Kitobni o'qish: «Алламжонов айбдор»

Сўзбоши

Бу китоб нега керак?

Китоб ёзишдан мақсад учта бўлиши мумкин. Бундан иккиси менга тааллуқли эмас.

Биринчиси – пул ишлаш. Менда бундай зарурат йўқ.

Иккинчиси – қанчалик зўр эканимни бутун дунёга намойиш этиш. Лекин ўзимизда ҳам, чет элда ҳам кўпчилик мени танийди, боримча билади. Шундай экан, ҳеч кимни алдай олмайман.

Ва ниҳоят, учинчи сабаб – ўзим истаган инсонларга – ўн бешдан ўттиз ёшгача бўлган, атроф-оламга қараб туриб: «Бу ёғига нима қилсам экан? Кун сайин ўзгариб бораётган жамиятда қандай яшаб кетаман? Орқамда туриб берадиган, қўллайдиган одамим бўлмаса ҳам юзага чиқа олармикинман, кимга керакман ўзи? Орзуларим ушалармикин?» деб ўйланаётган ёшларга муҳим фикрларни етказиш.

Сизга ўзим ҳақимда, қандай қилиб оёққа турганим, ҳозирги даражага етишимга нималар туртки бўлгани ҳақида гапириб бермоқчиман. Ҳеч нарсани назардан қочирмасликка ҳаракат қиламан.

Бу китобни ёзишга киришгунча ўзимни жуда омадли деб ҳисоблардим. Бутун умр омад кулиб боққандек туюларди. Мана ҳозир ҳам, шинамгина уйимда, оилам даврасида ўтириб ёзяпман. Муваффақиятли бизнесим, қизиқарли лойиҳаларим бор. Пешонанинг ярқирагани шу эмасми?!

Лекин бошимдан ўтган воқеаларни бирма-бир эслаб, омадим чопган пайтдан кўра, ишим юришмаган вақтлар кўпроқ бўлганини тушундим. Битта муваффақиятга эришиш учун шунчалик кўп муаммога дуч келган эканманки, буни юз фоиз омад деб ҳам бўлмайди.

Биласизми, онам – доя-ҳамшира. Дояларга алоҳида имтиёзлар берилмаган. Биттагина кафолатланган қулайлик – фарзандларини ўзи ишлайдиган туғруқхонада, ишончли шифокорлар қўлида, ҳамкасб дўстлари орасида дунёга келтириш. Хуллас, мен туғиладиган пайтим шуям ўхшамаган, онамнинг ишхонаси санитария-дезинфекция ишларига – «мойка»га ёпилиб қолган.

I

Вазир келди

Гўдаклигимда катталарнинг оёғи остида ўралашиб, инжиқлик ёки шўхлик қилсам, бувим доим: «Уни тинч қўйинглар, уришманглар. Бу болам министр бўлади», – дердилар.

У вазир бўлади.

Нега ундай деганларини билмайман. Бувимнинг фикрича, оиламизда мендан бошқа ҳеч ким министр бўлолмасди. Автослесарь билан ҳамширанинг ўғли бир кун обрў-эътиборли, катта одам бўлишини хаёлга ҳам келтириш қийин эди.

Ойимни саволга тутаман. Улар ҳам бувим нега бундай деганларини билмайдилар.

Мана энди, орадан ўттиз йилдан кўпроқ вақт ўтиб, ЎзМАА1 биносининг холида турибман. Министр бў-либ. Ўзбекистон Матбуот ва ахборот агентлигининг директори мақомига кўра вазир ҳисобланади. Каттагина бинонинг биринчи қавати. Девор, шифтлари тўкилай дейди, поллари чириб ётибди, ҳамма ёқ вайрона, чиқинди. Ҳатто вазирнинг, яъни менинг хонамдан канализациянинг бадбўй ҳиди анқийди. Сталин давридан қолган бу эски иморат охирги марта қачон таъмирланганини биров эслолмайди.

Бинодаги беш юздан ортиқ хонанинг деярли ҳаммасини ижарачилар эгаллаб олган. Хотин-қизлар қўмитаси, қайсидир партиялар, қандайдир нашриётлар, тадбиркорлар ва яна кимлардир. Ички ҳовлида машиналар тиқилиб кетган. Ҳеч ким менга аҳамият бермайди ҳам, одамларнинг униси у ёққа, буниси бу ёққа ўтиб юрибди. Иккинчи қаватнинг чап қанотидаги кафтдек жой – мана шу ЎзМАА.

Мени жамоага таништириш учун Бош вазир ўринбосари, Молия вазири Жамшид Қўчқоров келди. Таништирдию жўнаб кетди. Мажлислар залига типографияларнинг ёши ўтиб қолган директорлари, бошқарма бошлиқлари йиғилган. Ҳар бири бу тизимда салкам ярим аср – Совет Иттифоқи давридан бери ишлаб келади. Ўша лаҳзада менга бўлган муносабатни аниқ ҳис қилдим: гўё хонага ёш бола адашиб кириб қолгану бувиси меҳр билан: «Боламни уришманглар, у вазир бўлади»,– деяётгандек. Хонадагилар менга парво қилмай, ўзаро гаплашиб ўтиришибди. Эшикдан кириб келган ёшгина кўзойнакли йигитчага эътибор қаратгандан кўра, ёнидаги обрўли ҳамкасбининг суҳбати муҳимроқ улар учун.

