Kitobni o'qish: «Вершнікі на дарозе»

Shrift:

* * *

Замест прадмовы

Хочаш,
я раскажу табе
казку?
Там будуць князёўны,
там будуць героі,
і абымшэлыя вежы палацаў,
і цяжкія ўздыхі
бліскучай зброі.

Хочаш?
Там будуць агні над багнай,
і навальніцы над курганамі,
і покліч рагоў паляўнічых прагны,
пад покрывам Пушчы —
алень загнаны.

Ты бачыш?
Вакол нас віруюць цені
і шэпчуць спакусліва і салодка
пра запаветныя сцежкі сненняў,
што зводзяць прэч
ад любых турботаў.

Ты іх не слухай:
нам – далей крочыць
па лесвіцы з месяцовых промняў
пад сінім покрывам
вечнай ночы,
што пакідае іней
на скронях.

Казка
расказваецца, але і,
з крывёю змяшаная,
у жылах б’ецца.
Бо створанае толькі тады ацалее,
калі ў ім трапеча
драбочак
сэрца.

Я, можа быць,
досыць часта хлушу,
ды хлусіць табе не змагу ніколі.
Нераспавядзёныя казкі
душаць,
пакуль яны ўнутры
зняволеныя.

Яны прыходзяць
загнаным аленем,
агнямі плывуць
над дарогаю гразкай.

Пакладзі ж галаву да мяне на калені.
Хочаш,
я раскажу табе
казку?

Першая песня

Хвалі верасоў ленавата калыхаліся пад ветрам. І падавалася: то не вецер калыша травы, а верасы, самі сабою гайдаючыся, прыводзяць у рух цёплае, настоенае на густым мядовым водары паветра.

Ліловыя, белыя і амаль чорныя, усіх адценняў, верасы высцілалі пусткі адмысловым дываном, што цягнуўся ажно да сіняй кромкі лесу. Сям-там сярод пышных купін паказваліся снулыя дрэўцы, раскіданыя рэдка, сагнутыя суровай непагаддзю. Паказвалі свае бакі, аблепленыя сухімі плямамі моху, і валуны, большыя і меншыя, а справа над дарогаю ўспухаў, навісаючы над пляскатымі пусткамі, невысокі пагорак. Дарога абыходзіла ўтравелае ўзвышша кругам – дзве зарослыя каляіны між магутных хваляў верасовага мора – і вілася далей, і гублялася за смугою.

А на пагорку гарэў агонь. Ледзь заўважны струмень дыму віўся над ім, сыходзіў у неба, і там зблытваўся з брухам ацяжэлай ад вільгаці хмары.

Лель прыпыніўся, стомлены, якраз-такі дзеля агню. Вецер патыхаў сырасцю, прадчуваннем блізкага дажджу, і на ўсходзе далягляд ужо размыла, абгарнула марывам непагадзі. А тут было вогнішча, раскладзенае ў цені стаячага каменя, і жывая душа. І, можа быць, сякая-такая вячэра: у дарожнай торбе Леля з заўчорашняга дня не вадзілася ні крошкі ежы. Ён меркаваў дабрацца да якога-кольвек селішча яшчэ ўчора ўвечары, адно – не дабраўся, згубіўшыся, заблукаўшы на незнаёмых пустках.

Голад дадаваў адвагі, і Лель, яшчэ трохі пасумняваўшыся, збочыў са зманлівай дарогі і пакрочыў па схіле ўверх, блытаючыся ў цёмнай траве. Іншым разам ён, можа быць, і асцерагаўся б падарожнага чалавека: часы былі няпэўныя, люд прыдараўся розны. Але за добрыя суткі марных блуканняў Лель адчайна стаміўся быць адзін.

І згаладаўся таксама, вядома.

Спіна пагорка ўздымалася над пусткамі досыць крута, але пад ногі Лелю хутка легла вузкая сцежка, пратаптаная ў траве. Дымок ад вогнішча віўся весела, падымаючыся з каменнага кола, што вянчала ўзвышша. Цені ад камянёў, на дзіва цёмныя, нават пагрозлівыя, распаўзаліся па схілах, цягнуліся ніжэй і ніжэй у заходзячым сонцы. Адзін з ценяў перасякаў сцежку, і Лель, нягледзячы на ўсю рашучасць, увайшоў у яго з неспакоем – як вымушана ўваходзяць у цёмную ваду. Парывам ветру тут жа ўдарыла яму ў твар, быццам вялікая птушка мазнула цяжкім крылом, размятаўшы няроўна абрэзаныя валасы. Цень – Лель не паверыў уласным вачам – пайшоў рабізною, як водная плынь. Лель зажмурыўся, ускінуў рукі, засланяючыся ад ветру, і спінаю раптоўна адчуў прагную бездань, і пахіснуўся ад слабасці. Але неяк утрымаўся, устояў на нагах.

Вецер у момант аціх, быццам і не было яго, а калі Лель праміргаўся, усё было такім жа, як раней, і цень ад каменя мірна ляжаў на зямлі, а вецер лёгка кратаў травы на схілах. Лель перарывіста выдыхнуў, аціраючы даланёю ўзмакрэлы лоб. Сэрца ўсё яшчэ глуха тахкала, заходзячыся, і ногі падступна дрыжалі.

