таба җыеналар – Болгарга. Каты орыш булыр. Дөньялар бозылырга тора. Ризалыгым бирәм, Асылгәрәй, әмма күңелдә йодрык хәтле төен кала. Ил чәчәне турында сүз бара лабаса!..
– Без монголларны Болгар тирәсенә якын җибәрмәбез, Сәлахетдин. Без алар белән бер генә орышмадык инде. Җигүлат таулары аралыгында да, Җаек буенда да, Саксинда да, далада да.
– Син, Асылгәрәй, монголларның көчен күз алдыңа китереп бетермисең, күрәсең.
– Көч – алардан, хәйлә – бездән.
– Хак, хәйлә белән Сүбәдәй баһадирны гомер онытмас иттегез. Әле булса Болгар чикләре тирәсендә җәйли, теш кайрый. Чыңгыз хан вафат булгач, угланнар арасында татулык китеп тора. Мәгәр бер дә таркалырга охшамаган, яу артыннан яу чабалар. Нәүбәт Болгарга җитсә, ни кылырбыз. Чыңгыз хан, вафаты алдыннан угланнарына васыять итеп: «Мин бер диңгездән икенче диңгезгә чыга алмадым, сез чыгарсыз», – дип үлгән диләр бит. Ә угланнар аталары каршында ант эчкәннәр, имеш.
– Тел сөяксез, ни сөйләмәс. Үзе вафат, җир куенында ята, әмер-фәрманы яши, имеш. Иделне кичмәгәннәр, икенче диңгезгә күз аталар – Әдрәнгә. Ай-һай, анда барып җиткәнче, Болгарны, Русьны, тагын уннарча халыкларны буйсындырасылары бар. Алар монголларны колач җәеп көтеп алырлар дип беләсеңме әллә!.. Булмас ул. Оешкан дәүләтне җимерү җиңел түгел. Аның гаскәре була, иман тоткан халкы. Аннары Болгарда корал да камил, тупларыбыз бар. Урысларны да шулар белән генә куркытып торабыз. Иншалла, монголларга да баш бирмәбез, Сәлахетдин.
– Бирсен Ходай, бирсен Ходай, Асылгәрәй.
– Аннары монголлардан өстә Аллаһы бар бит әле, барысы да аның кулында… Әйе, язганы булыр, – дип тора ук башлады Асылгәрәй. – Кабат әйтәм, кем, Сәлахетдин, болганчык суда балык тотып, тел очыңа ни килде шуны сөйләп йөрмә, кырын сүзең хансарайга ирешсә… Асылгәрәйдән игелек көтмә, үзем ассалар, дүрт угланым бар. Җучи олысына качсаң да, Чинга тайсаң да табарлар һәм упкынга атарлар, кан чыгармый гына, монголлар кебек.
– Сөбханалла, Асылгәрәй якташ, сөйләмә булмастайны. Бүләкне хан оныгы Хансөяр дә, олуг шәех тә күрмәгән… Кһм, җаен табармын, иншалла. Үзем белән китергәннәрне ошатмаса дип әйтүем…
– Анысын үзең кара, кем, Сәлахетдин, үзең кара, безгә синең белән ары таба да гомер итәсе… Моннан ни төяп алып китәргә исәбең соң?
– Тире, бал, ашлык, күн, итек-кәвеш, савыт-саба.
– Корал кирәксә, үземә кагыл.
– Яхшы, яхшы, Асылгәрәй, шулай итәрмен. Ни… теге тупларны, атка куя торганнарны, дим, һаман шул Бәкер углан коямы?..
– Шул, шул. Әмир Хаҗи бәндәләре, ул ия тупларга. Әнә шул атка куя торган туплар артыннан чаба бит инде баһадир Сүбәдәй. Әйтерсең Болгар чикләренә бал якканнар, керми дә, китми дә, тик җәйләп йөри. Бер күзен чыгарган идек бит инде, икенчесеннән каласы киләдер, бер дә бүтән түгел. Бик күп тулганса куып та җибәрербез әле үзләрен… Йә, хуш, Сәлахетдин, гаепләп калма.
