Kitobni o'qish: «Мин көтөр кынаттааҕым буоллар»
Иван Арбита тыыннааҕар бэчээттэппит айымньылара
Быйыл саха талааннаах поэта, тылбаасчыт Иван Арбита төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтиибит. Онон сибээстээн саха ааҕааччытыгар поэт талыллыбыт айымньыларын хомуурунньугун бэлэмнээтибит. Манна урут тахсыбыт айымньыларын кытта, 30–40-с сылларга бэйэтэ тыыннааҕар хаһыаттарга, альманахтарга бэчээттэппит айымньылара, тылбаастара киирдилэр. Кылгастык Иван Арбита бэйэтэ көрөн-истэн бэчээттэппит айымньыларын историятын билиһиннэрэбин.
1943 сыллаахха, сайын үгэннээн турдаҕына, от ыйын 13 күнүгэр Иван Арбита «аньыылаах-харалаах аан дойдуттан» букатыннаахтык күрэммитэ. Хаайыыга сытан туохтан хайдах өлбүтүн, хомойуох иһин, билбэппит. Арай билэбит кини бэрт кылгас олоҕор олус элбэҕи аахпытын, айбытын, тылбаастаабытын. Суруйууларыттан биһиэхэ тиксибэккэ төһөтө сүппүтэ-оспута буолуой, бука, элбэх айымньы төннүбэт суолланнаҕа… Дьон кэпсииринэн, Иван Слепцов өссө Бүтэйдээх оскуолатыгар үөрэнэр кэмигэр нууччалыыттан сахалыы тылбаастыыра үһү. Ону бигэргэтэр чахчынан Иван Крыловтан 1931 сыллаахха оҥорбут «Сэбирдэхтээх силис» тылбааһа буолар. Биллэн турар, кэлин олортон саамай бастыҥнарын талан хаһыаттарга, хомуурунньуктарга бэчээттэттэҕэ. Холобур, улуу Пушкинтан 47 айымньыны тылбаастаабыта «Талыллыбыт лирика» диэн ааттанан 1940 сыллаахха туспа кинигэнэн бэчээттэммитэ. Нөҥүө сылыгар Лермонтов хоһооннорун, поэмаларын тылбааһын хомуйан, эрэдээксийэлээн поэт өлбүтэ 100 сылыгар таһаартарбыта. Манна бэйэтин 10 тылбааһа киирбитэ. Тыыннааҕар бу икки тылбаас кинигэлээҕэ. Бэйэтин айымньыларын бэчээккэ бэлэмнээн баран, кинигэнэн таһаартарбакка сылдьан репрессияҕа түбэспитэ…
Иван Арбита айымньылара икки кинигэнэн, оруобуна сүүрбэ сыл анараа өттүгэр, 1993 сыллаахха күн сырдыгын көрбүттэрэ. Бу сэдэх уонна дьикти түбэлтэ. Мин билэрбинэн, тыыннааҕар кинигэтин таһаартарбатах, төрөөбүтэ 80 сылын көрсө, суох буолбута үйэ аҥаара буолан баран тутуспутунан икки кинигэтэ бэчээттэммит киһи суох. Түһүүлээх-тахсыылаах, дьалхааннаах 90-с сылларга «Көмүс күрүлгэн» уонна «Муҥурданыы» бэчээттэнэн тахсыытыгар биһиги үс киһиэхэ улаханнык махтаныах тустаахпыт: Георгий Митрофанович Васильевка – Арбита доҕоругар, өр сылларга рукопиһы харайан илдьэ сылдьыбытыгар (кэлин кыыһа Виктория Георгиевна аҕатын кэриэһин толорон, архыыбы С. Руфовка тиксэрбитэ); Сэмэн Тиитэбис Руфовка – Иван Арбита айымньыларын көрөн-истэн, эрэдээксийэлээн, комментарийдаан бэчээккэ бэлэмнээбитигэр; Василий Васильевич Скрябиҥҥэ – Мэҥэ Хаҥалас улууһун оччотооҕу баһылыгар, улуус кырыымчык бюджетыттан кинигэлэр тахсыыларын үбүлээбитигэр.