Маош тарқатиш вақти келиб қолган, ЎзМАА ҳисоб рақамида эса 18 миллион сўм пул бор эди. Бош бухгалтерни чақиртирдим. Нима қиламиз? Пул қани? Қандай ишлардинглар ўзи?

– Хавотир олманг, Комил Исмоилович, типографиялар бизга оборотидан 2% ўтказса, маошни ёпамиз.

Бу ҳақда тўлиқроқ маълумот беришни сўраб, ўзим учун қизиқ нарсаларни билиб олдим. Тўғри, тизимдаги ҳамма ташкилотлар ЎзМААга бўйсунади. Яъни, мантиқан олганда, улар бош идорага гап-сўзсиз маб-лағ ўтказиши шарт. Аммо ҳеч қачон бундай бўлмаган. Бош ҳисобчи ҳар ой ходимларга маош тўлаш вақти келганда: «Илтимос, бизга маблағ ўтказиб беринг», – деб ялинишга тушади. Ва ҳар гал: «Имкон туғилса, берамиз. Бўлганда оласизлар», – деган кибрли жавобни эшитади.

– Комил Исмоилович, уларни кўндираман, шу пайтгача амаллаб келганмиз, – деди ҳисобчи мени «юпатиб».

Демак, бешта нашриёт: «Ўзбекистон», «Ўқитувчи», «Ғафур Ғулом», «Чўлпон» ва «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» олдин ўзини тарозига солади. Охири раҳбариятнинг илтимосини бажарган бўлиб, пул ўтказади, худди эҳсон қилгандек.

– Унақаси кетмайди, – дедим.

– Ия, Комил Исмоилович, соҳанинг китлари-ку улар! Қўйинг, аралашманг, ўзим ҳал қиламан.

Бош ҳисобчи йиллар давомида қуйи ташкилотлардан тиланиб пул ундиришни оддий ҳол деб келган. У ўзича мени бу ёқимсиз жараёндан асрамоқчи бўлди.

Мен ЎзМААга бўйсунадиган барча ташкилотлар раҳбарларини катта умумий мажлисга чақиртирдим. Навоий номидаги Миллий кутубхона директори ўша заҳоти иши кўплиги, келишга вақти йўқлигини айтди. «Қарши бўлмасангиз, кейин ўзингизга алоҳида учрарман, майлими, Комилжон?»

Мен белгиланган вақтда келдим. Вазир курсисига ўтирдим. Одамлар хонага кириб-чиқиб, у ёқдан-бу ёққа юришибди. Мени бир тийинга олишмаяпти, худди бу ерда умуман йўқдекман. Индамай, сабр қилиб турдим. Охири чидолмадим:

– Марҳамат қилиб ўтириб олинглар. Бошлаймиз. Бир-биримизни озгина ҳурмат қилайлик.

Ҳамма жойлашиб олди. Менга ёв қараш қилиб ўтиришибди, суҳбатнинг белига тепдим-да! Энг гигант нашриёт – «Ўзбекистон»нинг директорини турғиздим.

– Қани, гапириб беринг-чи, ишлар қандай кетяпти?

– Агар мен гап бошласам, бу ерда эрталабгача ўтирамиз, – жавоб берди у менсимайгина.

– Керак бўлса, ўтирамиз, – дедим мен. – Бошланг.

Бу ҳақда ҳозир гапириш осон, лекин тартиб ўрнатишнинг ўзи бўлмади. Ишни ЎзМАА директори номидан бинода ўтирган барча ижарачиларга хат ёзишдан бошладим: «Тез кунда эгаллаб турган хонангизни бўшатишингизни сўрайман».

Ижара тўловининг шарти оддий экан: Агентлик ҳисоб рақамига арзимаган маблағ ўтказилади, қолган пул нақд берилади. Хомчўт қилиб кўрдим. Ойига эллик минг доллардан кўпроқ пул келиб турган. Шун-ча пул қаёққа кетган, билмайман. Бош офисга пул тушадими, йўқми, ҳеч кимни қизиқтирмаган. Бино эса харобага айланиб бўлган.

Менга бу пулнинг кераги йўқ эди. Қўл остимдагилар сал ҳайрон бўлишди. Тўғри, бизнес билан шуғулланишимни, ўзимга яраша даромадим борлигини ҳамма билади, лекин пул ҳеч қачон ортиқчалик қилмайди-ку.

Табиийки, «Ижарачиларга тегманг», деган илтимослар ёғила бошлади. Ҳеч ким иссиқ ўрнини йўқотгиси келмасди. Юқоридан, вазирлик ва идоралардан қўнғироқ қилдириб, янги директорга босим ўтказишга ҳаракат қилишди. Фақат Хотин-қизлар қўмитасининг ўша пайтдаги раиси Танзила Камоловна2 улар учун ажратилган янги бинонинг қурилиши ҳали охирига етмагани, озгина вақт берилса, бир йўла кўчиб чиқиб кетишларини тушунтирди. Уларнинг сўзини икки қилолмадим. Қолганларга қаттиқ турдим. Бино – бизники, ходимларимга шароит яратиб беришим керак. Ички ҳовли ёпилди, уюм-уюм ахлат чиқариб ташланди, хоналар, холл, йўлаклар таъмирланди. Буларнинг ҳаммаси кимнинг ҳисобидан бўлганини гапиришга ҳожат йўқдир-а?! Бино таъмири оилавий бизнесимга қимматга тушди, олдинда эса ҳали яна иш кўп эди.