– Добрага дня вам, шаноўныя!.. – хрыпла мовіў Лель. Бяздумна, усляпую кінуў вітанне ў каменнае кола, яшчэ да таго, як самому ўвайсці туды. Правёў рукою, прамінаючы, па бліжнім камені, адчуў скураю шурпатасць, і важкасць, і выведзеныя некім таемныя рэзы, звівастыя, як змяіныя целы.

У каменным коле сапраўды было раскладзена вогнішча, спрытна ўладкаванае ў ямінцы. Але побач нікога не было. Лель, на ўсякі выпадак яшчэ раз гучна павітаўшыся, пачухаў патыліцу. Пасля рассудзіў так: хто б ні расклаў тут агонь, наўрад ці адышоўся далёка. А значыць, вернецца, раней ці пазней. А значыць, варта проста пачакаць тут – а тады патлумачыцца ды распытаць пра накірункі.

Лель уздыхнуў і апусціўся ў траву, прыхінуўшыся спінаю да аднаго з камянёў. Той патыхаў прыемнаю цеплынёй, таму не дзіва, што стомлены Лель, мружачы вочы на невялікае вогнішча, пазяхаў часцей і часцей, а пасля задрамаў, абняўшы рукамі калені. На мяжы снення падалося яму, што агонь, раскладзены ў каменным коле, рассыпае вакол зеленаватыя блікі, што вогненныя языкі, паўпразрыстыя і палкія, маюць нябачаны зялёны колер. Гэта ўстрывожыла, прымусіла варухнуцца, але мулкая дрымота не адпусціла, закалыхала, зацягнула ў вязкую чарнату. У чарнаце той блыталіся твары і словы, шляхі ды страхі. Выплывала, вусцішным навальнічным блакітам падсвечаная, бацькава постаць, цягнула цяжкія спрацаваныя рукі, і лязо жалезнага нажа цьмяна бліскала. Мільгала тут жа бледнае аблічча маці, твары сясцёр, такія ж вялікавокія, такія ж сумныя. «Не вяртайся, не смей вяртацца, і дарогу забудзь, чуеш ты, чуеш?» І крумкачовым карканнем, страшна, балюча, ажно сэрца рвецца напалам, ускіпае горкімі слязьмі:

– Праклён табе, давеку, табе і атожылкам кораня твайго. Праклён вечны!..

Лель усхліпнуў ува сне, задрыжаў – і прахапіўся. Глядзеў на агонь, на травы, на камяні, нічога не заўважаючы, аглухлы і аслеплы, бо ўсё яшчэ звінела ўвушшу тое гулкае: «Праклён табе!», бо сухая старэчая рука ўсё яшчэ цягнула да яго жахлівыя, нечалавечыя кіпці. Пасля трасянуў галавою, нібы абтрасаючы вусцішныя сненні, і замёр.

Насупраць, аддзелены языкамі агню, сядзеў, скрыжаваўшы ногі, нехта яшчэ. Разглядаў Леля з дабрадушнай цікаўнасцю, нахіліўшы светлую галаву да аднаго пляча, пабліскваў вясёлымі вачыма. Твар быў юначы – незнаёмец падаваўся толькі гады на тры-чатыры за Леля старэйшым. На каленях у яго спачывала залацістае цела лютні, а за спінай крывавіў і палымнеў, бы яшчэ адно вогнішча, захад.

– Добрага… дня, – натужна прасіпеў Лель, і цёмныя бровы незнаёмца варухнуліся.

– Добрага, – азваўся ён, кіўнуўшы.

Ад ягонага руху паказалася і знікла між валасоў доўгая завушніца з самацветам. Унутры Леля зноў ажыў неспакой, зусім як тады, побач з ценем ад стаячага каменя на сцежцы. Можа, таму што дзіўна было сустрэць на бязлюдных пустках лютніста ў франтаватым камзоле з вострымі рукавамі, вышыванымі зялёным шоўкам. А можа, яшчэ і таму, што, пры ўсёй незвычайнасці гэтай сустрэчы, тут, у верасовым моры, недарэчным і чужым падаваўся хутчэй сам Лель.

І, самае галоўнае, – вочы. Не юначыя зусім. Ясныя зялёныя вочы, даўнія і мудрыя.

Нечалавечыя.

Востра пачуваючы сваю недарэчнасць і памылку, Лель выціснуў з сябе адно скупое: «Даруйце». Словы не ішлі з языка, а неспакой усё разрастаўся ўнутры, і сэрца ўспуджана тахкала часцей і часцей. Падавалася, быццам камяні патроху насоўваюцца, быццам каменнае кола зацягваецца, як пятля, і душыць, і навальваецца на прыхадня, на чужынца.

– Даруйце, васпане… – ледзь чутна паўтарыў Лель. Карцела зараз жа падскочыць і збегчы прэч, куды заўгодна, абы падалей. Але цела налілося страшэнным цяжарам, і ногі не неслі, не слухаліся, і сам Лель, як падавалася яму, урастаў у зямлю не горш за любы з белых валуноў, што ваяўніча тырчэлі на ўзгорку.