Бу икки кинигэ хайдах күн сирин көрбүттэрин миэхэ Сэмэн Тиитэбис өрүү кэпсиир, оттон мин ааҕааччыларга Моисей Ефимов «Айыы тыынынан арчыланан» диэн 2006 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр (125–128 сирэйгэ) ол туһунан сиһилии суруйбутун булан ааҕаргытыгар сүбэлиибин.
Арбитаны билэр дьон ахталларынан, хоһооннорун муспат, мээнэ лиискэ суруйа-суруйа быраҕан иһэрэ үһү. Автобиографиятыттан көрдөххө, бэйэтигэр сыал туруорунар эбит күҥҥэ биир хоһоону айарга диэн. Онтун өрүү 2, 3, оннооҕор 10 төгүл аһара түһэрин туһунан суруйан турардаах. Ити кырдьык буолуохтаах. Холобур, 1935 сыллаахха от ыйын 7 күнүгэр Дьокуускайга Сэргэлээх даачатыгар олорон, 4 хоһоону суруйбут: «Даачаҕа», «Чолбон», «Таҥара» уонна биир аата суох хоһоон (…Абааһы барахсан). 1939 сыл атырдьах ыйын 21 күнүгэр икки хоһоону айбыт: «…Саныыбын: олоҕум дьылҕата» уонна «…Мин тыыным алгыстан кыранар». Ити курдук, күҥҥэ хастыы эмэ хоһоону суруйар киһи төһөлөөх хоһооно, тылбааһа сүтэн-оһон таах хаалбыта буолуой? Биһиэхэ айымньыларын кыра аҥаара эрэ, ону да үтүө дьон баар буолан, тиийэн кэллэҕэ.
90-с сылларга Сэмэн Руфов «Сахаада» хаһыакка бэчээттэппит «Арбита доппуруоска» матырыйаалыгар суруллубутунан, поэт нууччалыыттан сахалыы 200-тэн тахса тылбаастаах эбит. Ханна баалларый ол тылбаастара? Кимнээх ханнык айымньыларын тылбаастаабытай? Тыыннааҕар бэйэтэ сөбүлээн ханнык айымньыларын бэчээккэ таһаартарбытай? Бастакы айымньылара ханныктарый? Мин бу ыйытыыларга эппиэт булаары 30–40-с сыллардааҕы хаһыаттары, оччотооҕуга латыынныы тахсыталаабыт сурунааллары, хомуурунньуктары хаһыспытым, онно тугу булбуппун, көрбүппүн бу кинигэҕэ киллэрдим. Биллэн турар, биир кыра кинигэҕэ барыта баппат, хаһан эмэ талааннаах поэт, тылбаасчыт айымньыларын толору хомуурунньуга бэчээттэнэр ини диэн эрэл санаалаахпын.
Көрдөөһүн тугу биэрдэ?
1932 сыл. Саха АССР төрүттэммитэ 10 сылыгар анаан
эдэр суруйааччылар ырыаларын-кэпсээннэрин түмэр «Литература фронугар киирии» диэн 92 страницалаах дьоҕус кинигэ Николай Мординов эрэдээксийэтинэн тахсыбыта. Барыта 19 ааптар 37 айымньыта киирбитэ, ол иһигэр В.А. Протодьяконов, И.Д. Винокуров, М.Г. Бурцева, И.И. Попов, о.д.а. маҥнайгы суруйуулара баара. Онно 73-с сирэйгэ маннык суруллубут (хайдах баарынан, уларыппакка биэрэбин):
«Силэпсиэп Уйбаан Дьөгүөрэбис. Мэҥэ Хаҥалас оройуона, Тараҕай нэһилиэгэ. Бүтэйдээх оскуолатыгар үөрэнэр. Хомсомуол силиэнэ. Эккин хаһыатыгар актыыптаахтык үлэлиир, урут бэчээттэнэ илик».
