Kitobni o'qish: «МИРЗО ҲАМДАМ ҚИССАСИ»

МАХПИРАТ НОМИДАГИ ЎРТА ОСИЁ

ХАЛҚЛАРИ ТАРИХИ ИНСТИТУТИ

МИРЗО ҲАМДАМ ҚИССАСИ

Тошкент

Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

“Фан” нашриёти.

1998

Қўлингиздаги қиссада Ҳусайн Бойқаро, Алишер Навоий иштирокида Абдураҳмон Жомий билан нозик табиатли ғазал шайдоси Мирзо Ҳамдам ораларида бўлиб ўтган ғазал базми ва шеър баҳси ўз ифодасини топган.

Асар кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган.

Форсийдан

Аҳмаджон ҚУРОНБЕКОВ

Ҳайдарбек БОБОБЕКОВ

Мамуд ҲАСАНИЙ

таржимаси.

Масъул муҳаррир Р. С. Қосимов.

Илмий муҳаррир тарих фанлари

доктори Ҳ. Н. Бобобеков

© Махпират номидаги Ўрта Осиё

М ^{4603010000 – 3-246/98} Рез. 98. халқлари тарихи институти.

^{М 355(04) – 98} © Ўзбекистон Республикаси ФА

“Фан” нашриёти, 1998 йил.

ISBN 5-648-02547-5 © Ҳайдарбек Бобобеков.

МИРЗО ҲАМДАМ ҚИССАСИ

Мирзо Ҳамдам қиссаси халқ орасида кенг тарқалган. У асли форс тилида бўлиб, “Қиссаи Мирзо Ҳамдам”, “Қиссаи Мирзо Ҳамдам ва Мавлоно Жомий”, “Қиссаи Мирзо Ҳамдам ва латойифи Жомий”, “Қиссаи Мирзо Ҳамдамхон” каби ном-лар билан қўлёзма ҳолида ўқиб келинган. Ўзбекистон Респуб-ликаси ФА Шарқшунослик илмгоҳининг қўлёзмалар хазина-сида унинг 19 та қўлёзмаси сақланмоқда. Қисса 1915 йилда Когонда, 1916 йилда эса Тошкентда чоп этилган. 1916 йилда Тошкентда яна унинг форсча матни билан бирга ўзбекча тар-жимаси ҳам эълон қилинган бўлиб, бу таржима машҳур ҳат-тот, шоир ва таржимон Сирожиддин Маҳдум Сидқий Хондай-лиқий томонидан амалга оширилган. Сидқий бу таржима ки-тобни “Сипари ғам, таржимаи қиссаи Мирзо Ҳамдам” (“Мир-зо Ҳамдам қиссасининг таржимаси бўлмиш ғамларни ҳайдов-чи китоб”) деб атайди ва биринчи саҳифасига Жомийни улуғ-ловчи қуйидаги тўртликни илова қилади:

Илм элин Жомий пешвоз эрур,

Ишқ элин Жомий муқтадоси эрур.

Шеъридур завқ элиға бол каби,

Ташна Сидқийға худ зулол каби.

Сидқий бу қиссани нима учун таржима қилганини шеърда қуйидагича баён қилади:

Тамаллуқ қилиб Мулла Акмалхон ул,

Мени индабон айлади меҳмон ул.

Ўшал дам тилаб Ҳислат Эшонни ҳам,

Менга ҳамдам этти ўшал бо карам.

Қилиб ул икков мандин ўқ илтимос,

Дедиларки, эй марди мардоншунос.

Ки бу Мирзо Ҳамдамни турк айлангиз,

Ани чоп этайлук қилиб яхши биз.

Демак, Сидқий ношир Акмалхон ҳамда шоир Хислат Эшоннинг илтимоси билан бу қиссани ўзбекчага ағдарган. Юқорида айтганимиздек, у 1916 йилда Тошкентда чоп этил-ган.

