Kitobni o'qish: «Пьесалар / Пьесы»

Карим Тинчурин

Shrift:

* * *

Сакла, шартламасын!..
^{Комедия}

Дүрт пәрдәдә

Уйнаучылар:

Шакирҗан – татар бае.

Габбаса – аның хатыны.

Шәрифҗан – аларның уллары.

Мөршидә – Шакирҗанның кардәш кызы.

Мортаза бай – Шакирҗан байның дусты, бик юан кеше.

Мансур – газета идарәсендә эшләп йөрүче яшь язучы.

Ибраһим – Мансурның иптәше.

Садрый – бозык байбәтчә.

Сәляхетдин – байбәтчә.

Николай Александрович – пристав, бик юан кеше.

Сәйфетдинов

Фёдоров

Шымчы.

^{бутишниклар.}

Гыйлаҗ бабай – Шакирҗан байның дворнигы.

Нурмөхәммәт – Шакирҗан байның типографиясендә эшче.

Сәгатьче.

Әби – Мансурның бүлмә хуҗасы.

Гөлҗамал – Шакирҗан байның асравы.

Беренче пәрдә

Байлар дачасы. Уртада алтын шарлы челтәр капка. Сулда тәрәзәле һәм пыяла ишекле зур терраса. Уңда дача эскәмиясе. Сулда өстәл һәм урындыклар. Куе урман. Кояшлы, бик якты көн.

I. Гыйлаҗ бабай ялгызы.

Гыйлаҗ бабай (капка янында). Көш, көш, юньсезләр! (Җирдән таш алып.) Монда сезгә ни калган? Үз йортыгыз тармыни? Көш, көш, дим, әрсезләр. (Тагын таш алып бәрә.)

Мансур килеп керә. Таштан куркып кала.

II. Гыйлаҗ бабай һәм Мансур.

Мансур. Чү, бабай? Ни эшлисең? Башны ярырсың.

Гыйлаҗ бабай (куркып). Ялгыш, энем, ялгыш. Тавыкларны куадыр идем. Йөдәтеп бетерделәр.

Мансур. Суярга кирәк үзләрен. Кем тавыклары соң?

Гыйлаҗ бабай. Күрше тавыклары. Көнозын шунда чуалалар.

Мансур. Чуалсалар ни, рәхәтләнсеннәр. Сиңа уңайсызламый торганнардыр ич?

Гыйлаҗ бабай. Бай ачулана. Кеше тавыкларын кертергә кушмый. Әтәче – бигрәк усал нәрсә. Безнең әтәчне кыерсыта. Безнең әтәчнең токымы яхшы булса да, яшь әле. Күрер күзгә зур булса да, көче азрак шул. Күршенеке карт әтәч, килеп-килеп безнең әтәчне талап китә. (Тавыкларны күреп, борылып.) Көш, көш!.. Ни калган сезгә монда? Көш, дим, зимагурлар! Көш, дим, юлбасарлар!.. (Таш алып бәрә.) Көш, дим!..

Мансур. Байлар өйдәме?

Гыйлаҗ бабай. Карт бай шәһәрдән кайтып җитмәде әле.

Мансур. Бикәләр өйдәме?

Гыйлаҗ бабай. Өйдә.

Мансур. Тагын кемнәр бар?

Гыйлаҗ бабай. Нигъмәтҗан шәһәргә байны алып киткән иде. Иртәгә кызлар да бәйрәмгә хәзерләнергә китәчәкләр, мин дә шәһәргә кайтам. Мунча керәсе бар. Бәйрәм бит, ахрысы. Байның иске читеген бирергә булган иде әле бикә. Гает намазына читек киеп барырмын дип торам. Юкса итек тәмам эштән чыкты инде. Яхшы итек иде. Тузды шул, тузды.

Мансур. Тузса, баеңнан яңаны сорарга кирәк.

Гыйлаҗ бабай. Безгә, картларга, кайда инде яңа итекләр! Нигъмәтҗан көне-төне үзе белән бергә йөрсә дә, аңар да әле яңаны алып бирми. Байның быел расходлы елы шул. Яңа итекләр даулап булмый инде. Көзгә чыдаса, кыш өчен кайгырмыйм. Кышны чабатадан да уздырып була аны. Көз көне пычракта карт кешегә уңайсызрак. Миндә риматиз чире бар дип әйтәләр. Аяклар сызлый. Риматиз юешкә ярамый икән. Көзгә кадәр итекләр таралып бетмәсә ярар иде. Дегетләп, һәйбәтләп чормага куйган идем. Көзгә чыдаса, кыштан курку юк. Кыш көне су ташыганда, итек уңайсыз була. Көзгә чыдаса, кыштан, Алла боерса, курку юк. Тәндә җан булганда, салкынга бирешмисең аны. Кыштан курку юк, Алла боерса.

Мансур. Бабай, сиңа ничә яшь?

Гыйлаҗ бабай. Яшь дигәндә, яшькә байлык зур. Югары оч Хисами белән бер елны каралдык. Менә аның инде гүр иясе булганына, уракка төшкәндә, нәкъ унбер ел була. Миңа дә күптән вакыт инде дә, ризык бетмәгән булгач торасың икән шул. Карчыкны җирләгәнгә, бәрәңгеләр казыганда, нәкъ унсигез тула. Яшькә байлык зур. Аллага тапшырып җиденче кибәнне башладык инде.

Мансур. Нәрсә дисез?

Гыйлаҗ бабай. Җиденче унга керештек инде. Көлтәләр җыйганда, алтмыш дүрт була.

Мансур. Мин сезгә йөз яшь бардыр дип торам.

Гыйлаҗ бабай. Йөзгә кадәр торып булмас инде. Менә син мине унбиш ел элек күрсәң иде… Мин, пристаньда эшләгәндә, егерме потны эһ тә итмичә күтәреп пароходка кертәдер идем. Хәзер беттек инде. Балаларның кайгысы картайтты.