– Ты, мусіць, згубілася, чалавечае дзіця? – спытаў лютніст у сваю чаргу, цікаўна разглядаючы Лелеву доўгую кашулю з цёмнага радна, заляпаныя плашч і нагавіцы ды брудныя грубыя боты. Спытаў ён, па вялікім рахунку, дабрадушна, аднак Лель мімаволі падаўся назад, уціснуўся спінаю ў камень за сабою. Ён, вядома, знудзіўся ў самоце і бязлюддзі, блукаючы па пустках, але зусім не разлічваў, што на прыдарожным узгорку сустрэне аднаго з не-людзей.

Бабуля, сівая і ссохлая ад гадоў, цягнучы бясконцую нітку пражы, расказвала пра гэтых казкі, таксама бясконцыя. Казкі пра тых, вагнявокіх, што жывуць пад курганамі, што плятуць чары і песні, што заклінаюць камяні і ваду. Страшныя, магутныя, яны абрынаюцца на селішчы агнём і мячом, напускаюць зманы і моры, лятуць на крылах ледзянога ветру, заганяючы людзей як дзічыну. Уночы, асабліва ўзімку, і з хаты не выходзь – здалёк чуваць грымотны пошчак падковаў Дзікага Гону. Лятуць збройныя вершнікі на чале з неміласэрным Князем Зімы, і коні ў іх – цёмныя хмары, а па зброі, па даспехах караскаюцца ледзяныя ўзоры.

Дзікі Гон, разбуральны, небяспечны, нясецца па пустках, па палях і лясах, не разбіраючы дарогі, і каго са смяротных напаткае – таму не жыць. Жывое полымя з чалавечых ачагоў, праўда, не падпускае іх блізка, і ў дом, пакуль сцены стаяць, а агонь гарыць, ім не ўвайсці не запрошанымі. Так казала бабуля, і цень кола паварочваўся за ёю на сцяне, і цурчала верацяно ў цёмных старэчых пальцах. А маленькі Лель ад страху курчыўся пад тканаю посцілкай і выразна чуў, як неслася бура над дахам, як пошчак падкоў плыў пад сярэбранай поўняй, як пелі, далёкія і блізкія адначасна, рагі паляўнічых.

І зараз ён прыгадаў усе бабуліны показкі, усе скупыя згадкі пра вагнявокіх, якія толькі чуў ад дарослых, усе дзіцячыя сны, патрывожаныя бурай. Прыгадаў – і задрыжаў, бяссільна і асуджана ўціскаючыся ў камень, чужы і варожы, поўны бязлітаснай сілы, падступных, звадлівых чараў.

– Даруйце, – шаптаў Лель, замружыўшыся. – Я не хацеў замінаць народу курганоў. Я проста заблукаў і падумаў, што тут – людзі. Што тут… дапамогуць. Даруйце і злітуйцеся!..

Лель асяніў бы сябе ахоўным знакам, але, праўду сказаць, занадта баяўся паварушыцца. Пастукваючы зубамі, чакаў увесь час, што – вось, зараз з гіканнем наляціць на яго Дзікі Гон, і ўдараць капытамі лютыя коні, і ўчэпяцца, як п’яўкі, прывідныя харты, ажно храбуснуць косткі. І пацягнуць – уніз, у чарнату. У нябыт.

Але вакол было да дзіўнага ціха, толькі шапацелі травы ды сяды-тады басавітаю струною пазвоньвала над верасамі пчала. Лель баязліва зірнуў на маладога лютніста – той па-ранейшаму вывучаў нязванага госця, адно ў паглядзе цяпер паболела здзіўлення. Склікаць паляўнічых ён, аднак, не спяшаўся, і цягнуць чалавека пад зямлю таксама.

– Я не хацеў замінаць, – паўтарыў Лель, кашлянуўшы.

Лютніст паціснуў плячыма.

– О, ты не замінаеш, – адказаў раўнадушна, і ў Леля трохі адлягло ад сэрца. – Да таго ж, – заўважыў лютніст, звузіўшы вочы, – каменнае кола цябе прапусціла.

– Прапусціла? – разгублена паўтарыў за ім Лель, а пасля прыгадаў рабізну на цені і бездань, што нечакана расхінулася за плячыма. Яму і сапраўды дазволілі сюды зайсці, няхай і без асаблівага жадання. Можа, проста пашкадавалі, адчулі бяду і патрэбу?

Калі, канечне, камяні здольныя адчуваць – і спачуваць.

Лель азадачана пачухаў патыліцу.

– Гэта прошча, – паблажліва патлумачыў лютніст. Абвёў рукою вакол сябе, як бы паказваючы на белыя іклы камянёў. – Калі яна цябе прыняла, то і я не супраць.

