Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа

«Кучан булуута, Омоллоон олоҕо, Дьэргэстэй ыһыаҕа».

Өс хоһооно

Будьуруспут бэстэр умнастара саһарымтыйа, маҥан хаарга күлүктэрэ көҕөрүмтүйэ унньуйбуттара. Тымныы кыһыны этэҥҥэ туораабыт чооруостар чубугураһа, хонор сирдэригэр тиэтэйэ тырыбынаһаллара. Саас кэлбитин биллэрэн, хара тураах ырааҕынан дааҕыргаан ааһара. Айылҕа барахсан өрө дьигиһийэн, тыатын маһын, сыһыыларын, толооннорун кэрии талахтарын халыҥ баттык хаарыттан босхолоон сырдаан, сэргэхсийбит кэрэ кэмэ тиийэн кэлбитэ. Туох барыта налыйан, сымнаабыт курдуга.

Мыраан лаппаҕар чомоҕойугар төргүү аттардаах түөрт киһи курдурҕаччы хаамтаран, тахсан кэлбиттэрэ. Онон-манан хаара сууллан кумаҕа хараарбыт эниэ сыыйа намтаан, Бүк өрүс кытылыныын бииргэлэһэн нэлэһийэрин көрөн тохтообуттара. Харах дала ыларынан Бүк өрүс уҥуоргу кытыла хаатын биллэрэн, хара тыата субулла дьирбиилэнэн, бара турбута.

«Эбэҕэ түһэр үрэх аартыга. Кэтит, күүстээх сүүрүктээх быһыылаах. Бачча тоҕоостоох сиргэ холомо, халтаама баар буолуон сөп этэ», – дии саныы Туоҕа Боотур атыттан түһэн, тыыллаҥалаан ыла, үрэх уҥуоргу кытылын одууласта.

– Бэдэр, Туйаҕы кытта үрэх икки өттүнэн баран чуҥнааҥ эрэ. Дьон тохтуох, бултаан, балыктаан ааһыах үтүө сирэ эбит. Баҕар, холомо баара буолаарай, аттарбытын сынньатан, сиспитин көннөрөн ааһыа этибит. Биһиги манна күүтүөхпүт. Тугу да булбатаххытына, тоҥ күөс быстыҥынан эргиллээриҥ.

– Оннук. Туйах, сэтии аттаргын араартаа. Мин аллара түһэн, уҥуоргу өттүнэн барыам, эн үрэххэ киирбэккэҕин, бу кытылынан бараар. Тугу эмэ биллэххинэ, сибикилээтэххинэ суордуу кыланаар, – Бэдэр Боотур Туйаҕы дьаһайа атыттан ыстанан түһэн, ындыытын устан, чараас хаарга олордьу аста. Сүгэ сылдьыбыт ох саалаах куонньалыгын ыҥыырыгар иилэн, атын сиэппитинэн аллара түстэ. Туйах сэтии аттарын бэскэ туомтуу тардаат, мыраан быарын бата сиэллэрэн кудулутта.

– Туоҕа Боотур, тугу билэ-көрө сылдьаҕын? Ыксыыр бэйэҥ тоҕо наҕылыйаары гынныҥ? – Лэбиэрийэ Бөҕө атыттан түспэккэ эрэ, Туоҕаттан ыйытта.

– Ээ, түүл-бит арахсан биэрбэт. Куһаҕан битим ханньары тардар… Турайман сиртэн тымныы аҥылыйан, этим-сииним арыллан ылбыта ааспат. Кэннибин хайыһыахпын баҕарабын… Туох эбитэ буолла? Кыайан тойоннообокко эрэйдэнним. Сэпкин-сэбиргэлгин чугас тута сырыт…

– Һы! Бачча үчүгэйгэ өлөрсө сырыттахпытый… Чэ, ол эрээри, сэрэҕи ыһыктыбатахха сатанар. Кустук оҕунан дьөлө ыппатахтарына көмүскэнэр инибит, – Лэбиэрийэ тула өттүн көрүнэ, аа-дьуо атыттан түһэн, тыыллаҥалаан ыла, тымныы ууну испит сылгылыы дьигиһийдэ. – Ычча, дьагдьайа сыстым ээ. Кулуһуннанарбыт дуу…

– Бээ, ыксаама. Холомо баар буоллаҕына, ырааҕа суох ини? Күүтэ түһүөх.

Эмискэ чуумпуну аймаан, суордуу кыланыы иһиллибитэ.

– Тоҕо түргэнэй, дьоммут тугу эрэ буллулар ээ, бадаҕа, – Лэбиэрийэ Бөҕө иҥэһэтигэр этэрбэһин төбөтүн кэтэрдээт, ыҥыырыттан тардыһан өрө дьэндэйэн тахсан иһэн, олоро түспүтэ. – Мукучу Хоһуун миэхэ сөптөөх аты бэлэхтээн абыраатаҕын, – диэн ботугуруу, тоҥон эрэр көмүрүөнү хордурҕаччы кэстэрэн, хаамтаран барда. Өтөр буолбата, Туйах хаары бурҕатан сиэллэрэн сикситэн кэлэн, тула холоруктатта.

– Үрэх уҥуоргу кытылын үрдүгэр холомо көстөр. Мантан ырааҕа суох. Бэдэр кэтии хаалла, – диэт, атыттан ыстанан түһэн, Туоҕа Боотур ыҥыырын кэннигэр бааммыт сэтии аттарын быатын сүөрэн холбонно. Бэдэр Боотур ындыытын ылан, атыгар мииннэри быраҕынна.