Поэт бэчээккэ аан бастаан тахсыбыт «Ырыа» диэн хоһооно аныгы ааҕааччыга бастакытын бэчээттэнэр, 1993 сыллаахха тахсыбыт кинигэлэригэр киирбэтэҕэ.
Эмиэ бу сыл икки ыйга биирдэ тахсар «Кыһыл ыллык» 5–6 нүөмэригэр тыа сиригэр бастакы тимир көлө кэлиитин, холкуос олоҕун көрдөрөр биэс чаастаах балай да улахан кээмэйдээх айымньыта бэчээттэммитэ. Иван Слепцов бастакы поэматын «Тыраактар» диэн ааттаабыта уонна Эллэйтэн эпиграф тыллары ылбыта. Поэма эмиэ хаттаан саҥа бэчээттэнэр.
1933 сыл. «Кыһыл ыллык» бастакы нүөмэригэр «Улахан дьон оскуолатыгар» хоһооно бэчээттэнэр. Бу айымньытын куоракка саҥа киирээт 1932 сыллаахха от ыйын 14 күнүгэр суруйбут эбит. Хомуурунньуктарыгар киирбэтэх хоһоон.
«Кыһыл ыллык» 2–3 нүөмэригэр биэс хартыыналаах хоһоонунан суруллубут «Сүрэҕэ суох» диэн инсценировката бэчээттэммитэ. Оонньуур дьоно: биригэдьиир, сүрэҕэ суох, күлүгээн, удаарынньык, кулаак, массыынаһыт, А-п, Б-п, оҕолор, холкуос актыыба, М-ба, Д-п, дьон.
Холкуос тематын салгыыр «Ырыанан ыһыыга» хоһооно бу сыл олунньу 13–19 күннэригэр суруллан баран, муус устар ый 18 күнүгэр «Кыым» хаһыакка бэчээттэммит эбит. Бу хоһооно эмиэ хомуурунньуктарыгар киирбэтэҕэ.
Ыам ыйын 18 күнүнээҕи «Кыым» нүөмэригэр «Сааскы үлэ күнэ» хоһоонун таһаартарбыта (көр: «Муҥурданыы» 96–97 с.), анныгар Иван Айдаанап диэн илии баттаабыта. Онуоха биир дойдулааҕа И. Майаҕастыырап «Айдаанап» дэммитин күлэн, «Көттүлэр» хоһоонугар сыһыаран Арбитаҕа эпиграмма суруйан турардаах. Ол маннык этэ:
Айдаан Уйбаан
Аа-дьуо дайбаан,
Мэҥийэр халлаан
Миҥэтин сайдаан
Самолет тэрилбитин
Ити көтөр диэбитин
Тугун да тобулбатым,
Туолкатын булбатым.
Бу кэмҥэ эпиграмма олус тэнийэ сылдьыбыта. Поэттар бэйэ-бэйэлэрин хаадьылаһаллара, бэргэнник суруйсаллара. Рафаэль Баҕатаайыскай биир ыстатыйатыгар бу туһунан ахтыбыта баар.
Иван Арбита 1934 сыллаахха бэчээттэппит биир да айымньыта көстүбэтэ. Дьиҥэр хайаан да бэчээккэ тахсыбыт туох эмэ баара буолуо.