Қиссанинг мазмунига келсак, бир қараганда у кишига ғала-ти туюлади. Гўёки буюк аллома Абдураҳмон Жомий (1414–1492) бир самарқандликнинг хабарига кўра, Мирзо Ҳамдам исмли нозанин йигитга ошиқ бўлиб, Самарқандга жўнайди. Ҳақиқатан ҳам, қиссанинг мазмуни зиддиятли бўлиб, уни қу-йидагича изоҳлаш мумкин.

1. Қисса муаллифи Жомийнинг “ҳамдам” сўзи учрайдиган ғазаллари асосида бу воқеани ўйлаб чиқарган ва бу қисса ор-қали Жомий ғазалларини халқ орасига ёйишни истаган.

2. Сўфийлик таълимотида ёш йигит Аллоҳ ёки пир сифати-да талқин қилинган. Масалан, Навоийнинг ҳам “Тифл” (бола) га нисбатан ошиқона айтган ғазаллари бор. Тасаввуфона ға-залларда бу кўпинча “муғбача” тарзида берилади. Мирзо Ҳамдам орқали Аллоҳга етишиш, унинг гўзаллигини таран-нум қилиш ёки пирнинг топиш истаги баён қилинган.

Қиссанинг бошида Жомий Мирзо Ҳамдамга ошиқ қилиб кўрсатилсада, охирига бориб, Жомийнинг Мирзо Ҳамдамга нисбатан оталарча меҳрибон бир зот эканлиги, ўз ўғлига қай-ғургандек унинг учун қайғуриши, Мирзо Ҳамдамнинг шеъри-ятга ўч экани, ғазалларни ғоят даражада чуқур фаҳмлаши ва қадрлашини Жомий юқори баҳолагани очиб берилади.

Қисса даврлар ўтиши билан қайта ишланиб, кескин ўзга-ришларга учраб бораверган. Унинг ҳар бир қўлёзмаси бир-биридан фарқ қилади. Уларда воқеалар ўрни алмашган, ғазал-лар қисқартирилган ёки тўлдирилган. Ҳусайн Бойқаро эса Ҳиротдан Самарқандга келиб қолган. Бизнингча, бу қисса биринчи марта ёзилган пайтда бутунлай бошқача бўлиб, у ҳам бошқа достонлар каби, давр ўтиши билан қайта ишланиб бор-ганлиги табиийдир.

Жомийнинг Самарқанд ва Тошкентга келгани ҳақида аниқ маълумотлар мавжуд. Қиссада Жомий Самарқанд мадрасаси-да мударрис бўлган, деб кўрсатилади. Бундан ташқари, Жо-мий Самарқандда тасаввуф соҳасида “Нақши Мулло” деган йўл ишлаб чиқиб, халқни унга тарғиб қилувчи сифатида тал-қин этилади. Бу зикрга тушишнинг бир йўли бўлиб, халқ унга эргашган эмиш. Аслида бу афсона бўлса керак, чунки Жомий-нинг бу усули ҳақида унинг асарларида маълумот йўқ.

Мирзо Ҳамдам қиссасини биз аввало Ҳ. Бобобековнинг ху-сусий кутубхонасида сақланаётган қадимги қўлёзма асосида форс тилидан ўзбекчага ўгирган ва ундаги ғазалларни ҳам ўзимиз таржима қилган эдик. Таржима тугагач, асар ҳақида маълумот йиғиш учун Ўзбекистон Республикаси ФА Шарқ-шунослик илмгоҳининг хазинасига мурожаат қилганимизда, юқорида айтилганидек, кўплаб қўлёзма ва босма нусхалари борлиги, бундан ташқари, Сидқий томонидан ўзбекчага тар-жима қилинганининг гувоҳи бўлдик. Матннинг насрий қис-мини биз ўз таржимамизда қолдириб, шеърий лавҳалар ўрни-га Сидқий таржималарини киритишни лозим топдик.

Ҳ. Н. Бобобеков

А. Қурбонбеков

М. Ҳасаний

БИСМИЛЛОҲИР РАҲМОНИР РАҲИМ!

