Kitobni o'qish: «Qıpçaq çölünün yovşanı»

Yovşan ətri ilə kim məst olmayıbsa, bu ətirdən qanı coşmayıbsa, qoy o bu kitabı oxumasın.

Və kim zil qara atın üstündə şahə qalxmağın gözəlliyini duymursa, çöl nəğməsindən könlünə fərəh gəlmirsə, o da bu kitabı kənara qoysun, o da müəllifi anlamayacaq.

Keçmişi və gələcəyi ilə maraqlanmayanlar, əcdadlarına və gələcək nəsillərə laqeyd olanlar! Lütfən siz də bu kitabı əlinizə götürməyin. Bu sizin üçün deyil.

Murad Adcı

Moskalçı tarixlər¹

Yox, Rusiya haqqında söhbəti coğrafiyasından, xalqından, az qala qurunun (Yerin) səkkizdə birini tutan torpağından, Qərbdə və Şərqdə yerləşən bir ölkədən, çoxlu Avropa və Asiya dillərində danışan (və ya danışmayan) ölkədən başlamayacağıq. Bunlar XIX əsrdə də, ondan qabaq da məlum idi.

Görünür, xalqların çoxluğu, torpağın genişliyi, uydurmaların bolluğu Şərqi Avropada bügünkü rusiyalıların müəyyən olunmasında bəzi mənasız söhbətlərə gətirmişdir. Ruslar kimdir onlar? Rusiya haradır bura?

Gülünc vəziyyətdir: Sibirdə irqi açıqca seçilən minlərlə monqoloidlər yaşayırlar; bunların sifətində slavyanlığın heç izi də, kölgəsi də yoxdur. Ancaq özlərinə rus deyirlər, yalnız rusca danışırlar və rus adları daşıyırlar. Nə vaxt və necə bu aşkar asiyalılar slavyan oldular?

Heç Rusiyanın tarixinə təəccüblənməyinə dəyməz bu, başdan-başa tapmacadır. Belə ki, ilk siyahıya almaya görə 1917-ci ilə qədər Rusiyada 196 xalq yaşayırdı, sovet hakimiyyətindən sonra yüzə qədəri qalıb. Qalanlarını komissarlar sadəcə olaraq siyahıdan siliblər, rusların və ya başqa xalqların üstünə yazıblar; o zamanlar hakimiyyətin göstərişi ilə insanın milliyyətinə onun əmlakına baxılan kimi baxıblar.

Sovet rejimində adını itirən birinci xalq kazaklardır. Bu qıpçaq nəsli olan əhalini kazaklıqdan çıxarıb rus yazdılar, onlar sovet dövrünün ilk “yeni rusları” oldular.

Rusiyada, axı hara Rusdur (orta əsrlərdə Rusiyaya Rus deyilirdi T.H.) və hara Rus deyil? Sərhədi kim cızmalıdır?

“Rus” nə deməkdir?

Bu barədə artıqlaması ilə söz deyilib. Mahiyyətcə çox sadə olan bu suala müxtəlif nəsillərdən şairlər, yazıçılar, filosoflar bir-birindən “gözəl” cavablar vermək üçün çox yarışıblar. Elmə əsaslanmayan, yalnız emosiyadan doğulmuş nə qədər cavab olar?

Rusiyada təsdiqini tapmış rəsmi baxış belədir: “Şərqi slavyan şüuru ilə özünü dərk etmiş qədim rusların etnik birliyi, erkən feodal çağlarda qədim rus Kiyev dövlətinin (IX-XII əsrlərin Kiyev Rusu) bütövlüyü dövründə formalaşdırılıb.

Bəs Kiyev Rusuna qədər nə olub? Bu, boş yerdə yaranmayıb ki! IX əsrdə Dnepr sahilinə gələn bu insanlar kimlər idi? Haradan gəlmişdilər? Niyə məhz IX əsrdə ora gedib çıxdılar? Kiyev dövləti o qədərmi bütöv və güclü idi ki, üç əsrdən də az müddətdə onda yeni xalq formalaşsın? Belə olduqda aydın olmur ki, indi Kiyevin yerli-köklü əhalisi niyə rus yox, ukraynalı adlanır? Axı, guya Rus (dövlət nəzərdə tutulur T.H.) elə məhz Kiyevdir. Nəhayət, bəs niyə ukraynalıların və rusların mədəniyyətləri bir-birindən son dərəcə fərqlidir? Əgər bir kökdəndirsə, axı onlar eyni olmalıdır. Yoxsa yox?