Мансур. Ни булды балаларга?

Гыйлаҗ бабай. Кыз балаларны, Аллага шөкер, башкардык. Ир балалардан бәхет булмады.

Мансур. Тәүфыйксыз булып чыктылармы әллә?

Гыйлаҗ бабай. Ул яктан, Аллага шөкер, балаларга үпкәләр хәл юк. Балалар менә дигән егетләр иде. Зур улым Низаметдин исемле иде. Шул Низаметдин, мескен, шахтада җир астында күмелеп калды. Гәүдәсен дә таба алмаганнар. Икенчесе Шакир атлы иде. Анысы күрше авыл алпавытында бик яхшы урында торадыр иде. Арыш суккан вакытта машинага кысылып, кулын бөтенләй эштән чыгарды. Барлыгы өч атна авырып, гүр иясе булды. Яшьләр үлгәнче, мин үлсәм, яхшырак булыр иде бит, Алланың язмышына каршы барып булмый. Күрәсең, җир өстендә ризыклары беткән инде. Балаларның игелекләрен күрергә язмаган, күрәсең. Кыз балалар да ирләре янында, Уралда, алтын базларында торалар. Ахыргы көннәремдә япа-ялгыз калдым. Алла шулай язган, күрәсең. Берни итәр хәл юк.

Мансур. Үлгән балаларың өчен акча ала алдыңмы?

Гыйлаҗ бабай. Акча чыгар, дип әйткәннәр иде. Без надан халык рәтен белмәгәч китереп бирүче булмады. Алпавыт марҗасы гына, Шакирым үлгәч, күмәренә дип, ун сум акчалата, өч пот он биргән иде. Башка нәрсә булмады. Судлашып йөрсәң дә, барыбер шул инде. Безнең, мужикның, сүзен кем тыңлый… Бай булсаң инде, бер хәл. Прошение яздырырлык сумаң булмагач, кая барсаң да, рәт юк инде безнең халыкка. Адвокат ялларга әйткәннәр иде, әлеге фәкыйрьлек аркасында ул да эшләнмәде. Ихи-хи-хи!..

Мансур. Шакирҗан байда күптәннән торасыңмы?

Гыйлаҗ бабай. Көзгә ун ел тула.

Мансур. Күпме жалованье аласың?

Гыйлаҗ бабай. Кая инде ул жалованьелар! Менә пристаньда йөк ташыган вакытларда көненә йөз егермешәр тиен төшергән чаклар була иде. Ул вакыт яшь идем әле. Хәзер картайдык инде. Мин бит хәзер авыр эшләргә ярамыйм. Өс-башны карыйлар. Тамак тук. Миңа хәзер инде артыгы кирәкми дә. Бай да, бикә дә, үлгәч яхшылап җирләрбез, диделәр. Өчен дә, җидесен дә, кырыгын да яхшылап, муллаларга сәдакалар биреп, Коръән укытып уздырырбыз, диделәр. Миңа шунысы булса, башкасын сорамыйм инде. Алла кабул итсен. Торасын тордык инде. Кеше кулында булу белән ахирәт якларын бер дә рәтләп булмады. Гөнаһы күп инде. Тапшырдык.

Мансур. Бер дә курыкма, бабай. Мондагыдан кыен булмас әле.

Гыйлаҗ бабай. Булмасын инде. Юкса дөньяда да михнәт, ахирәттә дә тәмуг булса, кыенрак шул. Әнә байларның эше җайлы. Дөньяда да рәхәт, ахирәттә дә аларның җайлы булыр.

Мансур. Ни өчен алай дип уйлыйсың?

Гыйлаҗ бабай. Байлар намазын укый, зәкятен бирә, сәдакасын бирә. Хаҗына бара, корбанын чала. Аңар мулласы да, ишаны да догасын бирә. Ә безнең ишеләр догасыз, фатихасыз, гөнаһка чумып, каралып бетәсең.

Мансур. Укый беләсеңме?

Гыйлаҗ бабай. Һи, каян беләсең аны! Безнең заманда ул юк иде. Әтидән яшьли ятим калдык. Унике яшьтән бирле кеше кулында. Рәтләп догаларны да белеп булмый. Үлгәч, анда сорарлар.

Мансур. Кайда?

Гыйлаҗ бабай (бармагы белән җирне күрсәтеп). Тегендә.

Мансур. Кемнәр?

Гыйлаҗ бабай. Ни инде… сораячаклар инде.

Мансур. Соң кемнәр сораячаклар?

Гыйлаҗ бабай. Әллә…

Мансур (бармагы белән җирне күрсәтеп). Анда балчыктан башка беркем дә юк.

Гыйлаҗ бабай. Юк?

Мансур. Юк!

Гыйлаҗ бабай. Көш, дим, зимагурлар! Кая киләсең тагын? Хәзер бай кайтыр бит. Әллә бәреп тәпиләреңне сындырганны көтәсеңме? Көш! Тәмуг кисәве!.. Көш, дим, рәхмәт төшкере!..

Мансур (тәмәкесен чыгарып). Бабай, тәмәке тартасыңмы?

Гыйлаҗ бабай. Юк, андый эшләргә, Аллага шөкер, өйрәнеп булмады. Ашап-эчеп, тәмәкеләр дә тарта башласаң, кая инде ул безгә. Андый эшләр безгә кул түгел. Син соң үзең кем буласың?

Мансур. Минем исемем Мансур.

Гыйлаҗ бабай. Бай баласымы? Сәүдәдәме?

Мансур. Юк, мин дә крестьян баласы.

Гыйлаҗ бабай (гаҗәпләнеп). Крәстиэн малае? Соң монда нишләп кенә торасың?