Лель агледзеўся, больш уважліва вывучаючы камяні. Былі яны розныя – пузатыя і больш прысадзістыя, высокія і выцягнутыя, з круглымі вяршынямі і вяршынямі абсечанымі, амаль завостранымі. Але ўсе – вялізныя белыя валуны, пастаўленыя дыбком, урослыя ў цела пагорка хто проста, хто пад вуглом. І на ўсіх разыходзіліся рэзы – таемныя знакі і пакручастыя звівы, яснейшыя і цьмянейшыя, як бы згубленыя пад пражылкамі, пад мохавымі плямінамі.

– Як тваё імя, чалавечае дзіця?

Лель, з цяжкасцю адарваўшы пагляд ад выгінастых ліній, што, здавалася, варушыліся, павагаўся, бо ад старэйшых ведаў, што з народам курганоў лепш асцярожнічаць. Назавеш сапраўднае імя – падорыш драбочак сябе, дасі над сабою ўладу, а значыць – наклічаш бяду.

Але гарэў агонь, і не было чуваць Дзікага Гону, і не-чалавек глядзеў незласліва і нават сумна. Таму нельга было не адказаць:

– Алелька з… Проста – Лель.

Лютніст заўважна задумаўся, паціраючы тонкаю рукой падбароддзе. Але прамармытаў: «Там, дзе захад тлее ледзь-ледзь, барвай і золатам поле залье».

Словы былі дзіўныя, і не толькі – не столькі – таму, што гучалі няўцямна і як бы здалёк, быццам скрозь іх дакацілася рэха дальняй навальніцы. А яшчэ ў іх жыла сіла, пругкая і напеўная, пакорлівая голасу таго, з лютняй, і ад водгулля гэтай сілы ў Леля ажно заламіла ў скронях.

– Ч-чаго?.. – насцярожана перапытаў ён, і лютніст схамянуўся.

– Вось цяпер, – папрасіў змушана, – ты мне даруй. Я бачу за імёнамі цені тых, хто іх носіць. А нашыя цені часам сягаюць аж занадта далёка. Праўда ж?

Лютніст красамоўным кіўком паказаў на цені ад стаячых камянёў, што караскаліся па пагорку. Лель прасачыў ягоны пагляд і зноў прыгадаў рабізну, што прабегла па сцежцы. Сэрца ў яго сцялася, бо ясна было, што сіла ў словах сведчыла пра чары. А чары народу курганоў звычайна дорага абыходзяцца смяротным.

Прынамсі, так некалі казала бабуля.

Згадка пра бабулю, аднак, тут жа азвалася болем: нагадала пра маці і сясцёр, пра бацьку, пра бедную хату, пакінутую, недасяжную. Пра злавеснае: «Праклён табе!», пра шэпты, устрывожаныя, асуджальныя і зларадныя, пра вочы – з усіх бакоў адно вочы, вочы, вочы.

Пасля такога, усё на свеце страціўшы, нават самога сябе згубіўшы, – хіба варта нечага яшчэ баяцца?

– …ад чаго ж ты бяжыш, чалавечае дзіця?

Лютніст прамовіў гэта няголасна, як бы хутчэй да самога сябе звяртаючыся, і пытальны пагляд быў пранізлівы, востры. Захад за яго плячыма паступова згасаў, а таму ярчэй разгаралася зялёнае полымя пасярод каменнага кола, і лютніставы вочы гэтаксама мякка свяціліся. А цёмнае бруха хмары, падавалася, апусцілася на вяршыні белых камянёў – ды так і застыла.

– Ад сябе, васпане, – глуха адказаў Лель, хаця і не быў да канца ўпэўнены, што пытанне было да яго звернута. Нахмурыўся і паспрабаваў ацерці вочы кулаком так, каб нелюдзю не было заўважна. Лютніст усміхнуўся – не дужа, праўда, весела.

– Ад уласнага ценю не ўцячэш, – заўважыў мякка. Азірнуўся на захад, так што зноў мільганула ў рассыпаным па плячах валоссі завушніца, і дадаў: – Хутка сцямнее, Лель. То сядай бліжэй да агню.

Гэта была прапанова, не загад, ды Лель усё адно палічыў за лепшае паслухацца. Падняўся на нягнуткіх нагах, наблізіўся, сеў ля вогнішча. Вогненныя языкі зацікаўлена пацягнуліся да яго, быццам вывучаючы, і амаль адразу адхіснуліся, рванулі ўверх, рассыпаючы зеленаватыя іскры. Цяжкую хмару, нарэшце, прарвала непагадзь. Прынамсі, Лель чуў важкія крокі дажджу ў траве, па верасовых купінах, чуў, як шапацела залева, прыбіваючы да зямлі дарожны пыл. Але тут, у каменным коле, не пралілося ані кроплі. Цёмная хмара, набрынялая сырасцю, завісла над камянямі, абцягнула іх, быццам купал шатра. А струмені ліўня, што ўспухалі пухірамі ў лужынах між каляін, паўставалі пералівістым шаўковым полагам, затканым срэбрам.

І тут чары, з асуджанасцю падумаў Лель, паглядаючы асцярожна на полаг, мудрагеліста сплецены з дажджу. Без выкрыкаў-закляццяў, без натужных высілкаў. Нязмушана, як дыханне.

Лютніст тым часам, асцярожна адклаўшы лютню ў траву, дзіўнаватым касцяным нажом рэзаў бохан хлеба. Тоўстую лусту, абмыўшы ў чароўным агні, працягнуў Лелю.