Эсимда, тадбирлардан бирида Бош вазирнинг биринчи ўринбосари Очилбой Жуманиёзович Раматов3 билан учрашиб қолдик. Ҳозир нима ишлар билан бандлигимни сўради. ЎзМААни бошқараётганимни айтдим.

– Нима ташкилот эди у, эслатиб юборинг? – сўради Раматов.

ЎзМАА шу даражада бор-йўқлиги билинмайдиган, мудроқ ташкилот бўлганки, ҳатто Бош вазирнинг биринчи ўринбосари бу Агентликни бирданига эслолмади. Ташкилот раҳбарлари Вазирлар Маҳкамаси йиғилишларига деярли чақирилмаган. Директорини фақат «бахт мактуби» олиб турган газеталарнинг муҳаррирларигина таниган – уни олиб ташла, буни таҳрир қил… Фақат бир марта, жаноб Тангриев4 «маънавиятга зарар етказганлар»га (унинг назарида, албатта) қарши ЎзА орқали аёвсиз кураш эълон қилганида, унинг донги ҳамма ёққа тарқалди.

Аммо менинг олдимда турган энг асосий масала бинони таъмирлаш эмас, Агентлик директорининг нуфузини кўтариш эди, албатта. Хўп, бунинг учун нима қилиш керак? Мансаб гувоҳномасини пеш қилиб, атрофдан иззат-ҳурмат кутиш бефойда. Яхшиси, жанг санъати қоидаларини қўллаган маъқул. Биринчи навбатда асосий рақибни, ким бошқаларга таъсири, сўзини ўтказишини аниқлаб, зарарсизлантириш шарт.

Ходимларни аттестациядан ўтказиб, бир кун ичида бир неча кишини ишдан бўшатдим. Кейин бутун жамоа олдида Мониторинг маркази директори Хуршид Маматовни лавозимидан олдим. Айнан унинг гуруҳи Яхшиямки, ишдан кетганимга ачинган оддий журналист ва блогерлар ҳимоя қилишгани, бўлмаса булар мени янчиб ташлашга тайёр эди.

Мониторинг маркази ЎзМАА ичидаги энг ёпиқ тузилма бўлиб, ҳеч қайси директор унинг остонасидан ҳатлаб ўтмаган. Бир куни хонамдан чиқарканман, бегона кишининг котибимга сурбетларча ўшқираётганини эшитиб қолдим. Котибиятдаги йигитлар эса индамай туришибди.

– Сиз кимсиз? – сўрадим мен.

– Мен Мониторинг марказиданман! – менсимай жавоб берди у.

Улардан ҳамма чўчирди, чунки ўзларини салкам бутун олам хўжайинларидек тутишарди.

– Чиқиб кетинг бу ердан! – аслида бундан қўполроқ гапирдим. – Ким бўлибсиз, ходимларимга дўқ урадиган?

Кўринишидан зиёли ва оғир-босиқ раҳбардан бунақа муомала кутмаган ҳалиги киши довдираб қолди. Индамай чиқди-кетди. Мен ўша заҳоти Мониторинг марказидагиларни йиғилишга чақирдим.

Кириб борганимда, ҳамманинг кўзи менда, биров қизиқиб, биров хавфсираб қараб турарди.

– Ҳозир сизларга қиладиган яхшилигим шуки, – дедим Марказнинг директори ва яна бир неча ходимга, – ўз аризангизга кўра ишдан бўшатаман ва сизларни хотирамдан ўчириб ташлайман!

Мониторинг марказига шу пайтгача амалда ҳамма ишни юритган Дилноза Зиёмуҳамедова5 директор бўлди. Ҳозир у Президент Администрацияси раҳбарининг ўринбосари. Фаҳм-фаросатли, ҳаракатчан оддий ходимларни директор ўринбосарлари лавозимигача кўтардим. Муддат қўйдим, йўл-йўриқ кўрсатиб, ҳаммани ишга солиб юбордим.

Энди энг улкан ва бўйсунмас кит – «Ўзбекистон» нашриёти қолди. Ўша, директори «гапирсам, эрталабгача ўтирамиз», – деган нашриёт. Ростдан ҳам янги вазирга айтадиган гаплари кўп экан – типографиядаги қўшиб ёзишлар, талон-тарож, мулкни ўзлаштириш ҳолатларининг тарихи жуда узун, Иттифоқ даврига бориб тақаларкан. Ҳукуматнинг барча доиралари билан алоқалари зўр йўлга қўйилган. Ҳатто қўшни давлатлар миқёсида ҳам. Ўз-ўзидан маълумки, ҳамма ҳужжатлари жойида. «Ўзбекистон» республикага вагонлаб қоғоз олиб кирадиган нашриёт эди. Айрим фактларни таҳлил қилган ҳолда, катта эҳтимол билан давлат курсида олинган қоғоз мамлакат ичида бозор нархида сотилганини тахмин қилиш мумкин. Ўртада жуда катта пул айланарди. Шунинг учун нашриёт директори мени раҳбар сифатида тан олмади, топшириқларимни бажаришни хаёлига ҳам келтирмади. «Серый кардинал» Маҳмуджон Зайтаев6 бўлиб чиқди. Лавозимида эллик йилдан бери ўтирган мансабпараст, амалдор бу отахон ҳеч нимадан тап тортмасди.

Типография доим давлатдан катта буюртмалар олиб, дарслик, кундалик ва дафтарлар чоп этса ҳам, давлатга фойда келтирмас, аксинча, зарарга ишларди. Аслида даромад кимларнингдир чўнтагига тушар, тизимда меҳнат қилаётган 650 нафарга яқин ишчи эса арзимаган маошини ҳам вақтида ололмасди.