Мансур. Газетада эшлим.

Гыйлаҗ бабай (гаҗәпләнеп). Алай!.. Ул гәзит дигәнне син язасыңмы?

Мансур. Әйе, шул язучыларның берсе булам.

Гыйлаҗ бабай. Алай… Байга килгән идеңмени? (Тора.)

Мансур. Әйе.

Гыйлаҗ бабай. Гәзит китердеңме әллә?

III. Әүвәлгеләр һәм Мөршидә.

Мөршидә (өйдән чыгып, Мансурны күреп аптырап кала). Бабай, казан астына утын керт әле!

Гыйлаҗ бабай. Утын? Ә, әйе, утын шул. Онытканмын. Картлык шул. Уху-ху-ху… (Сөйләнеп чыгып китә.)

IV. Мансур һәм Мөршидә.

Мөршидә (Мансур янына килеп, як-ягына каранып). Мансур, бу ни эшең инде?

Мансур. Нәрсә? (Кулын бирә.)

Мөршидә. Көпә-көндез монда нигә күренәсең? Икебезне дә хур итәсең бит.

Мансур. Борчылма, Мөршидә, мин сиңа килмәдем.

Мөршидә. Миңа килмәдең?

Мансур. Асылда, мин сиңа килдем, әмма өстән караганда мин сиңа килмәдем.

Мөршидә. Син ни сөйлисең?

Мансур. Мин, теге хикәянең акчасын сорарга дип, Шакирҗан байга килдем. Өстән караганда бу шулай. Асылда, сиңа килдем. Бабай, барысы да шәһәрдә бәйрәмгә хәзерләнергә киттеләр, дигәч, син дә шәһәргә киткәнсең дип уйлаган идем. Менә нәрсә, җаный, мин бүген монда Ильяс әфәнделәрнең дачасында кунам. Уңай вакыт таба алсаң, барып чык. Менә теге әйткән китап шул инде. (Китап бирә.)

Мөршидә. Күрше-колан күрмәсә генә ярар иде. Дәү абый да хәзер кайтыр. (Куркып карана.)

Мансур. Тукта әле, Мөршидә, син көннән-көн бозыла барасың. Бераз батыррак булырга кирәк. Син бит кеше. Кешелек хакыңны җуймаска тиеш.

Мөршидә. Сизелсә, яхшы түгел. Болай да әле дәү абый бу арада гел ачуланып тора.

Мансур. Кара әле, Мөршидә, батыррак бул. Үзеңне шулардан кыерсыттырма. Әллә алардан башка тора алмабыз дип уйлыйсыңмы? Төкер барысына да!.. Ярый, хуш, Ильяс әфәнделәргә кил. Мин хәзер шунда барам. Сине көтәрмен.

Мөршидә. Кара әле, Мансур, мин бүген өйдән чыга алмыйм шул. Син иртәгә үзең шәһәрдәге йортка кил. Дәү абый да, Габбаса апа да дачада калачак. Мин асраулар белән генә өйдә булырмын. Шунда яхшылап сөйләшеп, бер карарга килербез. Үзем дә монда торудан тәмам туйдым инде. Дәү абый атлаган саен тирги, җикеренә. Тизрәк өстеннән җибәрәсе килгәнне аңлата. Кияү дә табып куйганнар бугай инде. Теге Мортаза байның Садрыен беләсеңме?

Мансур. Әллә шул бозык малайга бирмәкчеләрме?

Мөршидә. Үз кызлары булмагач, аларга кем булса да булсын. Тик бай булып, придан гына сорамасын. Садрый да бу арада тәмам бер имгәк булды инде, һичбер яры чыгар хәл юк, бәйләнә… Әллә нинди сөю хатлары язган була. Мәсхәрә итмәсә генә ярар иде. Бик усал дип әйтәләр үзен.

Мансур. Юк өчен борчылма. Бернәрсә дә булмас. Ләкин мин шунсына аптырыйм: Шакирҗан бай ни дип ул Садрыйга сине бирмәкче икән?

Мөршидә. Ни өчен булсын, придан бирмәс өчен. Әткәйнең өлешен, шулай итеп, үзендә ябып калмакчы, ди. Зарифа җиңги дә шулай дип әйтә.

Мансур. Юк, аның өчен булмас. Мин бөтенләй киресен уйлыйм.

Мөршидә. Шул, шул, Зарифа җиңги дә шулай ди. Кара әле, Мансур, әткәй өлешен бирмәсә нишләрбез?

Мансур. Мөршидә, син һаман әле шул юк-бар фикерләреңне башыңнан чыгарып ташлый алмыйсың икән. Бирсә бирә, бирмәсә бирми. Нәрсә аның өчен пошынырга? Әллә ачка үләрбез дип куркасыңмы? Менә минем һичбер кесәмдә бер тиен акчам булмый. Шулай булса да торам әле. Ачка да үлгәнем юк, кеше каршысына барып хәер сораганым да юк. Ярый, хуш. Ильяс әфәнделәргә ничек тә килергә тырыш.

Уң яктан Садрый күренә.

Юк-бар нәрсәләр өчен борчылма. Ярый, хуш!

V. Мансур, Мөршидә һәм Садрый.

Садрый. Исәнмесез, Мөршидә туташ! Нихәл син, эшчеләрне баетучы хәерче? Ха-ха!..

Мансур. Мөршидә туташ, мин сезнең дачагызда этләр юк дип торган идем.

Садрый. Шул, шул, «пролетариат», «товарищ», чабуыгызны җыебрак йөрегез бу тирәдә.

Мансур. Әллә чабуга ябыша торган гадәтегез дә бармы?

Садрый. Буталып йөргән чабуларны бездә бик тиз кыскарталар. Ха-ха!..

Мөршидә, читкә барып, эскәмиягә утыра, китабын укыган була.