1935 сыл. 1949 сыллаахха Н.Н. Павлов-Тыаһыт саха уус-уран литературатын библиографическай ыйынньыгын оҥорбута. Онно 6-с нүөмэринэн Иван Арбита «Эдэр бэйиэттэргэ» хоһоонун 1935 сыллаахха от ыйын 9 күнүгэр «Эдэр бассабыыкка» бэчээттэппитэ диэн ыйбыт. Мин ол хоһоону көрөөрү национальнай бибилэтиэкэттэн оччотооҕу хаһыаттары көтөхтөрөбүн. Ылан көрбүтүм тиһиликкэ (подшивкаҕа) ол хоһоон суох, «онно эрэ оҥойон хаалбыт»: ким эрэ быһан ылбыт. Национальнай архыыптан булуом диэн онно тиийэбин, «Эдэр бассабыык» ол нүөмэрэ суох буолан биэрэр. Онон поэт ити хоһоонун була сыһа-сыһа кыайан булбакка сылдьан, 2000 сыл сааһыгар Москваҕа научнай командировкаҕа барабын. Тиийэн Россия государственнай бибилэтиэкэтиттэн (Химки куораттан) 1935 сыллааҕы хаһыаппын сакаастаан ылабын. Хаһан да ким да аахпатах, «кырыллыбытынан сылдьар» хаһыаты аҕалан биэрэллэр. Арыйан көрбүтүм, Иван Арбита хоһооно баар эбит! Бу үөрүүнү! Тута ксерокска сүүрэбин. Онон поэт «Эдэр бэйиэттэргэ» хоһооно итинник көстөн турар. Хоһоонун 1935 сыл бэс ыйыгар Дьокуускай куоракка суруйбут уонна тута бэчээккэ биэрбит эбит.
Бу сыл Эллэй эрэдээксийэтинэн «Саас сардаҥата» диэн эдэр суруйааччылар альманахтара бэчээттэнэр. Онно икки баһынан (прозаҕа – 7, поэзияҕа – 23) отут айымньы киллэриллибит. Иван Слепцов учуутал техникумугар үөрэнэ сылдьан суруйбут «Сааскы үлэ күнэ» (1933) уонна «Атаака» (1934) хоһоонноро бэчээттэммиттэрэ. Хоһооннор иккиэн «Муҥурданыы» диэн иккис кинигэтигэр киирбиттэрэ. Тиэкистэри тэҥнээн көрдөххө, бастаан бэчээккэ тахсыбытыттан кэлин тупсарыллыбыт эбит.
Иван Слепцов 1936–1937 сылларга Сунтаарга үлэлээбит кэмэ. Дьокуускайтан ыраах сылдьан бэчээккэ тахсыбатах. Туох да көстүбэтэ.
1938 сыл. Эллэй уонна Бэрияк эдэр суруйааччылар альманахтарын хомуйан оҥорбуттар. 34 айымньыттан икки хоһоон ааптара – Иван Слепцов. Бастакыта 1937 сыллаахха Сунтаарга суруллубут «Учуутал санаалара», иккиһэ «Көттүлэр» диэн бастакы хоһоонноруттан биирдэстэрэ, 1933 сыллаахха суруллубута.
Бу сыл «Эдэр бассабыыкка» утуу-субуу икки айымньытын бэчээттэппитэ. Бастакыта – «Мин үөрүүм» диэн хоһооно, хаһыат бэс ыйын 24 күнүнээҕи нүөмэригэр баар. Кэлин «Көмүс күрүлгэҥҥэ» киирбитэ (көр: 139–140 с.). Иккиһэ – «Былыр уонна быйыл» бэс ыйын 30 күнүгэр бэчээттэммитэ. Хомуурунньуктарыгар киирбэтэх айымньытын литературовед И.Г. Спиридонов «Иван Арбита поэзията» (1998) кинигэтигэр бэчээттээн турардаах.
1939 сыл. «Социалистическая Якутия» бэс ыйын 12 күнүнээҕи нүөмэригэр 1936 сыллаахха Сунтаарга суруйбут «Ырыа» хоһоонун нууччалыы «Мария» диэн бэйэтэ тылбаастаан бэчээттэтэн турар. Айымньы 12 строфалаах (көр: «Көмүс күрүлгэн» 30–31 с.), нууччалыы барыйаанын ааптар кылгатан 7 строфанан суруйбут.
Мария
Май! Радостно. Шумно.