Уларнинг даромад топиш йўлларини ўрганиб, «Қойил!» деб юбордим. Қоғоз салфетка-сочиқчалар ва ҳожатхона қоғози ишлаб чиқарувчиларга ўрам-ўрам чиқиндини ҳам пуллашар экан, шоввозлар! Табиийки, ундан ҳам «откат» – улуш олишган. Хуллас, ҳамма нарсадан пул қилинган. Алмисоқдан қолган нашриёт ускуналари эса тез-тез ишдан чиқар, уларни янгилаш ва замонавий техникани ишга тушириш зарур эди. Лекин эҳтиёт қисмлардан ҳам «откат» олмаса бўлмайди.

Менинг ҳисоб-китобимга кўра, кимларнингдир чўнтагига ҳар йили миллионлаб доллар тушган. Мамлакатдаги энг йирик нашриёт эса талон-тарож қилинган, вайрон бўлган. Лекин бу менинг шахсий кузатув ва хулосаларим. Мен тергов олиб борадиган, кимгадир айблов қўйиб, далил қидирадиган прокуратура эмасман. Аммо ўз фикримни айтишга ҳаққим бор, буни менга ҳеч ким тақиқлай олмайди.

Майли.

Янги йил арафаси. Ишчиларга мукофот пули тарқатилсин, деб топшириқ бердим. Корхонанинг ўзида катта саҳна қурдик. Шерали Жўраев, Юлдуз Усмонова каби санъат юлдузлари, таниқли қўшиқчиларни таклиф қилдик.

Ўзиям роса қиздиришди!

Концертдан кейин, зиёфат охирида сўзга чиқдим.

– Кайфиятлар қалай? – сўрадим йиғилганлардан. – Нимага баъзиларнинг юзида хурсандчилик кўрмаяпман? Янги йил байрам-ку?! Мана, мукофот пули олган бўлишингиз керак…

Ўтирганлар орасида ғала-ғовур бошланди. Қанақа мукофот? Ҳеч ким ҳеч нима олгани йўқ…

Раҳбариятнинг ранги ўчиб кетди.

– Мен ЎзМАА директори сифатида ўз мажбуриятимни бажардим, ходимларни мукофотлаш ҳақида буйруқ бердим. Лекин раҳбарларингиз буйруқни бажармаган.

– Кечирасиз, ҳали улгурмадик… – деган мужмал жавоблар эшитилди.

– Если вы не выполняете мои поручения, я буду вынужден вас уволить, – ответил я. При всех. В микрофон.

– Агар берилган топшириқни бажармасангиз, сизларни ишдан олишга мажбур бўламан, – бу гапни ҳамманинг олдида, микрофон орқали айтдим.

Эртасигаёқ шошилинч равишда мукофот пули тарқатилди. Ҳеч қандай протоколу расмиятчиликка қараб ўтирмаслигимни билиб, ҳайиқишди, шекилли. Ҳамманинг олдида нимани ўйласам, ўшани гапираман, ишдан шартта бўшатишим мумкин, аризага «ўз хоҳишига биноан…» деган ёзувни тиркаб, ими-жимида чопонни елкага ташлаб кетиш йўқ.

Мукофотни вақтида бериш арзимаган масаладек кўриниши мумкин, лекин бу янги раҳбарнинг бир сўзли эканини исботлади. Шундан кейин ишчиларнинг муаммоларини ўргана бошладим. Ўзига хос очиқ эшиклар марафонини эълон қилдим. Истаган ходим келиб, дардини айтиши, савол ёки таклифини бериши мумкин эди. Эрталабдан бошланган кирди-чиқди ярим кечагача давом этарди. Тўйлар, маошлар, таътиллар, даволаниш, ижтимоий имтиёзлар, хат-ҳужжат – кўрмаган масаламиз қолмади.

Типография ходимларини эса огоҳлантирдим: ким ўғрилик қилса, жавобгарликка тортилади. Тўғри, «откат»лар билан солиштирганда бу пул хамир учидан патирдек эди. Кимлардир барибир эски ҳунарини қўймади ва ишдан бўшатилди.

Дарвоқе, директорнинг ҳам ойлигини оширдим. Ундан олдин хусусий бозорда энг зўр мутахассисларнинг меҳнати қанчага баҳоланишини суриштирдим. Натижада, директорнинг маоши 2,5 миллиондан деярли 25 миллионга чиқди.

Ойлиги расман қанча эканини аниқлаганимда, ўртамизда нохушроқ суҳбат бўлиб ўтди:

– Миллиардлаб пул айланадиган, 650 кишилик жамоага бош-қош раҳбар бунақа арзимаган ойликка ишлаши учун ё аҳмоқ бўлиши керак, ёки ўғри. Сиз қайси бирисиз? – сўрадим киноя билан. – Шахсан мен қўл остимда иккала тоифа ҳам ишлашини хоҳламайман.

Раҳбарлар исталган пайтда лавозимидан айрилиши мумкинлигини тушунишди. Топшириқни бажармаса, ишдан оламан. Қаттиқ ва аёвсиз босим ўтказишга тўғри келди.

Маълум вақтдан кейин директор қабулимга келиб, «ўз хоҳишига кўра» лавозимидан озод этишимни сўради. Йўқ! Аниқ бир сабаб бўлса, бўшатаман, ўз ихтиёри билан кетиш йўқ!