Туйах кэлбит суолун батан, Бэдэр ата бааллан турар сиригэр тиийэн кэллилэр. Киһилэрин көрөөрү мэлээриҥнээн эрдэхтэринэ, сонос бэс үрдүттэн Бэдэр ыстанан түстэ. Аттар соһуйан, муҥунан көрө, тыбыырбахтыы үүннэриттэн тардыалаһан бүгүллээмэхтэннилэр.

– Хайа, миигин көрдүүгүт дуо? – диэбитинэн бэргэһэтин өрө анньына Бэдэр Боотур ытыһынан көмүрүө хаары баһан сиэн хардырҕатта, салгыннаан хараарбыт сирэйэ мылайда.

– Тууй-сиэ! Бырахтара сыста дии, – Лэбиэрийэ Боотур атын хантаччы тарта. – Соторутааҕыта эрэ хайҕаабытым, ханна баарый?

– Үөһэттэн көрөөрү тахсыбытым. Суол-иис көстүбэт, хаар тыытыллыбатах курдук. Киирэбит дуо? – Бэдэр Боотур атын сүөрэн, иҥэһэтигэр атаҕын укпакка, ыҥыырын сирэйин тутааҕыттан аҥаар илиитинэн тардыһан иһэн, ыҥыырын үрдүгэр биирдэ баар буола түстэ.

– Бээ, тохтооҥ! Туохха ыксаан… Үчүгэйдик чинчийэн, көрөн-истэн баран киириэҕиҥ. Туйах, тэйиччи соҕуһунан эргийэн, суолу-ииһи хай. Туох киһи холомото эбитин сылыктаа, – Туоҕа Боотур Туйаҕы тургутардыы көрдө.

– Сатыы барыым, атахтарым көһүйдүлэр, – Туйах хоруй күүппэккэ эрэ, атыттан ыстанан түһэн, ыҥыырын кэннинэн уста аспыт батаһын сыыйа тардан ылла. Хараҕар саба түспүт бэргэһэтин өрө анньына, киэҥ-киэҥник атыллаталаан иһэн, сүүрэн бырдааттана турда.

– Көр эрэ! Баардаах кыдьыгырара баар этэ, – Бэдэр Боотур атын хантаччы тарда, тула холоруктатта. – Уолбут илбистэммит курдук барда дии…

– Сатыы сылдьыах киһини, аттаан-таймалаан эрэйдиибит ээ, быһыыта, – Лэбиэрийэ мүчүҥнээн ылла.

– Көрөргө-истэргэ сатыыта ордук. Чэ, киириэҕиҥ, – Туоҕа Боотур атын тиҥилэхтээтэ.

Мастар быыстарынан буор холомо дьылҕан мастара өрө хороһон көстөр буолан истэхтэринэ, үрэх кытылын эниэтиттэн Туйах бурҕачыйан таҕыста.

– Өтөрүнэн икки атахтаах сылдьыбатах. Туох эрэ омоон суола онон-манан баар. Хаар тибэн кэбиспит. Холомо үрдүгэр бэдэр дуу, сиэгэн кыыл дуу тахса сылдьыбыт бадахтаах. Кэлин эркинин хаара сууллубут. Бука, үөлэһинэн киирээри, халтарыйбыт быһыылаах. Онтон атын суол-иис суох… – Туйах тугу көрбүтүн иһитиннэрдэ.

– Чэ, үчүгэй. Кэм хаххалаах сиргэ тохтоон, сынньанан ааһыаҕыҥ, – Туоҕа Боотур атын баһын хантаччы тардан, инникилээн, аа-дьуо сэлбэттэ. Кэнниттэн икки өттүнэн тараахтыы, боотурдар хаары бидилитэ хаамтаран ходьоҕолоттулар.

– Бэдэр, тугу сылыктаан кэллиҥ, тугу биллиҥ? – Туоҕа Боотур ындыытын уста туран, Бэдэр Боотуртан ыйытта.

– Туйах сылдьыбыт сирин кэҥэтэн эргийэн, суолу-ииһи көрдүм. Холомо иһин чинчийдим. Киһи хараҕа хатаныах суола-ииһэ суох. Хата, бу холомо саҥатык соҕус эбит. Саас, күһүн балыктыы кэлэллэр быһыылаах. Тутуулара урааҥхайдыы. Көлөлөрө суох, туос сатыы сылдьар дьон эбит. Иккиэлэр, биирдэрэ чаачарданар сааһа буолбут оҕо. Араан иннигэр балык хатырыктаабыттарын көрдөххө, күһүн хойукка диэри сылдьыбыттар. Малларын-салларын сүгэ сылдьаллар быһыылаах. Бэл, чохооннору хаалларбатахтар. Балыктаан баран сүгэн барар буоллахтарына, түөлбэлэрэ оннук ырааҕа суох буолуон сөп эбит. Улахан тибии иннинэ биир сатыы киһи кэлэн, тугу эрэ ылан барбыт. Бука, дьыл ортотуттан сиир хаһаастарын ыллаҕа…

– Туйах, тугу көрбүккүн, Бэдэр курдук, анаарар буола үөрэн. Ити хаһан эрэ өлөр өлүүгүттэн быыһыа, – Лэбиэрийэ Бөҕө иһиллээн чөрбөйөн ахан турар Туйах саннын таптайан ылла. – Бэдэр Боотур сылык буолан, араас моһолу, сорох ардыгар өлөр өлүүнү туораан, өрүү кыайыылаах сылдьар. Сэрэхтээх киһи, куттас буолбатах.