Kiyev Rusunun yaranmasına qədər Misirdə, Qədim Yunanıstanda, Qədim Romada sivilizasiyalar çiçəklənmiş və solmuşdu hələ Qədim Şərqi demirəm. Kiyev Rusuna qədər bəs indiki Rusiyanın ərazisində nə olmuşdu? Doğrudan da, səhra ki deyildi?

Təəssüf ki, Rusda bu suallardan süqutla yan keçilmək adətdir. Yaxud cavab əvəzinə yeni suallar və anlaşılmazlıqlar doğuran fərziyyələr söylənilir.

Ancaq o uzaq zamanın sənədləri saxlanmışdır. Bütün dünya bilir bunu. Heç bir sirr yoxdur. Sirr ancaq rusların özü və Rusiyada yaşayan bütün başqa xalqlar üçündür. Bu məlumatları sadəcə onlardan gizlədirlər və ya başqa cür, istədikləri kimi şərh edirlər. Niyə hər şey öz adı ilə deyilməsin? Kimə alatoranlıq işıqdan daha üstündür? Ancaq soxulcanlara!

Məsələn, alman tarixçisi L. Müllerin əsərlərində RUS xalqının adı ilk çəkilən erkən sənədlər təhlil olunur bu adam qədim Şərqi Avropa üzrə etiraf olunmuş avtoritetdir.

“Bertin salnamələri”, “Rus salnaməsi”, Konstantin Baqryanorodnının “İmperiyanın idarə olunması haqqında” traktatı və s. mənbələr, hər yerdə eyni şey deyir: ruslar adı ilə skandinaviyalıları varyaqları tanıyıblar.

Belə çıxır ki, Rusiyanın irəlidə gətirilmiiş sitatın götürüldüyü “Dünya xalqları” adlı ensiklopedik məlumat kitabı, yumşaq desək, dəqiq deyil. Əsl ruslar haqqında susub onun adını özünə götürmüş rus xalqından danışmaq kobud səhvdir. Bəli, IX-XII əsrlərdə Kiyev Rusunu həqiqətən ruslar qurublar. Ümumi məlum şeyi gizlətmək nəyə lazımdır? Niyə slavyanları Rusun (Kiyev Rus dövlətinin T.H.) “qurucusu” eləyirlər?

“Bertin annaları"nda (salnaməsində T.H.) məlumat verilir ki, ruslar 839-cu ildə Bizans səfirliyi ilə birgə Mömin Lüdovikin (Lüdovik Blaqoçestivıй) yanına gəlirlər. Bu ilk, ən qədim yazılı məlumatdır ki, orada “ruslar” adında xalqdan danışılır.

Onlar milli mənsubiyyətləri haqqında suala cavab verirlər ki, isveçdirlər. Və buradaca müəllif aydınlaşdırır ki, “biz onlara normanlar deyərik”. Belə çıxır ki, ilk ruslar slavyan deyillər. Hələ bu azdır, onlar özlərinin “slavyan” olmalarından tam xəbərsizdirlər. Onların kökü tamam başqadır.

Təkcə yunanlar yox, eyni zamanda romalılar, ərəblər, qıpçaqlar, farslar bütün dünya IX-XII əsrlərdə “rus” sözünü eyni mənada başa düşürdülər. Bu sözlə Rusiyada “varyaqlar” adı ilə məlum olan xalqı tanıyırdılar.

O vaxtın bütün tarixi sənədlərində belə yazılıb, bu barədə mübahisə açmaq cəfəngiyyat olardı.

Şimali Avropada norman epoxası olub. I minilliyin axırlarında onlar yalnız Kiyev Rusunun əsasını qoymayıblar. Məsələn, 1066-cı ildə varyaqlar İngiltərəni işğal etdilər və hakim nəslə çevrildilər. Ancaq başqa ənənələrlə tərbiyələnmiş ingilislər bu barədə susmağı və ya onu inkar etməyi lazım bilmirlər. Həmin tarixi fakt bugünkü ingilislərin heysiyyətini alçatmır. Bəs onda avstraliyalılar nə etsinlər onların dövlətini sürgün edilmiş gəlmələr yaradıblar. Bəs pirat nəslinin törəmələri maltalılar?