Типографиялардан биридаги цехда ишчилар ертўлада ишлашар экан. Бино тахминан эллик йилдан бери таъмирланмаган. Ҳамма ёқда намгарчилик, зах босиб ётибди, хоналар нимқоронғи. Бинони эпақага келтириш учун бир ҳафта муддат бердим. Роппа-роса бир ҳафта! Директор эртасидан ишга чиқмай қўйди. Ҳамма ишни ташлаб, йўқолиб қўя қолди.

Нашриётларнинг раҳбарлари қалтис вазиятда эди. Мени на пора бериб, на кимларгадир қўнғироқ қилдириб ўзларига оғдира олишди. Бундай юқори лавозим эгасига унча-мунча одам ҳадди сиғиб илтимос билан чиқа олмади. Шунинг учун йиллар давомида нашриётлар маблағини ўзлаштириб келганлар секингина жуфтакни ростлашди.

Йўлимизга тўғаноқ бўлаётганларнинг илдизини қуритиш керак эди. Акс ҳолда, улар ишлашга халақит беришлари, устимдан юмалоқ хатлар ёзиб, оёғимдан чалишга ҳаракат қилишлари аниқ. Лавозимида қолганларга ҳар қандай қоидабузарлик ва саботаж учун албатта жавобгарликка тортишимни тушунтириб қўйдим. Ёши ёки кўрсатган хизматларига қарамай, ҳеч кимни аяб ўтирмаймиз, айбдор жазосини олади.

Молиявий текширув ЎзМААга қарашли «Ўзбекистон» нашриёти зарарга ишлаётганини кўрсатди. Ваҳоланки, давлат буюртмаларидан ҳисоб рақамига миллиардлаб сўм тушиб турарди. Вазиятни ўрганиб, ташкилот балансида соҳага алоқаси бўлмаган қандайдир активлар, бинолар борлиги ва улардан фойдаланиш учун жуда катта маблағ сарфланишини аниқладик.

Энг кўпхарж бино «Ўзбекистон» нашриёти қошидаги ётоқхона экан. Ходимлар у ерда ўн йиллаб, авлод-авлоди билан яшайди. Бино нашриёт балансида. Лекин улар доим ижара ҳақи тўлаб келган.

Юристларга масалани ўрганиб, қонуний ечимини топиш бўйича топшириқ бердим. Ҳар бир оила ижара хонадонини ўз номига расмийлаштирсин, ётоқхонада эмас, шахсий уйида яшасин, дедим. Ечим топилди. Шунча йил ижарада турган элликта оила бошпанали бўлди.

Ҳар бир хонадонга бирма-бир кириб, бир пиёла чой устида мезбонларни гапга солдим. «Уйни ўз номингизга расмийлаштиришда муаммо туғилмадими? Ҳеч ким ҳеч нарса тама қилмадими? Уйли бўлиш учун кимнингдир чўнтагига пул солиш керак, деган гаплар бўлмадими?» Ҳаммадан бир хил жавоб эшитдим: Йўқ, унақаси бўлмади.

Бу бизнинг ғалабамиз эди! Уй тақсимоти учун жавобгарлар, агар ортиқча гап чиқса, албатта қулоғимга етиб келишини билиб, бир тийин ҳам ундиришга ҳаракат қилишмаган. Бинони таъмирлаб беришни бўйнимизга олгандик, ваъдамизнинг устидан чиқдик. Ишчилар ҳовлида катта дастурхон ёзиб, худойи қилишди. Мениям таклиф этишди. Сўзга чиқиб, бу уйлар юртимиз Президенти ҳамда Агентлик томонидан тақдим этилаётгани, ҳужжатлар қонуний расмийлаштирилгани ва мендан кейин ҳам ишчилардан уйни ҳеч ким тортиб ололмаслигини айтдим. Кимдир хурсандчилигини ичига сиғдиролмай йиғлаган, кимдир кулган, ҳамманинг кўзи чақнаб турибди, хуллас, эсдан чиқмайдиган кун бўлди.

Президент сиёсатининг асоси ҳам одамлар турму-шини яхшилашдир. Мен команданинг бир аъзоси сифатида шу ишга озгина бўлса ҳам ҳиссам қўшил-ганидан мамнун эдим.

Шунча йил омонат уйда ҳаёт кечириш, омонат уйда фарзанд кўриб, тўй-томошалар қилиш, исталган пайтда кўчада қолиши мумкинлигини ўйлаб, қўрқиб яшаш… Ҳозир ўз уйларида тинч-хотиржам яшаётган ўша одамлар дуоларида мени ҳам эслаб қўйишади, деган умиддаман.

Яна балансимизда республикадаги ягона матбаа-

ноширлик касб-ҳунар коллежи ҳам бўлиб, ёпилиш арафасида турган экан.

Қабулимга директори келди.

– Бинони бўшатиб беришимиз керак, – деди.

– Хўп, яхши. Матбаачиларни қаерда тайёрлаймиз унда?

– Коллежнинг ўзи бўлмайди! – хўмрайиб жавоб берди директор.

– Мамлакатда 1 600та матбаа корхонаси ишлаб турибди-ю, матбаачи тайёрлайдиган бирорта ўқув даргоҳи бўлмайдими?! Бунақаси кетмайди!

Коллежни сақлаб қолдик. Вазирлар Маҳкамасининг бу борадаги Қарорига ўзгартириш киритилишига эришдик. Коллежнинг ёпилишига йўл қўйиб бўлмасди. Чунки китоб, дарслик, ўқув қўлланмалари, кўргазмали ташвиқот воситалари ўрнини ҳеч нима боса олмайди – интернет ҳам, бошқасиям.