И множество сущих
Незримых, умных
Летящих, бегущих.
Мария, Мария,
Маруся и Маня, –
Зачем твое имя
Так манит внимание…
Дневное светило
Всходит, заходит…
И там только мило,
Где счастье находит.
Ты вольно росла тут,
Играя, мечтая,
С березой в объятьях,
Вдогонку с цветами.
Тут вольно росла ты
В прекрасной отчизне
Дано тебе счастье
Учиться у жизни…
За то, что не знаешь
Проклятье былого,
За то, что молодая
Дано тебе много.
Я вот еще лучших
Внесу пожеланий
И маем цветущим
Привет посылаю.
«Кыымҥа» бэс ыйын 21 күнүгэр «Москуба» (1938), бэс ыйын 24 күнүгэр «Өлбөт туһунан ырыа» хоһооннорун таһаартарбыта. Иккиэн «Муҥурданыы» кинигэҕэ киирбиттэрэ (көр: 76–80 с.).
Арбита бу сыл сөбүлүүр поэтыгар анаабыт «М.Ю. Лермонтовка» диэн хоһооно эмиэ «Кыымҥа» тахсыбыта. Бу туһунан сиһилии «Өлүөнэ сарсыардатыгар» (7.05.1997) суруйан турабын.
«Сурук» хоһооно «Уус-уран литература» үһүс нүөмэригэр бэчээттэммитэ, кэлин туох да уларытыыта суох «Муҥурданыыга» киирбитэ (көр: 48–49 с.).
От ыйын 18 күнүгэр «Эдэр бассабыыкка» доҕорун Чаҕылҕан поэзиятын туһунан «Бэйэ куолаһын көрдөөһүн» диэн ыстатыйата тахсыбыта. Маны «Аргыс» 1992 сыллааҕы үһүс нүөмэригэр булан ааҕыахха сөп.
1940 сыл. Саҥа үүммүт сылы Иван Арбита Чаҕылҕанныын эпиграмманан көрсүбүттэрэ. Ол курдук биирдии бэйэлэрэ аҕыстыы эпиграмманы «Кыым» тохсунньу 4 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэппиттэрэ. Арбита көрдөөх күпүлүөттэрин Абаҕыыныскайга, Сергей Васильевка, Тулааһынапка, Араҥаска, поэттарга, Тыаһыкка, Чаҕылҕаҥҥа, Г. Васильевка аадырыстаабыта. Анарааҥҥыта Эллэйгэ, Уурастыырапка, Ефремовка, Арбитаҕа, Таллан Бүрэҕэ, Сольскийга, Тааска, тыл үлэһиттэригэр анаабыта.
Сунтаарга суруйбут «Биэрэк» хоһоонун ааптар бэйэтэ тылбаастаан «Социалистическая Якутия» хаһыакка олунньу 12 күнүгэр бэчээттэппитэ. Нууччалыы барыйаана маннык буолбута:
Берег
Каменистый берег.
Синих волн отара.
Приходи ты, Вера,
Девушка с Сунтара.
Милая, люблю я
Золото заката,
Буйность пен Вилюя,
Весел взмах крылатый.
Солнце село ниже,
Тонет в синей дали.
Видишь? – ближе, ближе
Подплывают алы.
За родной рекою
Гор крутые скаты.
Встречу нашу скроют
Сумерки заката.
Воздух вешний веет
Сладостной прохладой,
Миг… и присмиреет
Бег волны косматой:
Птицы песней манят,
Чудно и красиво!
Сладок час свиданий
Двух, как мы, счастливых.
Каменистый берег
Яркий бархат луга,
Приходи ты, Вера,
Приходи, подруга.
«Кыымҥа» бэс ыйын 27 күнүгэр икки хоһооно тэҥинэн тахсыбыта: «…Хойуу тыаны мин биллим», «Пааркаҕа». Кэлин хоһооннор иккиэн «Көмүс күрүлгэҥҥэ» киирбиттэрэ. Бастакы хоһоон «Анакреоннуу» диэн ааттаммыта (көр: 20, 23 с.).