– Сілкуйся, – сказаў. – Прыпасы небагатыя, канечне, але…

– Дзякуй, васпане, – азваўся Лель, дрогкімі пальцамі прымаючы з ягоных рук хлеб. Частка яго ўсё яшчэ заходзілася неспакоем, усе гэтыя несумненныя чары трывожылі, але пусты страўнік, як ні круці, браў сваё.

Лютніст забаўна наморшчыў нос.

– Ты вось гэта «васпане» кінь. Згода?

– Хм?.. – шчыра здзівіўся Лель. Прынамсі, наколькі дазваляў набіты рот: хлеб аказаўся на дзіва смачны, духмяны, быццам толькі з печы. Ці, можа, так толькі падавалася – праз голад альбо чары.

– Уладарства ўва мне мала, – трохі раздражнёна патлумачыў лютніст. – Можа быць, і зусім няма. І табе я не гаспадар. Нікому не гаспадар. Таму… кінь.

Лель, акругліўшы вочы, часта паківаў. Зрэшты, ён і не падумаў бы спрачацца з кімсьці з народу курганоў, ды яшчэ з тым, хто так увішна пляце закляцці.

Першая луста знікла досыць хутка, таму лютніст адрэзаў і другую, і трэцюю. Прапанаваў да хлеба яшчэ мёд – празрысты, салодкі – ды травяны ўзвар з біклагі, ад якога мяккая хваля ўдарыла ў патыліцу і паяснела ў галаве. Лель еў і піў, трохі саромеючыся ўласнай паспешлівасці, але лютніста, падобна, гэта нават забаўляла. Лель, дарма што быў аж занадта заняты ежаю, скеміў: не-чалавек тут адзін і таксама трохі знудзіўся ад самоты на верасовых пустках.

– Йурай, – назваўся ён у адказ на не дужа разборлівае Лелева пытанне і падсунуў таму бліжэй збанок з мёдам.

– То ты, значыць, музыка, васпа… – Лель асёкся, баязліва прыкрыўшы рот даланёю, і паўтарыў: – То ты – музыка?

Йурай згодна нахіліў галаву, дзынкнуўшы доўгаю завушніцай. Лель прысвіснуў, упусціўшы з хлебнай скарынкі ліпкую кроплю мёду. Музыка падавалася яму нечым калі не ўласна чароўным, дык да чараў, несумненна, блізкім. Бо як так можна, каб звінелі пад нечымі ўвішнымі пальцамі струны, кожная сама па сабе, а ўсё разам сыходзілася, звівалася, як ручаі зліваюцца ў раку, у адзінае суладнае гучанне?

– Пры княжым двары ў Кургановым Полі хапае музыкаў, чалавечае дзіця, – мовіў Йурай. Глядзеў убок, і між цёмных броваў пазначылася пахмурная зморшчына, і ён прамовіў павольна, як бы паўтараючы сказанае кімсьці:

– І няшмат гонару ў тым, каб быць адным з многіх.

– А па мне, – нясмела запярэчыў Лель. – Па мне, дык проста ўмець… ну, проста магчы ствараць уласную музыку – гэта неймаверна, недасяжна і…

Ён не мог падабраць словаў, толькі марна кусаў вусны, а з забытай скарынкі цягнулася ў траву тонкая нітачка мёду. Лютніст пакасіўся на Лёля і пагардліва чмыхнуў:

– Для чалавечых сыноў, можа быць, і недасяжна. Але ў Кургановым Полі, – дадаў лютніст змрочна, – усё не так. Там музыка цесна сплятаецца з чарамі. Там музыка лучыць Цяпер і Калісь з Ніколі-і-Нідзе. Там слова паэта здольнае прыпыніць час і павярнуць яго назад, калі патрэбна. Там песня можа даць жыццё таму, што ніколі не існавала, а трапны радок цаляе ў сэрцы лепш за стралу.

Музыка там – жыццё.

Ён нетаропка распавядаў, апусціўшы павекі, як бы на хаду прыгадваючы, уяўляючы сваё далёкае Курганова Поле перад вачыма. А дождж глуха шаптаў за шаўковым полагам нябачнага шатра, утворанага прошчай. І тут, у каменным коле, абкружаным змрокам і непагаддзю, ля зялёнага полымя ўсе дзівосы пра край вагнявокіх не падаваліся нечым нязвыклым. Толькі – сапраўдным, адзіна і непарушна правільным. Бо, можа быць, сапраўдная музыка, сапраўдныя словы паэта і павінны лучыць існае з тым, чаго не было ніколі, і цаляць у сэрца – навылёт, назаўжды.

– Музыка – як бы чары? – захопленым шэптам спытаў Лель. – Як… жыццё?

– Майстры складваюць казкі, – адгукнуўся лютніст. – А тыя абрастаюць плоццю ў свеце пад зорамі. Як садоўнікі прывіваюць дрэўцы, так паэты з явы ствараюць песні.

– О, – толькі і мог вымавіць Лель, а лютніст засмяяўся.