Энди олдимизда турган энг муҳим масала СЎЗ ЭРКИНЛИГИ эди. Биз Вазирлар Маҳкамасига бўйсунамиз. ВМ эса вазирлик ва идоралар дегани. Танқид асосан шуларга қаратилган бўлса, қандай қилиб сўз эркинлигига эришиш мумкин? Демак, Агентлик вазирликлар билан тенг мақомда бўла олмайди.

Президентга билдириш хати киритдик. Агентлик бевосита Президент Администрациясига бўйсунсагина ОАВни ҳимоя қилиши мумкин. Масалани шу нуқтаи назардан асосладик. Бизга қўнғироқ қилиб, оғзимизни ёпадиганлар бўлмаслиги керак. Раҳбарият бу таклифни қўллаб-қувватлади.

Агентлик ходимлари маошини бир неча баробар оширдик. Арзимаган пул тўлаб, одамлардан виждонан ишлашни талаб қилиб бўлмайди. Ойликлар қай даражада ўзгарганини тасаввур қилишингиз учун мисол келтираман: бир ярим миллион оладиганларнинг маоши ўн саккиз миллионга чиқди. Соҳани яхши биладиган мутахассис ўз қадрини ҳам билади, ҳалол ишлайдиган бўлса, ўша арзимас пулга кўнмайди.

«Ботир Парпиевнинг жияни» бўлмаганимда, бу ишларни эплай олмасдим, албатта. Мен шафқатсиз солиқ идораси мактабида жуда самарали сабоқ олганман.

1 ЎзМАА – Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги. Матбуот ва ахборот соҳасида давлат сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга оширишни таъминловчи давлат органи.

2 Танзила Камоловна Норбоева – Ўзбек давлат ва жамоат арбоби, 2016-2019 йиллари Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитасига раҳбарлик қилган.

3 Очилбой Жуманиёзович Раматов – давлат арбоби, 2016 йил 15 декабрда Ўзбекистон Республикаси Бош вазирининг биринчи ўринбосари этиб тайинланган.

4 Лазиз Тангриев – 2017 йил июлдан 2018 йил ноябргача ЎзМАА раҳбари бўлган.

5 Дилноза Зиёмуҳаммедова – 2020 йил июндан Ўзбекистон Президенти Администрацияси раҳбарининг ОАВ масалалари бўйича ўринбосари, ОАВ, телевидение ва матбуотни ривожлантириш сектори мудири.

6 Маҳмуджон Зайтаев – «Ўзбекистон» нашриёт-полиграфия ижодий уйи директорининг биринчи ўринбосари.

II

Парпиевнинг жияни

2001 й.

Санъат институтининг биринчи курсида ўқиётганимда қариндошимиз Бахтиёр ака ҳозирги МТРК-нинг1 ўт ўчириш хизматида ишлайдиган оғайниси Абдусаттор ака билан келишиб, мени телевидениега амалиётга жойлаб қўйди. Ота-онам «Дарсдан кейин лақиллаб юрмасин, ишласин, пул топмасаям, тажриба орттирсин», – дерди. Ўзим ҳам телережиссёрлик касбига қизиқиб, ҳақиқий телевидениечи бўлишга тайёр эдим.

МТРКга кириш осон эмас, бу ниҳоятда ёпиқ ташкилот. Бирор лавозимни эгаллаш у ёқда турсин, энг оддий ишга жойлашиш учун ҳам таниш-билиш керак эди. Абдусаттор акага раҳмат, оддий бир талабани практикага олишга «Давр»2 дастури таҳририятини кўндирди.

Ишга кетаётганимда онам қаттиқ тайинладилар:

– Комилжон, жон болам, ҳеч ким билан уришиб-талашиб юрма, илтимос, бировга гап қайтарма, «хўп-хўп» дегин, нима иш буюришса, дарров айтганларини қилгин, ҳаммага фойданг тегсин, ҳаммага ёрдам бергин, ўғлим…

Худди шундай қилдим. «Режиссёр ёрдамчиси ассистентининг ёрдамчиси» деган шарафли лавозимда ҳаммага фойдали бўлай, дедим.

– Ҳой, бола, сомсага чиқиб ке!

– Хўп.

– Ўв, кассеталарни олиб чиқ.

– Хўп.

– Тайм-кодини ёзиб бер.

– Хўп бўлади…

Секин-секин иш ўргандим, билим, тажриба орттирдим.

Ўша пайтда «Давр»га Фурқат Зокиров раҳбарлик қиларди. Мен унинг учун кераксиз бир матоҳдек эдим. Шунча ишлаб, менга на бир оғиз яхши гапиргани, на мақтаганини эслайман. Фақат танбеҳини, «Ишдан ҳайдайман!» деган пўписасини эшитганман. У мени қанчалик ёқтирмаса, мен ҳам ўша пайтда уни шунчалик ёмон кўрардим. Ҳамманинг олдида мени ҳақорат қилиши ёки арзимаган хатоим учун студиядан ҳайдаб солиши мумкин эди. Ҳеч қачон саломимга алик олмасди, худди бу билан бирор жойи камайиб қоладигандек. Эсласам, ҳалиям тушунмайман, наҳотки бир оғиз сўрашиш шунчалик малол келган бўлса?!

«Давр тонги»га Севара Назархон севишганлар кунида концерт бергани ҳақида кичкина лавҳа тайёрлаб, росмана балога қолдим.