Мансур. Чабуга ябышучыларга бездә таяк белән җавап кайтаралар.

Садрый. Таякның ике башы бар бит, «товарищ»! Ха-ха!..

Мансур. Дөрес әйттегез, Садрый бай, ике башлы. Берсеннән тоталар, икенчесе белән… (Таягын бутап ала.)

Садрый. Сез сугышырга хәзерләнмисезме тагын? Ха-ха!

Мансур. Кем белән?

Садрый. Белмим, кем беләндер.

Мансур. Алай булгач?

Садрый. Шул шул. Сезгә бераз чабуыгызны җыя төшебрәк йөрү дә зарар итмәс иде, дим.

Мансур. Бер мәртәбә ишеткән идек инде ул хәбәрне.

Садрый. Үзегез өчен яхшырак булыр, дим.

Мансур. Сез үзегезне яхшырак карагыз. Докторга барырга соңга калмагыз.

Садрый. Нәрсә?!

Мансур. Докторга барырга соңга калмагыз, дим.

Садрый. Соңга калсак, без аны үз өебезгә китерә алабыз. Ә менә сез, галахлар шайкасы, үзегезнең урыныгызны белергә тиеш идегез. (Үртәп.) Дачага килдек, диең, ә? Байларны сүксәк тә, аларның тормышларына карап, авыздан селәгәй ага, диең, ә? Ха-ха!

Мансур. Ә сезнең кебек юләр балыклар туганнан ук селәгәй авыз булып туганнар.

Садрый. Син бу сүзләреңне әнә тегендә, кер юучы пролетаркаларыңа барып сөйлә. Бай кызлары алдында, байлар йортында мондый сүзләрне сөйләргә килешми. Бу әдәпсезлек була. Дорфалык була, «товарищ».

Мансур. Нәзакәт хакында сезнең шикелле юләр балыклар үгет бирә башласалар, кояш кире яктан килеп чыкмасмы соң?

Садрый. Әй, синең ише правосыз галах белән сөйләшеп торуы да хурлык. (Мөршидәгә табан борылып.) Мөршидә туташ, бүген көймәдә чыгабыз. Компаниянең түрендә сез булырсыз.

Мансур. Койрыгында сезме?

Садрый. Молчать! Син сөрлеккән белән сөйләшмиләр. Бик талашасың килсә, әнә безнең этнең хәзергә эше юк. Ул сине компаниягә кабул итәр. Аның да правосы юк, синең дә. Нәкъ чиләгенә күрә капкачы инде. Ха-ха!..

Мансур. Ә бездә сезнең шикеллеләрне «праволы ишәк» дип йөртәләр. Бу правоны сездән беркемнең алырга хакы юк.

Садрый. Шулай, Мөршидә туташ, вәгъдәме?

Мөршидә. Нәрсә, нинди вәгъдә?

Мансур. Мөршидә туташ, саташа ул.

Садрый. Без, саташканда да, сездән тирәнрәк йөзәбез.

Мансур. Кабактамы?

Садрый. Безгә, туган, кабакта да урын түрдә, думада да урын түрдә. Ә сезгә бер генә түр бар. Ул теге, капкасына тәре асылган йорт. Беләсең бугай син аны? Ха-ха!.. (Үткен сүзләр әйткән саен, Мөршидәгә «шәп әйттем бит» дигәндәй мактанып карап куя.)

Мансур. Беләм мин аны. Ха-ха-ха!..

Мөршидә. Мансур әфәнде, китабыгыз өчен рәхмәт. Өйгә кермәдегез инде. Хәзергә сәламәт булыгыз!

Мансур. Мин Шакирҗан байны көтәм әле.

Мөршидә. Ә, әйе, шулай бит. Миңа өйгә керергә кирәк инде. Дәү абый озакламыйча кайтыр. Хәзергә хушыгыз! (Китә башлый.)

Садрый. Мөршидә туташ! Мөршидә туташ!

Мөршидә (уңайсызланып кына яртылаш борылып). Нәрсә?

Садрый. Миңа җавап бирмәдегез?

Мөршидә (коры гына). Нинди җавап?

Садрый. Безнең белән көймәдә чыга торгансыздыр бит? Бәдри байның кызлары да чыгалар. Артыгыздан керимме?

Мөршидә. Кермәгез. Мин чыкмыйм.

Садрый. Ни өчен?

Мөршидә җавап бирмичә кереп китә.

VI. Мансур һәм Садрый.

Мансур (истиһза белән). Нихәл? Каптыгызмы?

Садрый. Син безгә карама. Без кабабыз да, шулай ук каптырабыз да.

Мансур. Мөршидә туташ тирәсе өчен саеракка ошый.

Садрый. Анысы безнең эш.

Мансур. Шулай инде, юләрләрне чәчеп үстермиләр. Аларны безнең бай йортлары хәзерләп кенә тора.

Садрый. Байларны сүксәк тә, бай кызларына карап селәгәй ага, диең, ә?

Мансур. Ага, диең, ә?

Садрый. Селәгәй агызып кына калыр да шул.

Мансур. Калыр, диең, ә?

Садрый. Галахлар шайкасы шул. Билләһи газыйм, галахлар шайкасы. Ха-ха!

Мансур. Ха-ха, диең, ә?

Садрый. Тукта әле, син шул хәерче башың белән ни дип, эт шикелле, байлар дачасы тирәсендә чуаласың?

Мансур. Син әле черегән башың белән дә чуаласың бит.

Садрый. Нәрсә, ни дисең?

Мансур. Черегән башың белән дә чуаласың, дим.

Садрый. Бу ни дигән сүз?

Мансур. Черегән дигән сүз.

Садрый. Бу хакта без синең белән бер очрашырбыз әле. Һәрбер узып барган зимагурга үземне кимсетергә рөхсәт итмәм.