– Ити хантан билэн, көрөн турар курдук кэпсиирий? – Туйах сөхпүтүн биллэрэн, баһын быһа илгиһиннэ…

* * *

Тахсан эрэр күн садарахтара тииттэр быыстарынан дьыбардаах салгын тумарыгар кылабачыйа ыппыт охтуу сыыйыллыбыттара. Ол аайы халыҥ ойуур кэриитинэн хаххаламмыт Кучан Эбэ сырдыгынан туолан, саппарах ыһыллан барбыта. Итини кэтэспиттии, уус балаҕанын халҕана тэлэччи аһыллан, сылаас салгыны бүрүммүтүнэн Дуораан Уус түөһүллэн тахсыбыта. Чэбдик салгыны эҕирийбэхтии, кыаһаан сирэйин күҥҥэ тоһуйа турбахтаабыта. Эмискэ дьигиһийэн ылаат, сыгынньах санныларыгар иилинэ быраҕыммыт саҥыйаҕын хаарга быраҕан, толуу киэбигэр, модьу харыларыгар тахсыбыт ыылаах баастары кыҥастаспыта. Түөһүн тылын үөһэ өттүнэн ох тобулу түспүт бааһа хаҕылыйбыта быһыта баран, хаан булкаастаах сүмэһин бычыгыраабытын, кэтит түөһүн мөтөтөн, тутан тахсыбыт куобах кутуругунан соппохтообута. Илиилэрин өрө көтөҕөн, күҥҥэ көөчүктүүрдүү, эргийбэхтээн ылбыта. Хаартан сонун ылан санныгар быраҕынан, мас быһыта сынньар лэкэчэккэ ыараханнык олорбута. «Өтөрүнэн оһуо суох… Сүлүһүннээх дуу, этитиилээх дуу ох буолуо дуо, ама? Биитэр кир-хох, тимир кыырпахтара киирэн иэдэттэ дуу… Бу баастан сылтаан, этим барыта көймөстөн эрэр… Аны сыстыганнаах буолан, дьоммун сутуйан алдьархай тахсыа…» – диэн ботугуруу, саҥыйаҕын таһынан түөһүн аалбахтыы, Туоҕа Боотурдуун кэпсэппитин санаан кэлбитэ.

– Хаһан төннөрдүү бардыгыт? – Дуораан Уус ыйыппыта.

– Тоҥот туруйата кэлиитэ эргиллэр бэрт буолуо этэ. Эн хайдах эрэ сылаарҕаабыт көрүҥнээххин, бааһыҥ хайдаҕый?

– Ээ, халымыр… Бачча түөһүллүбүт киһини ити кып-кыра ох төбөтө кыайыа дуо? – диэн күлбүтэ буола ыгыстыбыта. – Ол эрээри түүл-бит соччото суох. Түһээн умайа турар уот ортотугар уһана сатаабытым хаһыс даҕаны хонугум. Уунан устан, этим көймөстөн, сылбаахы буолан турабын… Туоҕа Боотур, кэпсэтэрдээх, этэрдээх этим… Итии хааннаах, инчэҕэй эттээх киһи буоллаҕым… Баалатан кэбистэхпинэ: «Тимири эллээн бүт…» – диэхтэрэ. Оһон биэрбэтэ сүрдээх, куһаҕан, сыстыганнаах ыарыы буулаан, дьону сутуйар куттала баар… Эһиги кэлиэххитигэр диэри хатан барбатаҕына, Күөх Хайа диэки сыҕарыйар санаалаахпын… Аҕыйах бэйэбит куһаҕан ыарыыга сутуллан, имири эстиэхпит дуо… Кыра сээкэйи Чорбох оҥоруо. Эн кинини кэтээн көрө сырыт.

– Бээрэ, Дуораан Уус, ый туолан, санааҥ оонньуур ини? Биитэр тыал-куус, былыт баттыыр дуу… Кэбис, куһаҕаны түстэнимэ. Үрүйээнэ көрүө-истиэ. Хата, кылгас кэмҥэ уһанаргын тохтот. Биһиги, төһө кыалларынан, түргэнник сылдьа сатыахпыт. Тугу даҕаны дьаһаммакка олорон хааллахпытына, ыарыыта даҕаны суох симэлийэр кутталлаахпыт. Эргилиннэхпинэ наллаан кэпсэтиэхпит… Куттал үөскээтэҕинэ, бэйэҕин билиннэххинэ, бараргын-кэлэргин быһаарыахпыт… Ситигирдик. Чэ, хаалбыт дьон эн тылгын-өскүн, илиигин-атаххын кэтииллэрин умнума, – диэбитэ Туоҕа Боотур.

Эмискэ сырдыргыыр, тоҥ хаар хоочугуруур тыаһын истэн, Дуораан Уус олорор лэкээтигэр эһэлии эргиллибитэ. Балаҕан ойоҕоһуттан нимчикаатын кэппит, кылгас үҥүүтүн тайахтаммыт, баһыттан атаҕар диэри таба таҥастаах Куолакы Хоһуун аҥаар өттүнэн иҥнэҥнээн тахсан кэлбитэ. Дуораан Ууһу көрөн сүгүрүйэн ылбыта, көнтөс атаҕын ыраах-ыраах уурталаан чугаһаабыта. Кини кэнниттэн ойоҕо Чурика уонна Муос уол мас сүгэһэрдэригэр таһаҕастаах тахсан, тэпсэҥнэһэ турбуттара.