– Нічога складанага, насамрэч, – заўважыў ён ганарыста. – Трохі ўмельства, трохі жывога ўяўлення, трохі музыкі.

– А ты мог бы… – усміхнуўся быў Лель і тут жа асёкся, пачырванеў. Йурай, аднак, зразумеў яго з паўслова:

– Скласці песню пра цябе? – і чмыхнуў насмешліва. – Чалавечыя сыны, – заўважыў ён, – часта жадаюць зрабіцца часткаю песні, каб гучаць і ўражваць нават тады, калі іх кароткае жыццё абарвецца. Адно яны забываюць чамусьці, што самыя цікавыя казкі страшныя, а самыя любімыя песні – з нешчаслівым фіналам.

– Хаця… – лютніст працяў Леля вострым паглядам, уважліва, быццам здымаў з яго меркі. – Можа, аднойчы будуць пець і пра цябе. Адно тады сапраўднае, як пясчынка ў ракавінцы малюска, схаваецца пад бліскучай маціцай. Каб утварыць перліну.

Тут Йурай уздыхнуў і замаўчаў, можа, успомніўшы штось не самае прыемнае, а можа, проста стаміўшыся. Змрок шчыльна абступаў іх вакол, поўны ўздыхаў ветру над пусткамі і халоднага дажджу. Дрыжалі зеленаватыя блікі на маўклівых слупах старой прошчы, і ад таго дрогкага святла падавалася, што змяіныя звівы ў каменнай глыбіні варушацца, сплятаюцца і развязваюцца, зацягваюцца вузламі.

– А чаму ж ты… ад гэтага ўсяго, ад музыкі, ад чараў, ад сілы – сышоў? – спытаў Лель пасля непрацяглага маўчання. І падумаў: «Сам бы, мусіць, што заўгодна зрабіў бы, каб застацца, хай сабе і адным з многіх, усяго толькі нікчэмным спакушаным шарагоўцам».

Йурай павёў плячыма і бязлітасна выправіў:

– Збег, – і з востраю ўсмешкай дадаў: – Бачыш, чалавечае дзіця, у нас ёсць нешта агульнае. І ты, і я, – абодва марна ўцякаем ад уласнага ж ценю.

– Ды не збег я, – пазмрачнеў Лель, сціскаючы яшчэ ліпкія ад мёду кулакі. – Я…

Слова сарвалася з вуснаў як бы само па сабе, цяжкае, страшнае, быццам не сам Лель яго вымавіў, а дакацілася рэхам старэчага каркання па слядах.

– …пачвара.

Йурай ускінуў бровы – недаверліва. Агледзеў суразмоўцу, звузіўшы вочы, прыпыніўся позіркам на Лелевым ценю, што трапятаў за ім у няпэўным зеленаватым святле вогнішча.

– О, бачыў я на сваім вяку жалуды, што выраслі ў стогадовыя дубы, – загаварыў лютніст, дзынкнуўшы завушніцай. – Але такіх пачвараў – не, бадай, не даводзілася.

Вусны Лелю звяло сутаргай – нібы ледзяная ігла прашыла, замыкаючы словы, адбіраючы мову. Злыя слёзы ўскіпалі на павеках, а хрыплае карканне «Праклён, праклён!» – затапіла з галавою, быццам даў нырца ў брудную ваду. І не было як расказаць, не было як вызваліцца. Не было як растапіць ледзяны камяк, што намёртва змёрзся ўнутры. Задыхаючыся ад нявыказаных словаў, што падступалі да горла, Лель мог толькі глядзець, як насцярожана хмурыцца лютніст, як цягнецца – па-над агнём – да ягонай, Леля, растрапанай галавы рукою. Як доўгімі пальцамі падчэплівае ля самай скроні нешта нябачнае, бязважкае – і ўсё-такі існае. Як з высілкам цягне тое нешта на сябе – быццам разгортваючы непадатлівы клубок нітак.

– …зарок на вуснах, – задуменна сказаў Йурай, і Лель, усхліпваючы, глядзеў, не верачы ўласным вачам, як пераліваецца на пальцах музыкі ніць з атрутнага срэбра. – Каб не распавёў пра тое, аб чым гаварыць табе забаранілі.

– Праклён, праклён!.. – каркнула зусім блізка, за колам дрогкага святла ад вогнішча, і цяжкія крылы начной птушкі пагрозліва білі сырое паветра, і полаг уяўнага шатра над прошчаю хіснуўся, быццам нешта спрабавала прайсці праз яго. Леля закалаціла частай дрыготкай. Йурай, які, здаецца, таксама пачуў гэты покліч, угледзеўся ў цемру за каменным колам і выскаліўся драпежнаю, амаль ваўчынай усмешкай.

– Што ж, – прагаварыў лютніст, з гідлівасцю скідваючы з пальцаў ніць чужога закляцця. – Калі ты, чалавечае дзіця, не можаш гаварыць, я стану тваім голасам.

Прагаварыў гэта і стрэліў паглядам, як стралою па-над вогнішчам, зірнуў агністымі зялёнымі вачыма. Прадзіраючыся скрозь насланую немату, скрозь ледзяныя іглы, скрозь знясіленасць, чорныя словы і злавеснае карканне.