Мансур. Сез үзегез баштанаяк кимчелек бит. Шакшының шакшылыгын исбат иткәнен дәлил итеп шакшылыкны алалар. Бу – табигый канун…

Садрый. Бер очрашып, синең белән яхшылап хисаплашасы бар әле, егет. Без синең ише генә галахларны күргән.

Мансур. Без дә синең шикелле этләрнең койрыкларын кисә торабыз.

Садрый. Ярый инде, Мөршидә туташ хөрмәтенә мин монда җәнҗал чыгармыйм. Икенче урында булса, син бу кыланышларыңның сумасын җилкәңә күтәреп алып киткән булыр идең.

Мансур. Хәзердән үк эшне бетерергә мөмкин. Нигә аны сузарга? Аннан соң нигә монда Мөршидә туташны катнаштырырга?

Садрый. Таракан булырга азапланабыз, диең, ә? Ха-ха! Ләкин соңгарак калгансың, егет. Без алай пешкән җимешкә карап кына тормыйбыз.

Мансур. Шуннан соң?

Садрый. Әүвәле-ахры шунда инде.

Мансур. Турыдан-туры әйтергә батырлыгыгыз җитми.

Садрый. Андый эшләр белән мактануны бездә егетлеккә санамыйлар. Ә сез, Мөршидә туташ дип, селәгәегезне агызып тик йөрегез.

Мансур. Мөршидә туташның сезнең ише юләр балыклар белән эше бик аз аның.

Садрый. «Эше беткәч»…

Мансур (кызып). Нәрсә, нәрсә дидегез?!

Садрый. Кәҗә белән кәбестә хикәясен ишеткәнегез бармы, дим? Ха-ха!

Мансур. Нәрсә?

Садрый. Ишеткәнегез юк идемени?

Мансур (ярсып). Син бер ятим кызны пычратырга ничек җөрьәт итә аласың? Мөршидә минем кәләшем икәнлегеннән хәбәрең юк идеме әллә? (Шашынып кала. Тиз генә террасага барып.) Мөршидә туташ! Монда чыгыгыз әле!

Садрый китмәкче була, Мансур аның юлына аркылы төшә.

Юк, сабыр итегез, чибәр егет! Без сезнең белән хисапны мәңгегә өзәргә тиеш.

Мөршидә чыга.

VII. Мансур, Садрый һәм Мөршидә.

Мөршидә. Мансур әфәнде, сез чакырдыгызмы?

Мансур. Мөршидә туташ, менә бу пычрак җан сезнең гыйффәтегезгә тап төшерерлек сүзләр белән сезне тәхкыйрь кыла. (Садрыйга.) Йә, Мөршидә туташ хакында миңа әйткән сүзләрегезне тәкрар итегез!..

Садрый. Юри тавыш чыгарып, сезне хур итмәкче була. Мөршидә туташ, ышанмагыз… Ялганлый ул…

Мансур. Шулаймы? Ялганлыймы? Менә, алайса, сезгә туры сүз! (Яңагына суга.) Җитәрме, әллә тагын кирәкме?

Садрый як-ягына карана да явыз елмаеп куя.

Мөршидә. Тукта, Мансур, син ни эшлисең?

Мансур (Садрыйга). Әгәр дә яңадан кешеләрнең саф вөҗданнарына кара ягарга уйласаң, икенче төрлесе булыр. (Мөршидәгә.) Ярый, хуш, җаным, гафу ит инде! (Садрыйга.) Моннан соң телеңне тыя алмасаң, мин тыярмын… (Китә.)

Мөршидә өйгә керә.

VIII. Садрый ялгыз.

Садрый (баскан җирендә озак катып калганнан соң, бармагы белән янап). Ярый, егет, без синең белән очрашырбыз әле.

Уйлана. Чыгып китә башлый. Шәрифҗан һәм Сәляхетдин очрыйлар.

IX. Садрый, Шәрифҗан һәм Сәляхетдин.

Шәрифҗан. Син монда икәнсең, без сине эзләп йөрибез.

Садрый китмәкче була.

Тукта әле, кая китәсең? Синдә йомыш бар иде.

Садрый. Нинди йомыш? Нәрсә тагы?

Шәрифҗан. Син безгә бераз акча биреп тор әле.

Сәляхетдин. Әгәр теләсәң, компаниягә үзеңне дә кушабыз.

Садрый. Нинди компаниягә?

Шәрифҗан. Аркадиягә чебиләр килгән. Араларында бер мөселман, бер төрек чебие дә бар. Только зур маркалардан. Аз акча белән рәт чыгарып булмый. Менә шулар белән тизрәк танышасы иде. Бик чибәр чебиләр. Араларында бер гарәп кызы да бар. Мәккәдән туры килгән, ди. Тизрәк кулга алырга кирәк үзләрен.

Садрый. Йә?

Шәрифҗан. Шул, син берничә көнгә биш йөз сум биреп тор әле.

Садрый (коры гына). Бирә алмыйм.

Шәрифҗан. Ни өчен?

Садрый. Иске бурычыңны түләгәнең юк әле.

Шәрифҗан. Изгеч! Әллә син аны түләмәм дип куркасыңмы? Әткәй Варшавага малга киткәч, берьюлы барысын түләрмен.

Сәляхетдин. Алайса, чебиләр кулдан оча…

Садрый. Каян килгән соң ул чебиләр?

Шәрифҗан. Алар үзләре заграничный, ди. Французча сөйләшәләр, ди. Кыш көне Оренбургта булганнар. Минһаҗлар утырып кайтканнар инде. Рәтләре шәп, ди. Только, малай, акча күбрәк кирәк, ди. Ул теге синең Нилли, Леопатраларың боларга асрау булырга да яраксызлар, ди.