Ruslar (isveç mənşəli əhali varyaqlar nəzərdə tutulur T.H.) güclü xalq idi, onlarla hamı hesablaşırdı. Onlar özlərinə hörmət etdirməyi yaxşı bacardılar. Bəs niyə rusiyalılar onları qəbul etmirlər? Niyə özlərinə xüsusi tarix uydururlar?

Maraqlıdır: bəs varyaqlar özləri Kiyev Rusunu Dnepr üstündə öz yeni dövlətini siftə necə adlandırıblar?

Onu Rus adlandıra bilməzdilər, çünki qədimdən skandinaviyalılar bu sözlə öz həmtayfalarını adlandırıblar Şimali İsveçdən olan, Stokholmdan şimalda yerləşən sahilboyu sakinlərə belə deyiblər, onları elə bu gün də elə adlandırırlar. Onlar çox cəsur adamlar idilər, şücaətlərinin həddi yox idi: mahir dənizçi, igid döyüşçü idilər, bütün Şimali Avropanı nəzarət altında saxlayırdılar. Suda və quruda tayları-bərabərləri yox idi.

“Rus” sözünün özü qədim varyaqcada (qədim island dialektində) “avarçılar”, "dənizçilər" mənasında olub. Skandinaviyalılar dünyaya məhz dənizçi, “dəniz cəngavərləri” kimi tanınıblar. Çaylar onlar üçün magistral yollar sayılıb, dənizsahili sıldırım qayalıqları yumşaq yuvaları biliblər. Qədim saqaları (skandinav folkloru janrı T.H. bunu gözəl təsdiqləyir onların qədim həyatı qədim lövhələrdə öz tarixiliyini saxlayır.

Bu barədə, əgər hələ varsa, son şübhələri finlər və estonlar dağıdırlarisveçlilərin bu qədim qonşuları öz qədim adətləri ilə bu gün də İsveçi “Roussiya adlandırırdılar (“Rusiya” sözü ilə müqayisə edin T.H.). Eyni zamanda öz cənub qonşularına bu yaxınlara qədər xəritədə “SSRİ" adlanan ölkəyə “Veniya" deyiblər. Bu, “venedlər” sözündəndir və "slavyanlar” deməkdir.

Həm də “venedlər” sözünü təkcə finlər və estonlar işlətmirlər. Bu, alman dilində də “slavyan” mənasında saxlanmışdır. Həmin sözü italyanlar da işlədirlər, “Ruslar” və “slavyanlar” həqiqətən başqa-başqa sözlərdir, etnoqrafik baxımdan bunların heç biri əlaqəsi yoxdur.

İlk dəfə bir Avropa xalqı kimi slavyanlar haqqında məlumatı dünya Roma yazıçısı və alimi Böyük Plininin (Plini Starşi y.e. 24-79) əsərlərindən öyrəndi. O, “Təbii tarix” adlı çoxcildli traktat yazmışdı. Bu, qədim dünyanın ensiklopediyası idi. Sonrakı alimlər nəsli məhz bu əsərin zəminində yetişiblər. Plininin məlumatına görə, qədim slavyanlar özlərinə venedlər deyirmişlər.

Başqa Roma tarixçisi Tatsit (y.e. 58-117) venedlər haqqındakı həmin məlumatı təsdiqləmiş və tamamlamışdır aydın olur ki, bu xalq Avropanın şimalında, Visla ilə Oder çayları arasında məskundur. Slavyanların, daha dəqiqi, venedlərin tarixi dünya elmində həmin dövrdən və həmin məlumatlarla qeydə alınır.

Varyaqlar haqqında, onların siması və davranışı haqqında dünya bir qədər sonra məlumat aldı. Yepiskop Georgi Amastridli öz rəvayətlərində rusların Amastrid şəhərinə (Qara dənizin cənub sahillərində yerləşir) amansız hücumundan danışır, qiymətli, müqəddəs xristian əşyalarını talan etmələrini söyləyir. Bu hadisə 860-cı ilə aiddir.