Ніці памяці пацягнуліся да гэтага пагляду, апякаючы, успыхваючы балюча і страшна. І зноў была мешаніна з твараў ды постацей, і маленькія сёстры плакалі, і маці працягвала рукі, а бацькаў нож, бліснуўшы, абразаў Лелевы валасы, і тыя гарэлі ў агні разам з таемнымі травамі. І цягнулася зморшчаная рука з доўгімі кіпцямі, і запалы рот пагрозліва шамкаў, заклікаючы, заклінаючы, праклінаючы. І вочы глядзелі адусюль, шэпты разыходзіліся за спінаю. Сорам. Ганьба. Выгнанне.

І балючым апошнім ударам, як нажом пад лапатку, дабіваючы:

– Пачвара!..

– Я бачу, – бязгучна гаварыў лютніст, ценем крочачы за Лелем па няпэўнай сцяжыне памяці. – Я – бачу.

І Лель, застылы, расколаты, пабачыў таксама, як бы адбітак у чужых вачах. Бачыў самога сябе і россып панурых хацін – дробную вёску ў засені гор. Пад саламянымі стрэхамі жылі людзі, земляробы. Усе амаль – рэшткі горнага племені, якое збегла ад вайны і спусцілася ў даліну, шукаючы лепшай долі і ўрадлівых палеткаў. Адваёўвалі зямлю ў векавечнай пушчы, сеялі збожжа. Жылі, як маглі, на беразе халоднай лясной ракі.

Край быў суровы, зімы доўгія, ураджаі няпэўныя – і прыйшла нястача, голад. Таму да разных слупоў на бліжнім раздарожжы, да слупоў, упрыгожаных знакамі, вышыванымі ручнікамі ды бразготкамі, неслі дарункі. Ахвяравалі апошняе, пяклі хлеб, замяшаны на мёдзе і крыві, кленчылі, маліліся пад выцвілымі стужкамі і знямелымі званочкамі.

Ды старыя, горныя яшчэ багі маўчалі. А можа, проста не мелі сілы па гэты бок сіняга хрыбта. А можа, ніколі не мелі сілы.

Тады знекуль з’явілася старая ведзьма, рагана, голас Вялікай Усёмаці. Тая доўга стаяла пад слупамі горных бостваў, углядаючыся ў выразаныя твары і знакі. Трэсла сівымі валасамі, ажно падавалі галасы ўплеценыя ў косы бразготкі, прасцірала рукі, па якіх пляліся выведзеныя на скуры змяіныя знакі. А пасля запэўніла:

– Усёмаці дапаможа, але запатрабуе адплаты, цаны крывёю. Не курынай, не цялячай, але чалавечай.

І спакойна рушыла па сухой траве, цягнучы за сабою, як хвост, цёмны плашч.

– Я бачу, – шапнуў вецер над вухам у Леля.

А той ізноў, агаломшаны, як і ўсе іншыя, стаяў пад разнымі слупамі на раздарожжы. Горы дыхалі бязлітасным холадам, і бліскала нясцерпнаю беллю ледзяная шапка на магутным піку Буй-тура. Такою ж нясцерпнаю беллю ззялі камяні на дзікім беразе лясной ракі. Пясчаны бераг, зарослы альхоўнікам, што калыхаўся на хвалях туманоў, – і рака, жывое срэбра, якое гучала. Ціхі спеў блытаўся ў аеры, плыў над вадою, раствораны ў тумане, падступаў да саламяных стрэхаў па той бок.

– Чары там, – казала бабуля, сплёўваючы цераз плячо. На дзікі бераг не хадзілі – ды і, зрэшты, патрэбы не было ў вусцішных камянях ды лапіку шорсткай травы між імі.

– Я бачу, – напявала рачная вада.

Горныя боствы, дзікія, абымшэлыя, дрымучыя, не дапамагалі, адступіліся, кінулі былое апякунства. А вось рагана дапамагала – вылівала дзіцячы спалох, выганяла ліхаманку, здымала з жывёлы сурокі, а з жыта – заломы. І таму рагане верылі, таму прынялі яе Ўсёмаці і названую цану, якой б высокаю ні была.

А цана была: чалавечае дзіця. Дачка, народжаная пад маладзіком, не старэйшая за шэсць год. Усяго адно дзіця дзеля выжывання ўсіх, хіба гэта многа? І земляробы ў вёсцы на беразе ракі, параіўшыся, ахвотна пагадзіліся: сапраўды, нямнога.

Але дзіцем тым была Лелева пяцігадовая сястра, самая меншая.

Таму горка плакала маці, і плакалі сёстры, і бацька, хворы, душачы кашаль, стаяў на парозе, бяссільна апусціўшы спрацаваныя рукі. Замест бацькі Лель мусіў у чоўніку перавезці малую праз лясную раку – і там пакінуць у траве між белых камянёў, пакінуць дзіця са старою раганай.