Сәляхетдин. Фирештәләр инде. Сандугач кебек сайрыйлар. Бигрәк тә татар чебие белән төрек чебие шәп. Ә гарәп кызы шундый бии, карап үләрсең. Өс-баш, мин сиңа әйтсәм, көзге шикелле, җем-җем итеп тора. Агай-эне өчен өзелеп кенә торалар.

Шәрифҗан (кызып). Өзеләләр, диең, ә?

Сәляхетдин. Мөселман булганда, урысларга карамыйлар да.

Шәрифҗан. Әгәр дә бу чебиләрне кулга ала алмасак, хурлыгыннан чәнчелеп китәргә генә кала бит, полный позор.

Садрый. Гөнаһ шомлыгына каршы, миндә дә рәт юк. Закирдан рәт ничегрәк икәнен сорамадыгызмы?

Сәляхетдин. Бу арада аның да көймәсе комга терәлеп тора. Акча юклыктан теге күтәрмә борынлы шамшаметкасын очырган.

Шәрифҗан. Әгәр дә бу чебиләрне кулдан ычкындырсак, бөтен дөньяга адәм мәсхәрәсе булып калабыз бит.

Сәляхетдин. Оренбург егетләре аларны менә дигән итеп тәрбияләгәннәр. Шуларны сагынып авыз сулары корый.

Шәрифҗан. Безгә дә, егетләр, сынатырга ярамый. Без үзебезне күрсәтергә тиеш.

Садрый. Юк бит, миндә дә рәт юк.

Сәляхетдин. Бардыр әле. Үткән атнаны гына мең ярым эләктердең ич.

Садрый. Ул мең ярым өч мең булып очты инде.

Сәляхетдин. Шулай алга килгән җәннәт нигъмәтләреннән колак кагып калабызмыни инде?

Шәрифҗан. Бу хурлыктан, билләһи газыйм, чәнчелеп китәргә генә кала. Позор!..

Садрый. Син соң бер-ике йөз генә эләктерә алмыйсыңмы?

Шәрифҗан. Юк шул. Әткәй Варшавага малга дип акчаны тиененә кадәр кассадан да ала бара. Тәмәкелек тә чиртеп булмый.

Садрый. Акча банкыдамыни?

Шәрифҗан. Өйдә әле…

Гыйлаҗ бабай күренә.

X. Әүвәлгеләр һәм Гыйлаҗ бабай.

Гыйлаҗ бабай. Бай, бикә сине чакырган иде.

Шәрифҗан (куркып). Әллә әткәй кайттымы?

Гыйлаҗ бабай. Юк әле, кайтмады.

Шәрифҗан. Ярый, бар, эшеңдә бул. (Терраса тәрәзәсеннән кычкыра.) Әнкәй! Әнкәй! Әллә чукракландыгызмы? Мөршидә! Әнкәй мине нигә чакырган? Ә? Нәрсә ди? Әй, чәнчелеп китегез!.. (Үзалдына сөйләнә-сөйләнә.) Мин, акча бирә, дип торам.

Гыйлаҗ бабай (тавыкларны куып). Көш, көш, дим, юньсезләр! Көш, дим, рәхмәт төшкерләре. Көш…

Шәрифҗан. Әй син, карт чүмәлә, эшеңдә бул!

Гыйлаҗ бабай китә.

XI. Садрый, Шәрифҗан һәм Сәляхетдин.

Садрый (шул арада уйланып тора. Кинәт бер нәрсә исенә төшкән шикелле булып уйланып, яктырып китә. Урыннан торып). Булды, егетләр, акча булды!..

Шәрифҗан. Булды?!

Сәляхетдин. Чынлапмы?

Садрый (як-ягына каранып). Мин хәзер бер яңа эш уйлап чыгардым. Әгәр дә барып чыкса, биш йөз түгел, биш-ун мең эләктерергә мөмкин.

Шәрифҗан. Йә, йә?

Садрый. Әгәр дә шуны булдырсагыз, чебиләр безнең кулда булуында, билләһи газыйм, шик-шөбһә юк.

Шәрифҗан. Йә, йә, хуш?

Садрый. Әткәңнең өйдә акчасы барлыгын тәгаен беләсеңме?

Шәрифҗан. Беләм, тәгаен беләм.

Садрый. Ул акчалар синең кулыңа күчүгә син каршы тормыйсыңмы?

Шәрифҗан. Тапты сүз! Әткәйнең үзенең минем кулга күчүенә дә мин каршы түгел.

Сәляхетдин. Ай, чебиләр, чебиләр! Кулдан ычкыналар…

Шәрифҗан (Сәляхетдингә). Тик тор әле, изгеч! Йөрәкне яндырма! (Садрыйга.) Йә, хуш, шуннан соң?

Садрый. Мине яхшылап тыңласагыз, барысы да була.

Шәрифҗан. Йә, йә?

Садрый. Син теге газета язучы Мансур малайны беләсеңме?

Шәрифҗан. Хәерче ич ул.

Садрый. Менә шул Мансур малай әтиеңнең акчаларын өйдә асраганын белгән.

Шәрифҗан. Йә, йә?

Садрый. Менә шул галах Мансур үзенең шайкасы белән сезгә «руки вверх!» ясарга җыена.

Сәляхетдин. Нәрсә?

Садрый. Билләһи газыйм. Мин аны хәзер генә сиздем. Ул менә хәзер генә монда иде.

Шәрифҗан. Бездәме?