– Ноо, хайа, бачча эрдэ ханналаатыгыт? – Дуораан Уус аа-дьуо туран кэлбитэ.

– Дуораан Уус, сүтэн хаалыахпытын сөбө даҕаны, сүрэ бэрт… Боҕустаххына даҕаны бараары турабыт… – Куолакы Хоһуун умса туттан, үҥүүтүн саҥа көрбүттүү, илиитигэр эргичиҥнэппитэ.

– Куолакы Хоһуун, туох буоллугут! Бу оҕону тоҕо состугут?

– Бука диэн, таҥнардылар дии санаамаҥ… Букатын барбаппыт… Бу дьахтар муҥун туонар… Оҕото умайбыт күлүн таптайдаҕына эрэ аматыйыыһы быһыылаах… Күнүһүн киһи, түүнүн ийэ буолан эрэйдэннэ. Сытыарпат даҕаны, олорпот даҕаны… Оҕотуттан букатыннаахтык арахсар сиэри-туому оҥорон, ытаан-соҥоон баран, Муоһу доҕор оҥостон төннүө. Ол иһин бу уолу илдьэ бардыбыт. Мин Мэндэйэ ойуунтан өс-саас ситистэхпинэ сатанар… Биһиги үгэспит оннук, биитэр симэлийиэм…

– Аймахтаргытыттан куттаммаккыт дуо, хайа, онно тиийэн кэлээйэллэр?

– Суох. Үөр буолбут дьонтон олус куттаналлар. Биһигини кырамаҥҥа көппүппүт курдук саныы сырыттахтара. Үһүөн көһүннэхпитинэ, өйдөрүттэн тахсыахтара… Ити сири ырааҕынан тумнан ааһар буолуохтара. Эрэннэрэбин! Муостан биир баттах быстан түһүө суоҕа. Дуораан Уус, эн биһигини эккирэтиннэримэ, суоллатыма… Туоҕа Боотурдаах кэлэ иликтэринэ Чурикалаах эргиллиэхтэрэ.

– Сэрэйдэххэ, биитигэр Чорбоххо эппэккэ илдьэ баран эрэҕит быһыылаах… Муос, кэл эрэ, – Дуораан Уус олоро түспүтэ. Муос бэргэһэтин туура тардынан, көҕүлүн имэринэ тоҥхоҥнуу, атахтарын соһон хааман, Дуораан Ууска чугаһаабыта.

– Барсыаххын баҕараҕын дуо? Эргилиннэххинэ бииҥ иэҥҥин хастыа… Туоҕа Боотур мөҕүө… Тулуйан сылдьыаҥ дуо, ыраах бараҕыт.

– Мин, мин… хоһуун, ээ, боотур буолуохпун баҕарабын… Барытын сатыыр буоллум ээ, – диэбитинэн төбөтүн өрө көтөҕөн сыҥсыйа, ууламмыт харахтара чаҕылыһа түспүттэрэ. – Тулуйуом, табанан барабыт ээ, Элиэ Хоһуун үс уучаҕы бэлэмнээн туруорар, – диэт, этиэ суохтааҕын саҥарбытыттан бэргэһэтин кэтээт, хараҕар тиийэ ыга тардыммыта.

– Һы… – Дуораан Уус соһуйан, чинэйэ түспүтэ. – Боотурдаах ээ… Бастаан хараҕыҥ уутун, сыыҥкын сотун, – Дуораан Уус күлэн ылбыта.

– Дуораан Уус, көрдөһөбүн, биһигини тутума, – Куолакы Хоһуун ойоҕо Чурика сирэйин кистии туттан, сукуҥнаан кэлэн, Муос уолу санныттан кууһан, бэйэтигэр ыксары тарпыта. – Бу оҕо миэхэ доҕор, харысхал буолаары бэйэтэ тылламмыта… Оҕом-оҕом курдук көрүөм-истиэм…

– Чэ, барардыы быһаарыммыккыт быһыылаах… Ол гынан баран, ый туолуута күүтэбит. Биллибэтэххитинэ… Тумус Боотурдары эккирэтиннэрэ ыытыам. Куолакы Хоһуун, Чурика, бу оҕо туһугар моонньоох баскытын уураҕыт, – кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, туран кэлбитэ. Куолакы Хоһууннаах нөрүйэн турбахтыы түһээт, субуруспутунан хаамсан, сыыр быллаарыгар хараарыҥнаан иһэн, сүтэн хаалбыттара.

Куолакы Хоһууннаах барбыттарын ол күн киэһэтигэр биирдэ билбиттэрэ. Табалары көрсө бардахтара диэн, улахаҥҥа уурбакка сылдьыбыт дьон, Элиэ Хоһуун соҕотоҕун кэлбититтэн сэрэхэчийэн, аймалҕан буолбута. Дуораан Уус сүппүт дьон ханна барбыттарын кэпсии, быһаара сатаабыта эрээри, Чорбох Боотур инитин көрдүү, түүннэри суоллаары айдааны тарпыта. Киниэхэ холбоһон, уһун кыһыны быһа кэлбэккэ-барбакка, айаннаабакка хаайтарбыт Тумус Боотурдар бөрөлөрүн тириитин саба быраҕынан өрүкүспүттэрэ. Бу кэмҥэ Тарҕаан Хоһуун хомолто илдьиттээх кэлэн, Туоҕа Боотуру төттөрү эргитиэхтээҕин иһитиннэрэн, олохтоохтору арыый уоскуппута.