Ruslar IX əsrdə Bizansı narahat edirdilər. Onların Konstantinopolda, onun sarayları, dini ibadətgahları ilə ilk tanışlığı izsiz-əlamətsiz keçməyib: qədim zəngin şəhərlər haqqında söhbətlər saqalarda (xalq yaradıcılığında) əks olunmuşdur. Buna gerə də 860-da Amastrid talanı, əlbəttə, təsadüfi deyildi. Varyaqlar 839-dan buna hazırlaşırdılar. Düzdür, bəzi rus tarixçiləri təsdiqləyirlər ki, bu talanı “slavayan-rus” deyilən adamlar ediblər, ancaq heç kəs, hətta Georgi Amastridli da bu müəmmalı “xalq” haqqında təsəvvür yaratmır.

Slavyanlar və həmin ruslar hətta qonşu yaşamayıblar, onları Baltik dənizi ayırırdı. Onlar hər cəhətdən-həyat tərzinə, xarici görünüşünə, mənəvi-əxlaqi simasına görə ayrılırdılar.

Məsələn, varyaqlar Odino deyilən dini inam sahibi idilər, slavyanların o haqda heç bir təsəvvürü yox idi. Varyaqlar dəniz ticarəti ilə, hərbi igidliklərlə dolanışıqlarını təmin edirdilər. Slavyanlar isə köçəri maldar idilər, sonralar gəzəri şəkildə əkinçiliklə də məşğul oldular. Burası da var ki, o vaxtların salnamələrində deyilir: “ruslar slav|anlarlə döyüşə gedirdilər”, “slavyanlar ruslara vergi verirdilər”.

“Slavyan-rus”dan danışmaq ona bənzər ki, tarixdə yunanla ərəbin, romalı ilə mərakeşlinin bir kökdə olmasını axtarasan.

Şərq tarixçisi İbn Rüstə qeyd edirdi ki: “Rusların əkin-biçini yox idi, slavyanların torpağından gətirdikləri ilə dolanardılar”.

Həmin illərin başqa yazıçısı Hardizi bunu təkrar edirdi: “Onlardan (ruslardan) 100-200 nəfəri slavyanların üzərinə gedir və zorla özlərinə dolanacaq götürüb gəlirdilər”.

“Slavyan rusları”nın atalarına daha nə lazımdır?

Georgi Amastridlinin dini əfsanələrində (Jitiye) L.Müller “buğdanı samandan” ayıra bilib tarixi səmərəli-rasional məzmunu aşkar edib. Bizans üzrə müasir mütəxəssislərin təxminən hamısı onunla razılaşır. Ancaq onun ifşa etdiyi, hörmətdən saldığı “slavyan rusları” nəzəriyyəsi özündən sonra təəəssüfdən başqa heç nə qoymamışdır.

Bununla belə rus tarixi haqqında daha bir mif altüst oldu “Krımın cənub sahillərinə novqorodluların (ya-ud kiyevlilərin?) yürüşü və oranın işğalı” haqqında Nestorun sözləri havaya sovruldu.

Gözlənmədən aydınlaşdı ki, bu yürüş haqqında geniş mətn Rusda təxminən XV əsrə aiddir yəni hadisədən beş əsr sonra yazılıb. Müller, təbii ki, Stefan Surojlunun Suroj üzərinə rusların yürüşündən danışan Jitiyesinə əsasən Rusiya versiyasını şübhə altına aldı-heç olmasa, bunu nəzərə alaq ki, hadisələrin iştirakçılarının xatirələri bu yazılarda əsas mənbədir.

Rus salnaməçlərinin xəbəri olmayan qədim mətn, gözlənildiyi kimi, Rusiya versiyasından əsaslı surətdə fərqlənirdi. Slavyanların Krıma Novqoroddan gəldiklərini oxuyanda Müller nahaqdan təəccüblənmədiaxı, o bilirdi ki, IX əsrdə Rusda bu adda şəhər yox idi. İsveç şəhəri Xolmqard var idi, ona çox-çox sonralar Novqorod adı verdilər.

Bəs Suroju kim tutdu? Askold? Yox, yox və yenə yox! Sərkərdənin adının nə slavyanlara, nə Novqoroda heç bir dəxli yox idi. Onun adı Bravlin idi və isveçli idi.

Ədalət naminə demək lazımdır ki, “Suroj yürüşü” Rusiya tarixçilərinin özlərində də şübhə oyadırdı. Hətta N. M. Karamzin Demidovun Xronoqrafını “Stefan Surojlunun möcüzələri” ilə müqayisə edərək təəccübünü bildirmişdi.