Аммо хабарнинг ровийлари ва асарларнинг ноқиллари шундай ривоят қиладиларки, кунлардан бир кун, йиллардан бир йил Ҳазрати Мавлавий Жомий ўз саройларида ўтирар эдилар, уларнинг даргоҳларига бир қаландар кириб салом берди. Ҳазрати Мавлавий Жомий саломига алик олдилар, сўнг Мавлавий Ҳазратлари ундан: “Эй қаландар, қайси ба-ланд ошиёндин биз томон парвоз қилдинг?” – деб сўрадилар. Қаландар айтди: “Эй олампаноҳ, Самарқанд вилоятидан кел-дим”. Мавлавий Жомий Ҳазратлари: “Эй қаландар, Самар-қанднинг ажойиб-ғаройиботларидан қандай сир-синоатларни армуғон келтирдинг?” – дедилар. “Эй, султони олам, Самар-қанд вилоятида бир йигитча оламга келдики, ул нозанининг жамоли шуъласидан қоронғи уйлар мунаввар бўлғуси ва оф-тоб ул йигитча қаршисида хира кўрингуси”. У йигитчанинг таърифини шундай келтирдики, Мавлавий Ҳазратлари ул но-занин йигитчага ғойибона мухлис бўлдилар. Дардли диллари-дан ўтли оҳ отилиб чиқди ва унинг фироқидан нолаю фиғонга тушдилар, қанча ўзларини тутишга интилмасинлар, фойдаси бўлмади. Охири ўринларидан туриб, қаландарнинг қўл-оёғи-ни ўпдилар, ўз ёронлари билан видолашиб, самарқанд вилоя-тига қараб йўл олдилар. Юқори чиқиб, паст тушиб, неча ман-зилдан ошиб, маълум муддатдан кейин Самарқанд дарвозаси-дан кириб келдилар. Самарқанд кўчаларини сайр қилиб юриб, Регистонга етиб келдилар ва Мирзо Улуғбек мадрасасидан хужра олдилар. Кечаси ўша ерда бўлиб, эртаси кун мадраса-дан чиқдилар. Самарқанд пештоқлари ўртасидан бир нонвой-нинг супаси бор эди, ўша ерда ўтирдилар. Бир соатлардан сўнг “кўтар кўтар!” деган овозлар тарқалди. Бозордаги хало-йиқ дўконларини ташлаб, дуч келган томонга қараб қоча бош-лади.

Мавлавий Жомий Ҳазратлари бир кишининг этагидан ту-тиб, нима гап ўзи, нега ҳамманг ҳар томонга қараб қочмоқда-сизлар, деб сўрадилар. Ул киши: “Сен эшитмадингми? Мирзо

Ҳамдам номли йигит келяпти. Ҳусайн Мирзо ҳукм қилиб, кимки Мирзо Ҳамдамга қараса, бошини танасидан жудо қил-гум, деганлар”. Шундай дея у ҳам ғойиб бўлди. Жомий Ҳаз-ратлари ўринларидан туриб, кўча бошига назар ташладилар. Тўққиз нафар занжи болалар нақ юлдузлар каби ва уларнинг орқасидан Мирзо Ҳамдам худди тўлин ойдек чиқиб келдилар. Жомий Ҳазратларининг нигоҳлари шу заҳоти одамлари ора-сидаги Мирзо Ҳамдамга тушди. Эговланган найзасимон, юракни тешувчи бургут патли ўқ таранг тортилган риштадан учиб, Мавлавий Жомий Ҳазратларининг сийнаи сандиқларига санчилди. Мавлавий Жомий Ҳазратлари ўтли оҳ чекиб, хуш-дан кетдилар. Бир муддатдан кейин хушга келдилар, инон-ихтиёрлари қўлдан кетган эди. Ишқдан маст бўлдилар. Ўз-ўзига дедилар: “Алла замонлардан бери бу нозаниннинг чеҳ-раси ишқида дардли эдим, алҳамдулиллоҳ, кўрдим!” Дарҳол бу байтни ўқидилар:

Жон чи бошад казбаройи дўст натвон зон гузашт,

Шоҳ агар ин аст, ҳаққо, метавон аз жон гузашт.