– Хуш, хуш, Асылгәрәй. Бибиҗамалыңа сәлам юлла, тынычландыр үзен…
Караңгы төшкән иде инде, сак йөрүчеләр генә, ләң-ләң өргәләп алган этләргә җавап биргәндәй, шалтыравыкларын суга-суга, «һәй-һай», «һәй-һай» дип кычкырып куялар.
«Бүләк баланы өске каттагы Гәүһәр бүлмәсенә урнаштырырга булыр, – дип сөйләнә-сөйләнә, үз тыкрыгына борылды Асылгәрәй. – Угланнар күзенә чагылып йөрүдән ятсыныр. Сәлахетдин киткәч, Аллага тапшырып, сарай мәдрәсәсенә бирермен. Мөгаллимәлеккә укытырмын. Әгәр дә мәгәр анда бармыйм дисә, ятсынса, мөгаллимә яллармын. Белем-сабак алып, мөгаллимә булгач, Аллаһы теләсә, ипле генә кешегә кияүгә бирермен».
2
Илһам хан Каракорым илчеләрен теләр-теләмәс кенә кабул итте. Ят халык иде монголлар аның өчен, Болгар белән ике-өч тапкыр канга-кан килеп орышкан халык. Аннары иманнарын да ачыклавы кыен иде. Илчеләр арасында чалма ураганнары да, тәре такканнары да, тоташ күгелҗем-карадан киенгән ламалар2 да бар. Сынга, потка һәм сурәткә мөкиббән китеп табынучыларны Илһам хан ни сәбәпледер өнәп бетермәде. Алар барысы да Аллаһы Тәгаләнең берлегенә һәм бердәнберлегенә, һичкемгә дә охшамаганлыгына хилафлык кылалар иде. Гайсә пәйгамбәр сурәтенә табынучылар, аны Аллаһы Тәгалә йөзендә күрергә теләүчеләр күршесендә утыра – ханбикәсе Мәрьям. Гәрчә Мәрьямбикә күптәннән ислам динен кабул иткән булса да, ханбикәнең дә кайчандыр адашып вә саташып йөрүен онытмый иде Илһам хан. Хәер, ул белгәнчә, нәсараларның да төрлеләре бар. Берәүләре әнә шул Гайсә пәйгамбәр сурәтенә мөкиббән китсәләр, икенчеләре аның сурәтенә табынмыйлар, муеннарына тәре тагу һәм күңелләрендәге Гайсә пәйгамбәргә инану белән генә чикләнәләр. Илһам хан аларны базга төшкән гафил вә кадим адәмнәр белән чагыштыра, чөнки кеше күңелендәге Рух, Илаһы һәм Раббы – мәңгелектер. Ләкин адәмнең җан тартканы – теге йә бу кешенең теге йә бу дингә табынуында түгел, әаның кешелекле булуында, адәми затларга хас изгелектә һәм мәрхәмәтлелектә. Болгарга килгән мәлләрдә кыяр-кыймас кына мәчеткә йөри башлаган ханбикә хәзер абыстай булды, үзе вәгазь укый, үзе дин хакында нотык тота.