Daha sonrakı mətnlərdə, məsələn, Konstantinopol patriarxı Fotinin moizələrində tədqiqatçılar ruslar haqqında xeyli maraqlı məlumatlar tapıblar. Orada deyilir ki, onlar Konstantinopola şimaldan gəliblər uzaqdan, gəmilər işləyən çaylarla və dənizlərlə üzərək, yollarda “başqa xalqların diyarlarından” keçərək gəlib çıxıblar.

Bu sənədlər özlüyündə çox məzmunlu və maraqlıdır, ancaq təəssüf ki, onları Rusiyada az tanıyırlar. Bununla belə az maraqlı olmayan başqa bir şey: daha nüfuzlu bir Rusiya sənədində “İllər haqqında povest”də bunların ifadəsinə az qala hamı müraciət edir.

“İllər haqqında povest” içindəki hadisələrdən iki əsrdən də çox sonra yazılıb, burada tarixi həqiqətlərlə daban-dabana zidd məlumatlar əks olunub. Burada təkcə detallar yox, hadisələrin iştirakçıları da qarışıq sapınır. Patriarx Foti rusların hücumunu özcə gözləri ilə görüb, o, xalqı şəhəri müdafiəyə qaldırıb, şübhəsiz ki, o, bu məsələni iki yüz il sonra doğulmuş Nestordan daha yaxşı bilib. Ancaq biz isə bu məsələni daha çox Nestordan öyrənir, bilməzliyin xıltlı badəsini onun əlindən qəbul edirik.

Konstantinopol patriarxının moizələrindən iki mətn saxlanıb. Onlar bilavasitə hadisələrin gedişində səslənib: biri rusların (yəni isveçlilərin T.H.) imperiya paytaxtını mühasirə etdikləri vaxt, o biri birbaşa mühasirədən sonra. Bu iki sənədi “İllər haqqında povest”in mətni ilə tutuşduran Müller uyğunsuzluqlardan heyrətə gəlib.

Əlbəttə, burada bütün fərqli oxunuşlardan danışmaq mümkün deyil. Barışməz ziddiyyətlar tapan təcrübəli Müller qəti bir nəticəyə gəlir: “Povest"ə ümumiyyətlə inanmaq olmaz. Orada hər şey salnaməçilərin kefinə gələn uydurmalardır əfsanələr düzəltmiş və bu əfsanələri böyük Rusiyanın tarixi etmişlər.

Bela çıxır ki, slavyanlardan heç kim Çarqrad qapılarına qalxan-sipər olmayıb, bu sipər məhz varyaq döyüşçüsü olub. Bütün dünya bir yanadır, rusiyalılar bir yana bütün dünya bir şey bilir, rusiyalılar başqa şey. Ancaq Nestoru qəsdən hadisələri təhrif etməkdə günahlandırmaq bağışlanmaz səhv olardı günahkar Nestor deyil. Təhrif edən o deyil. Necə baş verib, o barədə bir az sonra.

Müqəddəs Kiril və Mefodi kimdir?

Rusiya tarixinin gerçək yazılmadığından şübhələnmək üçün ötəri nəzər kifayətdir. Slavyan şişirdici tarixçiləri müqəddəs Kiril və Mefodi qardaşları ilə bağlı Rusiya tarixinə nələr yazmayıblar: onlara abidə ucaldıblar, şərəflərinə bayram keçirirlər. Ancaq kim və harada sübut edib ki, onlar slavyandırlar?

Qardaşlar slavyan torpaqlarından uzaqlarda, Çöldə (Dəşti-Qıpçaq dövləti nəzərdə tutulurT.H.), paytaxtı Fanaqori olan Böyük Bulqar xaqanlığında doğulublar. Onlar türkcə (bəzən protobulqar da deyirdilər) danışır və türkcə yazırdılar o vaxt Çölün dili bu idi. Bunda slavyan adına nə var idi? Yeni yazını onlar öz doğma türk dili üçün düzəltmişdilər runik yazının (Orxon-Yenisey abidələrinin yazıldığı əlifba nəzərdə tutulur T.H.) əsasında və məhz onun əvəzində bu yeni türk əlifbası yarandı.