– Қанақа севишганлар? – чинқирди у. – Жиннимисан? Севишганларинг нимаси?! Менга нимани тиқиштиряпсан?

Бақир-чақири бутун МТРКга эшитилди. Шундан кейин иложи борича унинг кўзига кўринмасликка ҳаракат қилдим. Ҳеч ким таҳририятнинг қоидалари, сиёсатини, умуман, телевидениенинг ёзилмаган қонунларини ўргатмасди. Лекин ишни худди тажрибали одамдан сўрагандек талаб қилишарди. Алам қиладигани шу эди. Ишимни қойил қилиб бажаришга ҳаракат қилганим сари сўкиш эшитардим. Мен ўзим-га бошқача бир муносабат талаб қилмайман. Лекин дўқ-пўписа, ҳақоратни умуман кўтара олмайман. Гап эшитмаслик учун ҳамма ишни астойдил, ўз вақтида бажараман.

Фурқат Зокиров мени ҳайдаб юборган «Давр» студиясининг монтаж-кўрикхонаси ҳамда «Давр тонги» дастури ижодий гуруҳи.

Ҳозиргача нима иш қилсам, худди тепамда Фурқат Зокиров афтини буриштириб, «Таҳририятдан ҳайдайман!» деб ўдағайлаётгандек туюлаверади. Ҳамма лойиҳаларим пишиқ-пухта чиқиши шундан бўлса керак.

Лавҳаларни ҳаммадан яширинча, энг асосийси, директорга кўрсатмасдан тайёрлашга тўғри келарди. Камерани ялиниб олиб, кечалари монтаж қилардим. Шундаям телевидениеда бемалол кўрсатса бўладиган яхши материал чиқарди. Масалан, «қутқарув-050» хизматига бағишланган қисқагина лавҳамдан ҳатто Фурқат Зокиров ҳам камчилик тополмай, эфирга қўйган.

Кейин ФВВ3 ҳақида кўрсатув тайёрладим. Бинойидек материал бўлди, шунчалик ўзимга ёққанидан ФВВ офисига бориб, ўзларига кўрсатишга қарор қилдим.

Пешона деб шуни айтсалар керак: мен «қайдасан ФВВ» деб йўлга чиққанимда матбуот хизмати бошлиғи капитан Бегматов янги тайинланган вазир Ботир Парпиевнинг қабулида ўтириб, дакки эшитаётган бўлган. Ахборот хизмати ишламаяпти, вазифасини бажармайди, янгиликлар эълон қилмайди, телевизорда кўринмайди… Капитан Бегматов пешонасидан дув-дув оқаётган терни рўмолчаси билан артганча, боши қотиб ўтираверган. Вазир ҳақ эди.

Қабулхонадан чиққан Бегматовга ФВВ биносида ахборот хизматини қидириб юрган ёш йигитча, яъни мен рўпара келиб қолдим. Капитан роса хурсанд бўлиб кетди.

– Менга худди шу керак эди! – деди у, тайёрлаган кўрсатувимни кўриб. Кейин уст-бошимга ғалатироқ қаради-да (калта иштон – шортикда эдим): «Эртага тузукроқ кийиниб кел. Шим, кўйлак… Министрнинг олдига кирамиз», – деди.

Эрталаб ФВВ эшигига етиб келганимда иш куни бошланишига ҳали ўн беш дақиқа бор эди. Вазирнинг хонасига кирдим. Форма кийган Ботир Раҳматович каттакон стол ортида нимадир ўқиб ўтирарди. Ўзиям қоядек салобатли. Менга бир қараб қўйди.

– Ассалому алайкум… – иккиланиб, секингина стол томон юрдим. Шу пайт кутилмаган воқеа бўлди. Мен Фурқат аканинг саломимга алик олмаслигига ўрганиб қолган эканман. Вазир ўрнидан турди. Столни айланиб ўтиб, менга қўлини узатди.

– Ваалайкум. Яхшимисиз? – у шундай деб, ўтиришга ишора қилди.

Нимага келганим ҳам эсимдан чиқиб кетди. Ўзимни йўқотиб қўйдим. Кимсан вазир мен – оддий бир талаба билан сўрашиш учун ўрнидан турди-я! Бу одамни ўша кундан ҳурмат қила бошладим. Ҳалигача кўнг-лимда ана шу миннатдорлик ҳисси бор.

Ботир Раҳматович материални кўриб, жуда мамнун бўлди. Ишим унга ёқди.

– Яшанг! Энди қоғоз-қалам олиб, ёзинг. Мана бу жойида галстук сал қийшайиб қопти, бунисида фуражкани тўғрилаш керак. Манави ерга бунақа кириб борилмайди, бу томондан эмас, нариги тарафдан…

Вазирнинг гапларини ёза туриб, кайфиятим туша бошлади. Видео газета учун ёзилган репортажмас-ку, беш дақиқада ўзгартириб ташласам. Қийшайган бўйинбоғни тўғрилаш учун ўша лавҳани бошқатдан тасвирга олиш керак. У пайтлари МТРКда ҳеч ким ўзича камера ололмас, техника журналистларга жадвал бўйича, навбати билан бериларди. Оласан, қўл қўясан, жойига бориб, тасвирга тушириб келасан, хуллас, ўзига яраша тартиб-қоидаси бор. Кейин ҳамма материални монтажда йиғиб, рендер қилиш керак.

– Ёзиб олдингми? Сенга эртагача муҳлат.