Илһам хан, бармагы белән төртеп күрсәтмәсә дә, вәзире Тимбайга илчеләргә хөрмәт күрсәтергә ымлады, мендәрләргә утырышкан илчеләргә шундук кымыз, шәраб, әче бал, төрле төнәтмәләр салынган чокырлар белән җиләк-җимеш куелган табаклар китерделәр. Тамаклары кипкән илчеләр теләгән эчемлекне эчеп, җиләк-җимеш кабып утыра алалар иде. Вәзир Тимбай хан кушкан эшне башкарса да, күренеп тора, борчулы— аның тизрәк монголларның Болгардан ни теләүләрен беләсе килә иде. Һәм, әлбәттә, шуннан илчеләргә карата мөнәсәбәт туачак, сәясәтнең төп кануны әнә шуннан гыйбарәт ич, чөнки ханның бөтен фәрман-теләкләре аның кулы аша үтәчәк иде. Хан хатасы – аның хатасы. Хан ялгышыр, аңа берни дә булмас, ә менә вәзир Тимбайның хансарайда калмавы көн кебек ачык – китәргә мәҗбүр булыр. Әйе, моңа барырга аны мәҗлес-диван аксакаллары мәҗбүр итәрләр, хәтта бу хакта зарланырга Илһам хан янына да кертмәсләр, хәер, хан моны үзе дә хәл иткән булыр инде. Тимбай вәзир – Илһам ханга чордаш кеше, мәгәр үзен күп тапкыр ханнан тәҗрибәлерәк дип саный. Чөнки чит илләргә җибәрелгән бөтен шымчылар аның кулында, хәбәр-хәлләр иң әүвәл аның кулына керә. Аннары аның әле төзелеп кенә яткан Каракорымда шымчы-сәүдәгәр йөзендә булганы бар. Җиһангир Чыңгыз хан яулап калдырган адәм колачы җитмәстәй ил-далаларга, кала-шәһәрләргә ия булган, элемтә-сәүдә юллары өстенә шалтылар бина иткән Каракорым дәүләте Идел буе төрки Болгары ил чигенә килеп орынды. Ары таба ни кылырга исәбе Үгәдәй ханның? Болгарны да канат астына җыймакчымы?.. Әллә, булмаса, юл өстенә кунаклаган Болгар каласын уртак сәүдә үзәге итмәкчеме?.. Сөйләшә алсалар, бу тәкъдим белән килешергә дә булыр иде… Монголларның йөзендә иман күренми бер дә… Килешеп сәүдә итү бит ул – бик тә нәзберек нәрсә, иң әүвәл күрше хакын саклау кирәк, ә болар, Тимбай вәзир хәбәрдар, Харәземдә нәмәләр генә эшләмиләр. Шаһ һәм солтаннарны куу бер хәл, халыкны, гади халыкны кыралар бит! Шуның өчен Каракорым сәүдәгәрләрен Болгарга Тимбай вәзир киңәше белән сайлап кына уздыра башладылар, бик каты тикшереп, төбенә тоз коеп дияргә була. Харәземшаһ Олуг Мөхәммәд, Чыңгыз хан илчеләрен кылычтан уздырып, зур хата ясый, Илһам хан, иншалла, моңа бармас, башына тай типмәгән, һичьюгы, вәзиреннән киңәш сорар.
Вәзире Тимбай киңәше белән Илһам хан монгол илчеләрен тыныч кына кабул итте. Китергән бүләкләреннән дә баш тартмады, киңәшләрен дә тыңлады. Сүз, нигездә, сәүдә тирәсендә барды. Монголлар, нигездә, Болгар белән орышырга түгел, әсәүдә итәргә телиләр икән. Ләкин моның өчен аларга сәүдә юллары ошамый, аларның һәрбер көнлек юл өстенә шалты бина итәргә исәпләре. Һәр шалтыда тиешле кадәр ат, кунып чыгу өчен, сарай бина ителүне алшарт итеп алалар. Ул гынамы, шалтылар салу чыгымнарын монголлар хәтта үз өсләренә алырга да ризалар. Илһам хан үз куштаннары белән киңәште. Мәсьәлә ачык иде, монголлар сугышырга түгел, тыныч рәвештә сәүдә итәргә телиләр, моңа ничек каршы килмәк кирәк.
Баш илче тылмач аша сөйли башлаган иде, Илһам хан аны туктатты, мин тылмачсыз да сезне аңлыйм, диде. Һәм шуның белән ламаны бераз аптырашта калдырды бугай, чөнки ул бөтен төрки арасында берүзе иде. Җәйпәк йөзле, кысык күзле, уң яңагына кылыч ярасы төшкән илчеләр башлыгы төркиләр телен тылмачсыз авыр аңлавы турында аңлатты. Илһам хан янына тылмачын чакыртты.