Qardaşlar çin və ya zulus dillərindən necə baş açırdılarsa, slavyancanı elə bilirdilər yəni slavyanca bilmirdilər. Müqəddəs Kiril slavyan əlifbası, necə deyərlər, kiril əlifbası kəşf etməyib, o, qlaqolik əlifba yaratmışdı.

Türklər qıpçaqlar qədimdən runik əlifbadan istifadə edirdilər. Bu qrafika o vaxt Avropada işlənən yunan və latın hərf-işarələrindən fərqlənirdi.² Öz yazılarını avropalılarınkının görünüşünə oxşatmaq üçün qardaşlar öz qədim runik yazılarında şəkil dəyişikliyi etmişdilər, vəssalam.

Yunan işarələri (literləri) kor-koranə köçürülmürdü, qlaqolik yazıda türk dillərinin spesifik səsləri üçün xüsusi hərflər var idi. Buna görə də qlaqolik əlifbada qırx işarə (hərf) alınmışdı. Bilindiyi kimi, slavyan dilində bu qədər səs yoxdur.

Bu epizodu “slavyan mübaliğəçiləri” şişirdiciləri haradan almışdılar?

Heç demə, müqəddəs qardaşlar haqqında dini əfsanənin (jitiye) slavyan versiyasının mətninə səhvən və ya qəsdən bir xəta yol tapır: ilk vaxtlar ona əhəmiyyət verilmir, bir az sonra bu xəta doğmalaşır və hətta onu tarixi fakt eləyirlər. Kiril və Mefodi Jitiyesinin qədim slavyan tərcüməsində deyilirdi: “Xersonesdə Kiril rusun yanında rusca savad və dil öyrənirdi”. Hər şey bu ifadədən başlanıb.

Hələ burası bir yana ki, bu sözlər Kirilin rus olmadığını göstərir bunu hətta heç pravoslav publisistikası da inkar etmir. Yaxud nə Xersonesbazlıqdır, heç bir Xerson-filan yoxdur-onda ora Korsun adlanırdı. Ən rusvayçısı budur ki, yunanca orijinalda bu ifadə yoxdur.

Bəs məsələ necədir? Aydınlaşıb ki, orijinaldakı “sur” sözü rusca mətnin hər yerində “rus” sözü ilə əvəz olunub. Buradan da hər şey baş-ayaq olub, alt-üst olub.

Əvvələn, xatırlatdığımız alman alimi L.Müller öz işində pedantcasına qeyd edir ki, IX əsrdə ancaq varyaqları “rus" adlandırırdılar, ikincisi, “sur” sözü (“rus” məhz bu sözün təhrifidir, r və s səsləri yerini dəyişib dilçilikdə buna matateza deyirlərT.H.) “suriyalı” demək imiş. Suriya kitablarına müraciət etmək Kiril üçün də, dövrün başqa maarifçiləri üçün də təbii olardı. O vaxt heç bir rus kitabı yox idi və heç izi tozu da olmayıb. Axı rusun (bugünkü mənada “rus”dan söhbət gedir T.H.) yazısı yox idi. Belə halda kitab haradan ola bilərdi?

Slavyanlar, daha dürüstü venedlər (onlar Avropada həmişə belə adlandırılıblar), arxeoloji qazıntılara görə, yazı deyilən şey bilməyiblər. Hərçənd Tellez gölü yaxınlığında tapılmış qədim slavyan bütlərində yazılar qeydə alınıb, ancaq hansı yazılar? Runik! Türklərdə və ya qədim germanlarda olan runlara bənzəyən yazı! (Bir az aşağıda german yazılarının türk mənşəliliyi haqqında söhbət gedəcək T.H.).

“İlk slavyan əlifba müəllimləri” haqqındakı əfsanə nə Bizans mənbələri ilə, nə də başqa sənədlərlə təsdiqlənir. N. K. Karamzin bu “maarifçi” faktını Nestordan əxz edir. Bilə-bilə ki, bu belə deyil, ona qədər Rusiyada formalaşmış ənənədən kənara çıxmır. Çox təəssüf.

Əlbəttə, böyük rus tarixçisi belə fakt qarşısında qalır: guya imperator Mixail 898-çi ildə Kiril və Mifodini göndərir ki, slavyan dilinə kitablar tərcümə etsinlər; halbuki Mixail 867-ci ildə öldürülmüşdü və təbii ki, ölümündən 31 il sonra Moraviyaya adam göndərə bilməzdi.