Таржимаси:

Жон на бўлғай ёр учун гар кимса ондин ўтмаюр,

Шоҳ агар шу бўлса, биллоҳ, жондин ўтмоғлиғ зарур.

Унинг лаблари гўё сув берилган ёқут-лаъл, кокиллари ка-малак товланар, суврати кўркам, мислсиз шаклу шамойил, ҳар бир дил унга ошиқ эди.

Алқисса, Мавлавий Жомий Ҳазратлари кўрдиларки, ул но-занин йигитнинг жамоли ниқоб тагида ҳам офтоб билан баҳс-лашади. Улар ақлу ҳушини қўлдан бериб, ерга йиқилдилар ва Мирзо Ҳамдам бу аҳволдан воқиф эдилар. Тулпорнинг жило-вини тортдилар. Жомий Ҳазратлари алла замонлардан кейин ҳушларига келдилар ва бу байтни ўқидилар:

Маҳи ман рўйи худ бо пинҳон карда меояд

Ду лаълашро ба зери ханда пинҳон карда меояд.

Таржимаси:

Манинг моҳим юзини пардада пинҳон қилиб келган,

Табассум бирла лаъли шаккарин хандон қилиб келган.

Мирзо Ҳамдамнинг кўзлари бу қаландарга тушди, қараса-ки, кўринишдан тузуккина қаландар. Мирзо Ҳамдам айтди-лар: “Зинҳор занжи болалар бу қаландарга зарар етказмасин-лар”.

Мирзо Ҳамдам монелик қилдилар. Улар кўрдиларки, бу қа-ландар ошиқона шеърлар ўқимоқда. Мирзо Ҳамдамнинг қаҳ-ри келиб, тиғини хилофдан суғирдилар ва унинг бошини та-насидан жудо қилмоқчи бўлдилар. Мавлавий Жомий Ҳазрат-лари бу байтни ўқидилар:

Чу Жомий тиғ барканданд Мирзо баҳри қатли ту,

Ҳазарон руҳи ноҳақро ба мижгон кардаанд бо ту.

Таржимаси:

Чу Мирзо, Жомиё, қатлинг учун чекса бу дам ханжар,

Ҳазарон хуни ноҳақни қилур мижгон билан санга.

Мирзо англадиларки, бу байт Мавлавий Ҳазратлариники, Мавлавий Жомий Ҳазратларининг ҳурматини қилиб, тиғни ғилофига солдилар ва йўлга равона бўлдилар. Мавлавий Жо-мий Ҳазратлари уларнинг ортидан тушиб, ғазал бошладилар:

То дийдаи хунборам бар орази хўбон бошад,

Ақлу дилу дин бурбанд, сад рахна дар иймон бошад.

Таржимаси:

То дийдан хунбориким, кўрди жамол аҳлин,

Юз рахна топиб иймон, кетди ақлу дин.

Мирзо Ҳамдам қарасаки, қаландар кўпроқ Мавлавий Жо-мий Ҳазратларининг шеърларини ўқимоқда ва афтидан маъ-нилик қаландарга ўхшайди. Шунинг учун Мирзо Ҳамдам тул-порининг жиловини тортиб, бирма-бир қадам бостириб юра бошлади.

Занжи болалар кўрдиларки, бу қаландар Мирзо Ҳамдамга ошиқликдан лоф урмоқда. Мирзо Ҳамдамдан яширин тиғни Мавлавий Жомий Ҳазратларига отдилар. Улар бир сакраб, ўзларини нонвой дўконининг панасига олдилар.

Мирзо Ҳамдам занжи болаларнинг бу қилиғидан кайфияти бузилиб, занжи болаларга ўшқирган эди, тулпори бирдан ол-динга ташланиб, йўлга тушди, улар зўрғатдан ўзларини ўнг-лаб олдилар ва тулпорнинг калласини узинглар, деб амр қил-дилар.