Биир ыйынан – от ыйын 30 күнүгэр Исарбит диэн илии баттаан «Кыымҥа» бэчээттэппитэ: «Ырыа хайтах үөскүүрүй», «Көҥүл оҕолоругар». Хоһооннор иккиэн «Көмүс күрүлгэҥҥэ» киирбиттэрэ (көр: 28–29, 136 с.).
Бу сыл «Хотугу сулус» үһүс нүөмэригэр уонна «Бэлэм буол» хаһыакка (5.11.1940) «Этиэм суоҕа» кэпсээнэ бэчээттэммитэ.
1941 сыл. 1939 сыллаахха суруллубут «Муҥурданыы-2» хоһооно Татьяна Сальмонович тылбааһынан «Познание» диэн ааттанан «Социалистическая Якутия» хаһыат от ыйын 30 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэммитэ. Онон Арбита тыыннааҕар баара-суоҕа 3 хоһооно (онтон иккитин бэйэтэ тылбаастаан) нуучча ааҕааччытыгар тиийбит эбит: «Мария» (Ырыа), «Берег» (Биэрэк), «Познание» (Муҥурданыы-2).
Балаҕан ыйын 15 күнүгэр «Кыымҥа» «Итии таҥаста хомуйуоҕуҥ!» бэчээттэнэр. Бу хоһооно хомуурунньуктарыгар киирбэтэх, эрдэ, 1989 сыллаахха, «Хотугу сулус» бастакы нүөмэригэр тахсан турар. Манан, мин билэрбинэн, Иван Арбита тыыннааҕар бэчээттэппит тус суруйуута (хоһоонноро, поэмата, кэпсээнэ, ыстатыйата) бүтэр.
Тылбаастарын туһунан этэр буоллахха, аан бастакы бэчээккэ биэрбит тылбааһа – Лермонтовтан «Диэмэн» поэмата буолар. 1935 сыллаахха бэс ыйын 21 күнүгэр «Кыым» хаһыакка тахсыбыта. Бу кэмҥэ кини Дьокуускайдааҕы учуутал техникумун бүтэрээри сылдьара. Аныгы ааҕааччыга бу тылбаас аан бастаан бэчээттэнэр.
Поэт Сунтаартан кэлэн баран тылбааһынан утумнаахтык дьарыктаммыта биллэр. Ол түмүгэр 1939 сылтан тутуллуор диэри (1942 с., олунньу) олохтоох бэчээккэ барыта 35 тылбааһа бэчээттэммитэ. Ону таһынан Ю. Яновскай «Британка туһунан санаа» айымньыта Арбита тылбааһынан Саха театрыгар турбута (1938 с. сааһыгар), «Пьесалар» диэн кинигэҕэ Петрошкевич-Зиновецкайтан оҥорбут «Маасканы саралыахха» диэн айымньыта киирбитэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмытын кэннэ Н. Асеевтан, В. Маяковскайтан, В. Гусевтан, Д. Беднэйтэн, В. Лебедев-Кумачтан, С. Маршактан айымньылары тылбаастаан «Кыымҥа» бэчээттэппитэ.
30–40 сылларга Иван Арбита бэйэтэ көрөн, сөбүлээн бэчээккэ таһаарбыт айымньылара итинниктэр.
Кинигэҕэ Иван Арбита айар, суруйар истиилин уратытын курдук сыаналаан уонна оччотооҕу сурук-бичик бэлиэтэ буоллун диэн ааптар арпагыраапыйатын уларыппакка, хайдах баарынан хааллардыбыт. Ону тэҥэ хоһооннор анныларыгар баар ааптар бэйэтин хос быһаарыыларын эмиэ хайдах суруйбутунан киллэрдибит.
Е.А. Архипова,
филологическай наука кандидата