* * *

…Халлаан суһуктуйа сырдыыта, Туйах тыаһа суох туран кэлбитэ. Сөҕүрүйбүт араан уотун сөргүтэн, хайыта сынньыллыбыт мастары уурталаат, атаҕын төбөтүнэн сыбдыйан, таһырдьа тахсыбыта. «Ньээкэ тыыннааҕа дуу?» – диэн саныы, атикан биэрбит дудикатын сөрүү тардынан, чэбдик салгыны түөһүн муҥунан эҕирийбэхтээбитэ. Саҥардыы суһуктуйан эрэр илин саҕаҕы одуулаһа, аттарын кыҥастаспыта. Эмискэ чуумпуну аймаан, ханна эрэ ыраах уһуннук энэлийэн, хаһыы иһиллэргэ дылы гыммыта. Туйах чөрбөйө түспүтэ. Өтөр буолбатаҕа, дьикти дорҕоон эбэ диэкиттэн үрэх кыараҕас сүнньүнэн тарҕанан иһэн, үөһэ дагдайа симэлийбитэ. Аттара кулгаахтарын чөрбөҥнөтө хаһыҥыраспыттара. «Бөрө улуйар дуу…» – Туйах дьагдьайарын умнан, кулгаах иччитэ буолан, иһийэ сөҥмүтэ. «Хаппыт мас хаахыныыр дуу, ол эрээри тыала суох дии. Миҥэлэрбит тугу эрэ билэн сээбэҥнииллэр. Туох хаһыытыыр буоллаҕай?» – дии саныы, буурдаан эрэрдии ыстаҥалаан, холомотун иннигэр хоруйа түспүтэ. Халҕаны тыаһатымаары, сэрэнэн иһирдьэ кыбыллан киирбитэ.

– Бэдэр, Бэдэр, туох эрэ хаһыытыыр, аттарбыт тэһииркиэх курдуктар, – диэн сибигинэйэ Бэдэр суорҕанын тардыалаата.

– Һук! Киһини соһуттуҥ. Туох хаһыытай? Суор ини…

– Атын, атын… Хаһыы курдук, – Туйах тугу гыныан билбэтэхтии тэпсэҥнээтэ.

– Хаһыы даа… – Туоҕа Боотур суорҕанын тэлэйэ баттаан олоро түстэ. «Түүл-бит түөрэккэйэ сүрдээх этэ…» – диэн ботугуруу, эрчимнээхтик ойон турбута. Бүрүнэ сыппыт сонун кэтэ, тахсан барбыта.

– Туруу буолла дуо? Бэркэ даҕаны утуйдум, – Лэбиэрийэ Бөҕө сыҥаһа орон хаачыгырыар диэри тыыллаҥалаан ылбыта. – Дьэ, аһыах-сиэх курдукпун.

– Тахсан иһиллэһиим эрэ, – Бэдэр уһуктаах кулгаахтарын даллата сатыырдыы, тарбахтарын төбөлөрүнэн тардыалаан ылбыта. Сонун сөрүү тардынан, халҕаны тиэрэ тардаат, Туоҕа Боотурга кэтиллэ сыспыта.

– Киһи хаһыыта! Моһолго түбэһэн, Аар айылҕаны аймыырын умнубут, баһа суох киһи хаһыыта. Кэннибитигэр… Суолбутун үктэтэ ыһыытыыр. Биитэр дойдулаах дьон сирдэриттэн-уоттарыттан көҥөнөн, куттаан үүрээри дьаабыланаллар дуу… Бэлэс Боотур курдук айылҕаттан айдарыылаах киһи буолбата ини? Чугастара буолуо, аттары бэлэмнээҥ, утары баран чуҥнуоххайыҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур Бэдэри сыҕайа киирэн кэлбитэ. Туйах, иһиттим-истибэтим диэбиттии, Бэдэр кэнниттэн таһырдьа ойбута.

– Туйах, хаалыаҥ. Күөстэ күөстээр, малы-салы хомуйан, бэлэм олороор. Биһиги түргэнник эргиллиэхпит, – Туоҕа Боотур Туйах кэнниттэн ыһыытыы хаалбыта. – Лэбиэрийэ, кытаат! Куйаххын кэтэ оҕус! Аанньаҕа буолан хаһыытыахтара дуо?! Баҕар, бөрөлөр хаайбыттара дуу, икки атахтаахтар төгүрүйдүлэр дуу… – диэт, көхөҕө ыйаммыт үүс бэргэһэтин, үтүлүгүн харбаат, утуйарыгар хаҥас хоонньугар укта сыппыт сыгынньах батаһын сулбу тардан таһаарбыта. Кыыныгар анньа, тахсан барбыта. Лэбиэрийэ сонун таһынан чыллырыыт куйаҕын анньынан, саадаҕын туппутунан багдайан, халҕаҥҥа баппакка, ойоҕоһунан кыбылла сыһа, таһырдьа тахсыбыта.

Аттаах дьон туманынан бурҕачыйа, бэстэр быыстарынан элэгэлдьиһэ сүтүөхтэригэр диэри, Туйах көрөн турбута. «Суор хаһыыта буолбата ини… Чахчы киһи хаһыыта буолуо дуо?» – диэн санаатыгар таайа иһийбитэ. Атын ыҥыырдаан, төргүү аттарыгар маллары ыга баайан бэлэмнээбитэ. Киирэ-тахса иһиллии, араанын уотун сөргүтэ, көһүйэлээх эти булкуйа сылдьыбыта.