Садрый. Әйе. Шайкасындагы бер кеше белән сөйләшеп торганын тыңлап тордым. Ләкин алар әле акчаның шәһәрдәме, өендәме, дачадамы икәнен тәгаен белмиләр күренә. Менә шул акчалар аларның кулына төшкәнче, үз кулыбызга төшерсәк, аларга сандык төбендәге кирәксез кәгазьләр генә калачак. Осталык белән эшләгәндә, акча синдә булачак, ә бөтен гаеп алар өстендә калачак. Кәгазьләр аларда булгач, башкасы кирәкми. Ләкин моны бик тиз, бәйрәмгә кадәр эшләп алырга кирәк. Юкса соңыннан соң булыр. Ләкин бу серне, акча безнең кулга кергәнче, бик яшерергә кирәк. Булмаса, бөтен нәрсәдән колак кагып калырбыз. Мансур малай бүген монда куна бугай. Төнлә аның артыннан күз-колак булып йөрергә кирәк. Кемнәр белән йөрер икән?

Сәляхетдин. Акча безнең кулга ничек керер соң?

Садрый. Аның хакында хәзер берәр яры барып яхшылап сөйләшергә кирәк.

Сәляхетдин. Егетләр, менә монда ерак түгел, теге куе наратлыкта тиен күргән идем. Шуны барып атыйк әле. Сез шунда бара торыгыз. Әлеге мәсьәләне дә шунда гына сөйләшербез. (Китә.)

Башкалар да кузгалалар.

Шәрифҗан. Ул Мансурның андый уйда икәнлеген белмәгән идем.

Садрый. Син әле бик күп нәрсәне белмисең. Мин ул галахны хәзер бик яхшы аңладым.

Китәләр.

XII. Шакирҗан.

Шакирҗан (зур паузадан соң, җиләннән, күк тиредән тегелгән бүректән, җилән астыннан ак казаки, кулында зур зонтик, капка төбенә җиткәч). Көш, көш, әрәмтамаклар! Көш, имгәкләр! Көш, көш, көш, дим, ахальниклар. Монда сезгә ни калган? Көш, Яэҗүҗ-мәэҗүҗ токымы! Гыйлаҗи! Гыйлаҗи! Кайда дөмектегез?.. Көш, көш, галдиш, көш!.. (Таш белән бәрә.)

XIII. Шакирҗан һәм Гыйлаҗ бабай.

Гыйлаҗ бабай (ашыгып, аксый төшеп). Көш, көш, юньсезләр! Көш, дим, мәнсезләр!

Шакирҗан. Кая дөмегеп торасың? Нигә боларны карамыйсың? (Борылып өйгә керә-керә.) Кайсыгыз бар анда? Кунаклар килә. Самавыр куегыз! (Кереп китә.)

XIV. Гыйлаҗ бабай.

Гыйлаҗ бабай. Көш, көш, җәһәннәм кисәүләре! Кая качасың, кая? (Колачларын җәеп тавыкларны җибәрмәскә тырыша.) Кая барасың, уңмаган, кая, кая?.. Көш, көш, көш! Бай кайтканны күрмәскә күзең чыкканмыни! (Тавыкларны куып китә.)

XV. Мөршидә һәм Шакирҗан.

Мөршидә өстәл урынын хәзерли. Соңыннан Шакирҗан бай керә.

Шакирҗан. Шәрифҗан кая?

Мөршидә. Иртәдән бирле өйдә күргәнем юк.

Шакирҗан (чәйнекнең капкачын ачып карап). Кайсыгыз чәй салды?

Мөршидә. Мин.

Шакирҗан. Синдер шул. Мин сиңа ике кунак дип татарча әйттем бит. Менә син монда ике табынга җитәрлек чәй салгансың. Кара аны, кызый, минем йортта алай бармакларың озаймасын. Киявең өендә юмартланырсың. Икенче шундый эшеңне күрсәм, бармакларыңны тапармын. Өстәл җыйганда, чәйнекне селкемәссең. (Шикәр савытының капкачын ачып карап.) Бу шикәрне дә син тутырдыңмы?

Мөршидә. Калса әрәм булмас.

Шакирҗан. Калса, әрәм булмаганын мин дә беләм. Малны кадерсезләсәгез, бәрәкәте кача. Шикәр белән болай юмартланырга минем шикәр заводым юк. Ишетсен колагың! Минем шикәр заводым юк. Киявеңдә теләгәнчә кыланырсың. Йортымдагы бәрәкәтне качырасыз. (Варенье күреп.) Вареньены савытыннан ташытканчы тутырмасаң, кулың корыр идемени? Һе, дөнья корыткыч әрәмтамаклар! Расходыгыздан башка бер файдагыз юк. Бисмиллаһ-иррахман-иррахим. (Бармагы белән варенье савытының читен сөртеп ала һәм бармагын ялый.) Ярый, бар, эшегезне карагыз! Учак астында кирәксезгә утын ягып тормагыз!.. Йә, бар, бар, киләләр…

Сәхнә артыннан тавыш ишетелә. Шакирҗан каршы ала.

XVI. Шакирҗан, Мортаза һәм пристав.

Шакирҗан. Әйдәгез, рәхим итегез, әйдәгез!.. Микалай Ләксәндрич, түрдән рәхим итегез!..

Мортаза. Ха-ха-ха!.. Әмма да кызык иткәнсез үзләрен.

Шакирҗан. Микалай Ләксәндрич, рәхим итегез! Самавыр чыгарыгыз!

Пристав. Рәхмәт, Шакир Искәндәрич! Шуннан соң өннәре дә чыкмады. (Кылычын салып урындыкка элә.) Алар белән башкача эшләп булмый.