Daha sonra əgər slavyan əlifbası yoxdursa, o necə göstəriş verə bilərdi ki, slavyancaya tərcümə olunsun? Həm də: bəs əgər tərcüməçilər slavyan dilini bilmirdilərsə? Belə kitablar kimə gərəkdir?

Kiril əlifbası (kirillitsa) “xüsusi slavyan əlifbası” Kirilin ölümündən sonra meydana çıxıb. Əsla əvvəl yox! Bu əlifba onun sağlığında heç olmasa ona görə üzə çıxa bilməzdi ki, Jitiyedən (dini əfsanədən) göründüyü kimi, qoca öz ölümündən cəmi bir neçə gün əvvəl Kiril adını götürmüşdü məhz ölüm azarı ilə xəstələnəndə, müqəddəs Kiril günü müqəddəs sximanı (xristianlarda yüksək rahiblik dərəcəsi T.H.) qəbul etdi. Buna qədər onun adı Konstantin idi, o bütün ömrünü bu adla yaşamışdı. Belə çıxır ki, hətta “kirillitsa” (Kiril əlifbası) sözünün özü o zaman meydana gələ bilməzdi.

Məsələ burasındadır ki, orta əsr tarixçilərində buna heç bir şübhə olmayıb. Məsələn, bohemiyalı (Bohemiya Almaniyada yer T.H.) Dobner elə beləcə də yazır: əsl Kiril əlifbası qlaqolik yazıdır, “Qlaqolik hərflər kobud və səriştəsizdir, çox qədimin nümunəsidir və başqa əlifbalarla bənzəri yoxdur. Kiril hərfləri isə yunanlarınkı kimidir və IX əsrdə o, yeni kəşf sayıla bilməzdi. Buradakılardan yunanlarda yoxdur ki, bunları qlaqolik əlifbadan götürmüş olsunlar”.

Duzdür, N. M. Karamzin qeyd edir ki, qlaqolitsa slavyanlarda ona görə işlənə bilmədi ki, “hərfləri əyri-üyrü idi”, ancaq aşkarca biclik edirdi. Kirilitsa ondan az əyri-üyrü deyil. Səbəb, əlbəttə, başqadır və böyük Karamzin bunu bilməyə bilməzdi.

Slavyan dilində yumşaq “q” səsi (“g” nəzərdə tutulur T.H.) varmı-yox, halbuki bu, türkcə üçün səciyyəvidir. Yaxud burun səsləri? Yaxud y-laşma? (məsələn, söz əvvəlində: inci-yinci T.H.). Karamzin nəslən Krım türklərindən idi və türkcəni, şəksiz, bilirdi. Yox, əlbəttə, iş hərfin qıvrımlığında əyriliyində deyildi. Sadəcə olaraq, qlaqolitsa slavyan dilinin boyuna biçilməmişdi türkcə səslər daha çox idi, bu hərflərin sayına uyğun o gəlirdi.

Məhz bu səs azlığına görə yunanlar slavyancanı “olduqca kobud” dil sayırdılar.

Qlaqolitsaya döndərilmiş türk runları Avropada Xalqların Böyük köçündən sonra özünü göstərir. Onu IV-V əsrlərdə Attilanın döyüşçüləri və onların sələfləri bura gətirmişdilər. Bu əlifba Altayda e.ə. məlum idi.

Mərkəzi Avropanın əhalisi üçün türk runik yazısı uzun müddət öz sözlərini kağıza köçürmək və zamana etibar etmək vasitəsi olmuşdur. Avropanın bu hissəsində başqa yazı olmayıb. Ancaq bu yazıdan ulu bir sirr kimi yalnız kahinlərmaqlar istifadə edirdilər.

Kiril və Mefodini “ilk slavyan müəllimləri” eləyərək, rus salnaməçiləri qoca Kirili (daha dəqiqi isə Konstantini) xristianlaşdırıcı missiya ilə Kiyevə göndərirlər. Görünür, bu salnaməçilər nəzərə almayıblar ki, öz dövrünün bu görkəmli nümayəndələrinin fəaliyyəti başqa mənbələrdə də (əlbəttə, qeyri-slavyan mənbələrində) əks olunub. Ancaq, əlbəttə, heç bir Kiyev səyahətindən söhbət ola bilməz.