Халлаан сыыйа сырдаан, иһийэн турбут айылҕа сэргэхсийэн барбыта. Киһи кулгааҕа чуҥкунуох чуумпута, иһиллэр-иһиллибэт тыаһынан-ууһунан туолан, биир күдьүс куугуҥҥа кубулуйбута. Дьон кэлбитин билэ охсубут суор холомо үрдүнэн сурдурҕаабыта, чооруостар саҥа тахсан эрэр күн сарыалын түөстэригэр түһэрэн, кытарымтыйа кыыһа тырыбынаһа, чубугураһан ааспыттара, мутук тостон тыһыргыыра, мэник тыал иһиирэн ылбахтыы, чиҥээбит хаартан кыырпахтары өрүкүтэ ыспахтанан ылаттыыра…

Аар айылҕаҕа эҥсиллэр хаһыы Туоҕа Боотурдааҕы эрэ аймаабатаҕа. Хаан Илбис түлүк түүлүгэр бу хаһыы оҕус айаатааһыныгар кубулуйбута. Оҕо эрдэҕиттэн куттанар сүөһүтүн мөҥүрээһинэ, лоҥкуначчы айаатааһына чугаһаатаҕын аайы куота сатаан, ийэ-хара көлөһүнэ сарт түһэн, устунан баттатан барбыта. Көрөр-истэр, сорук-боллур кутуруксут уолун ыҥыран ыһыытаан көрбүтэ, саҥатын дуома иһиттэн тахсыбатаҕа. Тоҥ сир ньирилииргэ дылы гынаат, баһа саллайбыт сүүнэ муостардаах, будьуруйбут түүлээх модороон сүүһүн аннынан хараҕын дьүккэтин тымырдара кытаран, өһүөннээхтик көрбүт оҕус субу тиийэн кэлбитэ. Сиртэн силистэммит курдук бээгэй атахтарын туох даҕаны күүс иҥнэриэ суоҕунуу ахчаччы тирэнэн, буугуначчы тыына, мөҥүрээн ыла, ис-иһиттэн айаатаан тоҕо барбыта. Хаардаах тоҥ буору тибилийэ, муоһунан сүргэйэ өтөрү түһээри дьүккүйтээбитэ. Хаан Илбис куота сатаабыта эрээри, атаҕа кыаһыламмыттыы, сир өппөккө эрэйдэммитэ… Тыынын кыайан ылбакка, этэ-сиинэ ыараан барбыта. Биир түгэҥҥэ, ыараабыт куобах суорҕанын силэйээт, олоро түспүтэ. Баттаппытын билэн, өрө уһуутуу олорон, илэ-чахчы оҕус айаатыырын истэ биэрбитэ. «Бу алдьархайы! Чахчы эбит! Ыла кэллэхтэрэ…» – диэн саныы, онто даҕаны суох сэлибирээбит сүрэҕэ өрө түллэҥэлээбитэ. Тыына кылгаан, өрө бөтүөхтээбитэ. Тэдэнигэр, суорҕаныгар көлөттөн кыайан турбакка, иһинэн сыылаҥхайдаан араанын иннигэр тиийэн, умса түспүтэ. Салыбырас илиитинэн, итиини билиммэккэ, уккунньаҕын хамсата сатаабыта. Бэлэмнээбит туоһугар, чыыппааныгар илиитэ тиийбэккэ, мас сыыһын сабардаан ылан, үрдүгэр куппута. Аҕылаан мэҥийэ, кылгас-кылгастык үрбэхтээбитэ. Ол аайы уот харахтар кытарымтыйан ыла өһөн, күлүнэн өҕүрүйэ чараас буруонан унаарбыта. Хаан Илбис үнүөхтээн иһэн, араанын буор модьоҕотугар умса баран түһэн, күлү бурҕаппыта…