Мортаза. Миндә аларның берсе торган иде. Әмма ләкин мин тезгенне кыска тоттым. Әмма ләкин, мин сиңа әйтим, кереп бер ай торырга өлгермәде, бунтовать итә башлады. Аш начар, имеш, куна торган урын начар, имеш, эш авыр, имеш. Жалованье аз, дип, малайларны котырта башлаган. Ә, алаймы, дим, эш начармы, дим, эш авырмы, дим, жалованье азмы, дим, куна торган урын начармы, дим. Алайса, энекәш, син бездән ераграк бул, синең ише кызыл авызларны бик күп күргән, дим. Әмма ләкин, мин сиңа әйтим, шул сүзләргә каршы нәрсә ди бит? Син мине чыгарасың икән, ярты айлык жалованьемны алдан биреп чыгар, ди. Алаймы, дим, соң ярты айлык кына азрак булмасмы, дим. Берьеллык ук биримме, дим. Сез миңа ярты айлык жалованьемны алдан бирергә тиешсез, ди. Ни өчен, дим, мин сиңа эшләмәгән өчен акча бирим, дим. Син минем үги улым да түгел, наёмщигым да түгел, дим. Әмма ләкин, мин сиңа әйтим, үзенекен кисә бит. Сез миңа бирергә тиеш, ди. Яхшылыкта бирмәсәң, мин сине судка бирермен, ди. Алай булса, энекәш, син бар, минем белән судлаш инде, син бүгеннән безнең кеше түгел, сиңа бәддога, дидем. Әмма ләкин, мин сиңа әйтим, шуңар каршы менә нәрсә ди бит! Син, ди, бәддогаң белән карт хатыныңны кайтып куркыт, ди. Әмма мине түгел, аның базары узды инде, ди. Алаймы, дим, син әле бәддогалар тикшерәсең икән, синең хакың ана сөте шикелле хәләл, дидем дә ярты айлык торган жалованьесын да бирмичә чыгардым. Хи-хи-хи!.. Билләһи газыйм, шулай иттем. Хи-хи-хи!.. (Көлгән саен бик каты йөткерә.)

Пристав. Кара син канальяны!

Шакирҗан. Йә, хуш, хуш, нигъмәттән җитешегез!

Мортаза. Миңа аның сигез сумы кыйммәт түгел. Минем белән үз арасындагы аерманы, көчне күрсәтүе кыйммәт. Ара-тирә шулай өйрәткәләсәң, калганнары ефәк шикелле булалар.

Шакирҗан. Микалай Ләксәндрич, безнең типографиядә дә юлдан язганнарның берничәсе бар. Үзләренә һичбер сүз әйтер хәл юк. Һич санламыйлар. Эш куша башласаң, яисә болай ярамый, тегеләй кирәк дисәң, илтифатка да алмыйлар. Мин бит аларның хуҗалары, ахрысы. Әле бер көннәрдә берсе, шулай эш кушып торганда, миңа ни әйтә бит: син, ди, кассага төшеп файдаңны сана, ди. Монда безнең эшкә тыкшынып, чуалып йөрмә, ди. Шул маңкаларның сүзләренә гарьләнеп үлә яздым бит. Таяк белән күкрәгенә төрткән идем, фабричный инспекторга барып жалоба биргән. Суккан, кыйнаган булсам, бер хәл иде. Төрттем генә бит.

Пристав. Сугарга ярамый. Кыйнарга закон кушмый. Кеше күрмәгәндә эләктергәләсәң – зарар юк. Ха-ха-ха! Бездә, полициядә, шундый эшләр бик яхшы куелган. Безгә эләккәннәрен без бик яхшы өйрәтәбез.

Шакирҗан. Микалай Ләксәндрич, син безнең шул юньсезләрне дә бераз акылга утырта алмассыңмы икән? Юкса бер дә санламыйлар.

Пристав. Була ул, берәр гаеп табып безнең кулга төшерсәгез өйрәтергә була. Әгәр дә полицейский берәр гаеп табып, аларны жандармский управлениегә эләктерсәгез, анда аларны бик яхшы шомартып чыгарырлар. Аларның арасында партийныйлар юкмы икән?

Шакирҗан. Булмаган кая. Бөтенесе партия алар. Һәр көн гәзит укыйлар. Прокламацияләре дә булырга охшый.

Мортаза. Микалай Ләксәндрич булдырыйм дисә, булдыра инде ул.

Шакирҗан. Син, ди, миңа караганда азрак эшләсәң дә, күбрәк ашыйсың, ди. Шул маңка малай, хәерче эт шул сүзләрне миңа әйтә бит. Мин әйтәм, мин, энекәш, дим, бер ялгызым сезнең йөздә утызыгызны туйдырып торам, дим. Юк, ди, без сине һәм бернәрсә эшләми торган әрәмтамак семьяңны туйдырабыз, ди. Шул сөрелгән малай миңа, үзенең хуҗасына, шул сүзләрне әйтә бит. Йә, ничек көлеп үлмәссең дә ничек ахырзаман алды димәссең.

Пристав. Да, бишенче елдан соң дураклар күбәйде. Да, әле сез ишеттегезме, Иванов дачасында бүген иртә белән «руки вверх!» ясаганнар бит.

Мортаза (куркып). Һай!..

Шакирҗан. Кара син аны!

Мортаза. Ничек булган соң?

Пристав. Иртәнге поезд үтәргә ун минут калгач, ике кеше, кереп, «руки вверх!» ясап, Василий Ивановичтан алтмыш мең сум акчасын алып чыкканнар.

Мортаза. Ай, юләр, юләр. Ни пычагыма ул кадәр акчаны дачага алып барган соң?

Пристав. Ул шул поезд белән туры Мәскәүгә китәргә уйлаган булган икән.

Мортаза. Соң ул кадәр акчаны, үзе белән алып бармыйча, банк аркылы перевод ясатса, булмадымы икән?

Шакирҗан. Анысы шулай да, хәзер бит банкларны да талыйлар.

Мортаза. Таласа ни, таласа, аны таламый ич. Казна барыбер түли ич.

Шакирҗан. Аның артыннан йөргәнче, вакыт үтә бит. Сәүдәгәр кешегә, һәрбер тиен дигәндәй, вакыт та кадерле ул.

Мортаза. Талаучыларны танып калмаганмы соң?