І Лель адвёз. Сцяўшы зубы, вынес з хісткага чоўніка сонную малую, загорнутую ў бацькаў плашч, паклаў на траву, крануўшыся русай галавы дрогкімі вуснамі. Пасля пайшоў, не абарочваючыся, назад, туды, дзе на мокрым пяску адпачываў човен. І кожны крок быў цяжкі, і кулакі сціскаліся бяссільна. Хіба з усёмагутнай Усёмаці варагаваць? З той, што дае сваёй рагане сілу лекаваць і людзей, і жывёлу, і саму зямлю?

Сястра, мусіць, прачнуўшыся там, у цемры, між вусцішных каменных слупоў, спужалася і заплакала, паклікала яго па імені. І Лель не стрываў – вярнуўся.

Пабачыў над дзіцем рагану, скурчаную, страшную, з пачарнелым тварам. Пабачыў вузлаватыя рукі, спярэшчаныя змяінымі ўзорамі, рукі, якія драпежна цягнуліся да русай галавы. Сястра плакала і клікала на дапамогу, а таму Лель, не вагаючыся, схапіўся за бацькаў жалезны нож на поясе. І, засланіўшы сястру сабой, ударыў пачвару па адной кіпцюрыстай руцэ – ажно лінула цёмная кроў на белае цела каменя. А рагана закрычала, запрарочыла, праклінаючы, і нешта цяжкое і касматае абрынулася зверху, прыціснула да роснай травы, так што не варухнуцца было.

Пясчаны бераг паплыў, быццам човен, па цёмнай вадзе, а Лель, поўны жаху і вусцішных водгаласаў, бег прэч. Бег на чатырох касматых лапах цераз ваду, цераз поле, бег пад тонкім сярпом нованароджанага маладзіка. Узрадаваўся быў, пабачыўшы сваю хату, але радасць вырвалася знутры мядзведжым бурчаннем, і маці, што з ліхтаром чакала ягонага вяртання на ганку, закрычала, толькі пабачыўшы яго. Тады ён зноў бег, бясконца блукаў па цемры, дзёр кіпцюрамі ствалы гонкіх хвояў у пракаветнай пушчы, ад ярасці і адчаю рваў магутнымі лапамі зямлю, падымаючы ўверх зжоўклую ігліцу. Ноч цягнулася і цягнулася, як смала, як мёд, а пасля Лель, стомлены і бегам, і адчаем, праваліўся ў трызненне.

Прачнуўся і доўга глядзеў на ўласныя рукі, падраныя і брудныя, без звярыных кіпцяў, не аброслыя поўсцю. Глядзеў, вачам не верачы, упэўніваючы сябе, што проста пабачыў кашмарны сон, які цяпер скончыўся. Але калі прыцягнуўся дамоў, сустрэў змрочныя позіркі і падціснутыя вусны. Маці зноў плакала і ўпотай сунула яму, знямеламу, дарожную торбу. А бацька, падступіўшы, загадаў апусціцца на калені і, забраўшы Лелевы валасы, па прынесеным з гор даўнім звычаі, заплеценыя ў косы, абрэзаў іх у два ўдары.

Гэта быў – канец. Валасы абразалі памерлым, што скончылі свой жыццёвы шлях, або здраднікам, якім лепей было б і не жыць. Лель, апусціўшы галаву, плакаў моўчкі: горкія словы, што круціліся на языку, не маглі прагучаць, толькі выліваліся з яго слязьмі.

– Прэч, – сказалі яму, і голас старой раганы дамешваўся да галасоў родных і суседзяў. – Пачвара.

Дзін! Гэта музыка шчыльна перапляталася з успамінамі – лёгкі перазвон струнаў. Лель пачуў яго толькі цяпер, калі хвалі памяці адпускалі яго, адкатваліся назад. І гукі, і колеры, і пахі зноў вярталіся, бо зноў вакол былі верасовыя пусткі, напоеныя мядовым водарам, і маўклівае кола камянёў абкружала нябачанае зялёнае вогнішча, і не-чалавек, нахіліўшы галаву, ласкава кратаў струны і рассыпаў, быццам перліны, звонкія, строгія, патрэбныя словы.

Дождж аціх, над каменнымі ікламі пагорка ўспыхвалі бляклыя зоры, а цемра за колам зеленаватага святла дыхала зябкаю сырасцю. Лель, скаланаючыся, глядзеў на лютніста, а той, задуменны, асцярожна загасіў гучанне струнаў даланёю і спытаў толькі:

– І… як доўга?

Лель няўпэўнена пакруціў галавой: адлічваць час у яго цяпер атрымлівалася кепска, бо дні і ночы часта дваіліся, праміналі ў звярыным паўзабыцці, беглі, як пясок скрозь пальцы. Месяц, можа, два. Ён ішоў ад Істацкай пушчы сюды, на захад, крочыў чалавечымі нагамі па дарогах і сцежках, бег, калі раптоўна накатваў шал, мядзведжымі лапамі скрозь гушчар. Спачатку – каб проста не заставацца на месцы. Пасля – бо ў адной вёсцы, куды рызыкнуў зайсці, баючыся найперш самога сябе, пачуў пра лясную ведзьму. Тая быццам бы жыве ў лясах на захадзе, за верасовымі пусткамі.