Мыраан лаппаҕар арҕаһынан тоҥ хаары батарыта үктэтэ курдурҕатан, ыҥыырдарыгар бөкчөччү түспүт икки киһи, суһуктуйан эрэр халлаан биитигэр иҥнэл-таҥнал хараарыҥнаспыттара. Мастарга күлүктэтэн симэлийэ сүтүүлэрэ, уучаҕар таба сэтиилээх, көхсүгэр нимчикаалаах киһи талах мастар быыстарынан барыгылдьыйан тахсыбыта. Табалара күрдүргэччи тыыналларын тохтото сатыырдыы, үҥүүтүн хаарга батары анньа эрилиҥнэтэн иһэн, аҥаар атаҕа табатын муоһун таарыйыахча күдээрээт, сиргэ тура түспүтэ. Үргүлдьү бэргэһэтин кэннигэр силэйэн, тыас иһиллээн хантаарыҥнаабыта. Аттар бидилитэн ааспыт суолларын кыҥастаһа, төттөрү-таары бөкчөҥөлөөбүтэ. Тыас иһиллээн турбахтаат, уучаҕын сиэппитинэн, аллара түспүтүнэн барбыта. Хараарыҥныыр мастары кытта бииргэлэһэн, күөл быллаарыгар иирбэ-таарба талаҕынан саба барыйтарбыт буор сыбахтаах ураһаҕа чуо тиийбитэ. Уучаҕын быатын талахха иилэ быраҕаат, тэбэнэ-сахсына ураһа халыҥ дьиэлин силэйэн, тордоххо көтөн түспүтэ. Тордох иһэ хараҥатыттан дьиэли көхсүнэн анньыалыы, тыас иһиллээн, тыынын тутан турбахтаабыта. «Араана умуллубут, утуйдаҕа тоҕо кытаанаҕай», – диэн ботугуруу, Хаан Илбис сытар сирин диэки атаҕын иминэн хааман иһэн: «Хаан Илбис, Хаан Илбис, мин кэллим…» – дии-дии тобуктуу түһэн, илиитинэн тоҥ тэдэни таарыйаат, ойон турбута. Тоҥмут киһилии титирээн ылаат, таһырдьа ойбута. Табалара соһуйан муҥунан көрө, сытырҕаан сурдурҕаспыттара. Киһи суолу-ииһи кыҥастаһан, төттөрү-таары хаамыталыы, дьиэлгэ чугаһыы-чугаһыы, төттөрү чугуруҥнаабыта. Өй ылбыттыы, хаарга батары аспыт үҥүүтүн туура тардан, ыарахан дьиэли өрө анньан, өйүү аспыта. Сырдыгы киллэрэ сатыырдыы туора халбарыйа, ураһа иһин өҥөйбөхтөөбүтэ. Иһийэн турбахтаат, иһирдьэ атыллаабыта. Күөдэл-таһаа буолбут тоҥ тириилэри илиитин иминэн туппахтыы сылдьан, Хаан Илбис кэтэҕин уһун суһуоҕуттан харбаат, кутталыттан ыһыктан, чинэйэ түспүтэ. Дьиэгэнийэн өрө эккирии турдаҕына, ыҥыранар саҥа иһиллибитэ. Киһи онтон өйдөммүттүү, тобуктуу түһэн туппахтаан, умса сытар ойууну тиэрэ эргиппитэ. «Тыый, тыый, иэдээн…» – диэмэхтии, түөһүгэр кулгааҕын даҕайа сөҥмүтэ. Ойон туран Хаан Илбиһи икки хонноҕун анныттан ылан, тэдэнигэр соһон илдьэн сытыара, нэк буолбут суорҕанынан саба тарыйбыта. Хаан Илбис илиитэ тиийбэтэх туоһун ылан, уккунньах үрдүгэр ууран, үрэн сирилэппитэ. Уккунньах кыһыл харахтара сырдаан, туоһу түүрэ тардан умайан күүдэпчилэммитэ. Кутаа сырдыга тордох иһин барыгылдьытан сырдаппыта. Киһи Хаан Илбискэ чугаһаан иһэн, суорҕан хамсаабатаҕын көрөн, таһырдьаны былдьаспыта. Халлаан сырдыырын кэтэспиттии хантайа, хаарынан бүрүллүбүт араан оннун булан, атаҕынан хаһыйбахтаабыта. Дүлүҥ көҥдөйүттэн туос, чыыппаан хостоон таһааран, уот сахпыта. Кулуһун уота тулатын барбах сырдата, хаардаах мастары кыһыл тылынан салаамахтыы сыыгыныы, умайан барбыта.

– Хайа, Хучана, табаҕын дьаһайа иликкин дуо? – диэн саҥаттан киһи соһуйан, ходьойо түспүтэ. Кэлбит киһини иччитэ суоҕунан көрө, ырдьаҥнаабыта. Дабака куйахтаах, уһун уҥуохтаах хоһуун, киһитин дьиктиргээбиттии көрө, тэбэнэн сахсыллыбыта.

– Һуу, Амыкча эбиккин дуу… Кутум ыстана сыста, – Хучана өрө өҥдөйөн иһэн, ойон турбута. – Соҕотоҕун кэллиҥ дуо, Куодай тоҕо хаалла?

– Иһэр, иһэр. Дьэ, сыылба киһи. Эмиэ даҕаны, хараҥаттан куттанан, уучаҕым эмэһэтигэр ыга астаран испитэ ээ… Төһөҕө кэлбиккиний, турарын күүтэҕин дуо? – Амыкча кэлин тылын сибигинэйэ соҕус саҥара, ураһа диэки кыҥнах гынан ылбыта.

– Ээ, ыраатта… Ойуун дьабыныгар көтөөрү гыммыт… Охто сытара… Сүрэҕэ тэбэр-тэппэт… Быһыннаҕа буолуо…

– Оо, иэдээн эбит… Оччоҕо хайдах буолабыт? – Амыкча куттаммыттыы ураһа диэки көрө, уокка сыҕарыҥнаабыта.