Қандай улгурганимни билмайман-у, лекин эпладим. Кечаси билан ухламадим. Эрталаб тайёр қилиб бордим.

– Баракалла! Фақат кеча манави жойи эсдан чиқибди-да, шуниям қўшиб қўй, кечқурун кўрсатасан.

Вақт кечагидан ҳам кам. Ўшанда ҳаётимда биринчи марта умуман иложи бўлмаган ишни қилиб, кечгача топшириқни бажардим.

– Ана энди ҳаммаси жойида, – деди вазир. – Эфирга беравер.

Кулиб юборай дедим.

– Ботир Раҳматович, мен телевидениеда кичкина одамман. МТРК раиси у ёқда турсин, муҳаррир ҳам гаплашиб ўтирмайди мен билан. Уни ҳатто кўрмайман ҳам. Лавҳа эфирда кетиши учун унинг имзоси керак.

– Йўғ-э? – астойдил ҳайрон бўлди вазир. – Май-ли, шуям муаммоми?..

У телефонда Кўчимовнинг4 рақамини терди.

– Абдусаид ака, бизни қўллаб турганингиз учун раҳмат, йигитларингиз зўр экан, жуда яхши кўрсатув тайёрлашибди…

Ишхонада Фурқат Зокиров мени қилич яланғочлаб кутиб турган экан. Бу сафар у бутун Тошкентни бошига кўтариб бақирди. Мен уни бир тийинга олмай, рухсатсиз, навбатсиз камера олиб чиқиб кетибман. «Тирранча, думбул, аҳмоқ, эшшак… Менга юқоридан босим ўтказаман, деб ўйлама!»

Ўша кундан бошлаб икки ўт орасида қолдим. ФВВдагилар айтса, лавҳа тайёрлаб бераман, кейин директор менга заҳрини сочади: ҳар сафар вазирликдан қўнғироқ қилдириб, техника жадвалини бузармишман.

Иш кўп, МТРКдан ярим кечаси қайтардим. «Навоий» метро бекатидан охирги поезд тунги 12:03 да жўнар, нима қилиб бўлсаям, улгуришим керак эди. Бунақа пайтда метрода деярли одам бўлмайди, фақат фаррош хола каттакон швабрасини перроннинг у бошидан бу бошига судраб юради, яна икки милиционер мудраб ўтиради. Бекат бўм-бўш, нимқоронғи, овозлар акс-садо беради, ўзига хос ҳиди бор… Метронинг ҳидини шунақа яхши кўрардим-ки… Бу уйга қайтиш ҳиди эди. Тоннелдан келадиган шамол ва яқинлашаётган поезд чироқларини айтмайсизми! У мени яна бир оғир иш кунидан озод қилиб, эркинликка олиб чиқадигандек туюларди. Ҳаммасидан кўра шу ёқимли эди.

Менинг бекатим— энг охиргиси. Шунинг учун баъзан йўлда ухлаб қолсам ҳам, керакли бекатдан ўтиб кетмасдим. «Беруний5 – охирги бекат. Вагондан чиқаётганда буюмларингизни унутманг». Шу сўзларни эшитиб, уйғониб кетардим.

Берунийда соат тунги ўн иккидан кейин жамоат транспорти қатнамас, Қорақамишга6 етиб олиш учун таксичилар турган «питак»ка келардим. Охирги манзил – Тансиқбоев кўчаси, тўрт йўловчи йиғилмагунча, машина юрмайди. Мен олдинги ўриндиққа жойлашиб, совуқ кунлари печкани ёқишни сўрардим ва рюкзагимни қучоқлаганча бошқаларни кутиб ухлаб қолардим. Такси бирпасда тўларди.

Кўпинча охирида мен қолардим. Ҳайдовчилар ҳар сафар: «Тансиқбоевгача дегандинг-ку, туш энди!» – деб мен билан тортишар, мен эса яна икки юз метр юришим керак эди. Қаттиқ чарчаганимдан «Сал нарироққа ташлаб қўйинг, ака» – деб ялинардим.

Ухлашдан ҳам кўра тезроқ овқатлансам, дердим. Ўн икки йўлакли уйимиз узоқдан кўзимга каттакон бўлка нон бўлиб кўринарди. Хаёлан устига икки паррак Юсупов памилдоридан қўйиб, туз сепардим.

Ишдан эртароқ чиқсам, троллейбусда кетиб, кейин яна икки бекат пиёда юрардим. Мактабнинг ёнидан шошмасдан ўтардим, лекин панжара тугаб, қабристон девори бошланганда югуришга тушардим – атроф ваҳимали, қоп-қоронғи, салгина шитирлаган товушдан юрагим ёрилай дейди. Югурганим яхши.

Ойим қорнимни тўйдириш учун ишдан келишимни албатта пойлаб ўтирардилар. Икки хонали уйда олти киши – адам, ойим, бувим, икки синглим ва мен яшардик.

Биз – болалар бувим билан битта хонада, ерга кўрпача тўшаб ухлар эдик. Бувим менга дуо қилишни ўргатганлар. Ҳар куни ухлашдан олдин қиладиган дуолари хотирамга қаттиқ ўрнашиб қолган. Маъносини тушунмасдим-у, барибир қандайдир хотиржам бўлиб қолардим. Кейин эса ўз билганимча, деразага, юлдузларга қараб дуо қилардим. Худо энг ёруғ юлдуз томонда, У мени аниқ кўриб турибди, менга ёрдам беряпти, яқинда бой, машҳур ва бахтли бўлиб кетаман, деб қаттиқ ишонардим…