– Хайдах, хайдах! Атаҕын тэҥнээтэҕэ дии… Эппитин сиэн баран, барыахпыт буоллаҕа… Өлбүт киһини манаан олороору гынаҕын дуо, бастаахтар бэйэлэрэ быһаардыннар… – Хучана киһитэ куттаммытын көрөн, харса суох туттан, саҥаран-иҥэрэн бордурҕаабыта. – Мин ойууҥҥа кутуруксут буолуохпуттан алтыс ыйбын төрөтөн эрэбин. Баайа-дуола… – диэн эрдэҕинэ, кыыкынаан тыынар тыас быыһынан: «Баҕайы… Ханна дьөлө түһэҥҥин, өлөттөрө сыстыҥ…» – диэн суостаах, хаахынас саҥа иһиллибитэ. Хоһууннар соһуйан, кылгастык кыланаат, эргиллэ түспүттэрэ. Дьиэли саба барыйан, күрэҥсийбит баттаҕа арбайан, күлтэн көҕөрбүт сирэйдээх, миин курдугунан мэндээриччи көрө-көрө Хаан Илбис сөтөллөн хахсыйа, кинилэр диэки салыбыраабыт илиитин уунан турара. Хоһууннар муҥунан көрө хам хараҕаланан, сүһүөхтэрэ босхо баран, субу тобуктуу түһүөхтүү, салыбыраспыттара. Эмискэ күрдүргэччи тыынан аҕылыырын быыһынан: «Аттаах кыыллар!» – диэн хаһыы былаастаах саҥа дуорайбыта. Намыһах талахтары тоҕо анньан, тайах түнэтиттэн тиһиллибит муос куйахтаах хоһуун уучаҕынан бурҕачытан тахсыбыта. Ойуунтан буолбакка, аттаах дьон субу кэлиэхтэриттэн куттаммыттыы, тула холоруктаппыта. Бэйэлэрэ даҕаны куотардыы бэлэм турбут хоһууннар, нимчикааларыттан алаҥааларын хостуу, талахтар кэннилэригэр ойбуттара. Хаан Илбис арбайбыт баттаҕа сылгы сиэлинии бураллаат, дьиэли өйөөн турар үҥүүнү туора садьыйа, иһирдьэ дьөгдьөрүйбүтэ.

– Ааспыттар, ааспыттар… – диэмэхтии, хоһуун табатыттан түһэн, дьонун көрөн, күлэн ыгдаҥалаабыта.

– Акаары! Күлэ турбуккун сирэйгин дүгдүөлээтэҕим… – Хучана ыстанан кэлэн, Куодайы түҥнэри дайбаан түһэрэн, тэбиэлээн күрдүргэппитэ.

– Тохтоо! – диэбитинэн Амыкча сөрүөстүбүт талаҕын кэнниттэн аҕыйахта атаралаан кэлэн, Хучаны туора аспыта. Кырыылаах муос төбөлөөх оҕун туһаайан: «Быаргын тобулу ытыам! Куодайы тыыта сорунума… Бар! «Өлөрбүт» ойууҥҥуттан ыйыт, этин хайыыбыт?

Хучана кыыһырбыт уоҕар бобуллаҥнаан ыла, тордоххо салбыҥнаан тиийэн, иһирдьэ мэлис гыммыта. Өтөр буолбатаҕа, үүрүллүбүттүү, ураһаттан ойон тахсыбыта. Куодайы хараҕын кырыытынан кынчарыйа, хаҥас өттүгэр эйэҥэлии сылдьар кыыныттан быһаҕын сулбу тардан ылбыта.

– Даллаһан баран туруоххут дуо? Этин аҕалыҥ! – диэмэхтии, тэпсиллибэтэх ыраас хаары этэрбэһинэн хаһыйбахтаабыта. Куодай тымныынан килбэчийэн ылбыт быһаҕы куттаммыттыы көрө, бааллан турар табалартан сэтии табаны арааран аҕалаат, тэйэн биэрбитэ. Хучана уоһун иһигэр ботугуруу, таба муннун кырыатын соппохтуу имэрийэ, муоһуттан тутан, баһын аллара баттаан иһэн, быһаҕынан сүнньүгэ аспыта. Таба илин атахтарынан тобуктуу түспүтэ. Кэлин атахтара аччайан, кутуруга ибигирии умса баран иһэн, ойоҕоһунан сууллан адаарыйбыта.

– Чэ, туруоххут дуо, туттумахтааҥ! – Хучана тэйэ хаама, быһаҕын сутуруотугар тур-тар сотто, кыыныгар аспыта.

Табаларын иһин хостоон эрдэхтэринэ, Хаан Илбис удьаа тутуурдаах тахсан кэлбитэ. Сиргэ кураанаҕынан силлээмэхтии, холто сонун уолугун түөһүгэр хам тута, хоһууннарга бадьаалаан кэлбитэ. Куонда, албыннаспыттыы ымаҥныы, удьааны ылан эрдэҕинэ, Хучана илиитин таһынан халбарыччы аспыта. Хаан Илбискэ нөрүйэ, бургучуйар таба көхсүн хаанын удьаанан сомсон ылан ууммута. Хаан Илбис удьааны ылан, өҥүргэһинэн көрө ботугуруу, утаппыттыы ыймахтаабыта. Ыксаабыта бэрдиттэн, икки дьабадьытынан хойуу хаан ньолҕоруйбута. «Һуу, һуу… туох куттаммат көтөрүй», – диэн саҥаны истэн, тохтуу түспүтэ. Ситэ испэтэх хааннаах удьаанан Куонданы сиирэ-халты аспыта.

– Баҕайы! Ити мин өлбөт үөһүм… Сырыттын, тумсун хааннаатын, – Хаан Илбис үөһүн тартаран ыла-ыла баргыытаабыта. Суору батыһа көрө, хаанынан саккырыыр удьаатын уунаҕалыы: «Кулуп-халып», – диэн саҥа таһаарбыта. Суор кынатынан сообурҕаччы дайбана, эргийэ көтөн иһэн, таҥалайын охсунан эрэрдии «кулуп, кулуп» диэн ылбыта. Хаан Илбис суору батыһа көрө тоҥхоҥнообута.

– Таһырдьа күөстээҥ, эттэ үөлүҥ. Илээҥкитэ, имсэтэ бэлэмнээҥ… Ураһаҕа быгыалаһымаҥ! Кыылбын-көтөрбүн ыҥыран, муостаммыттарын-туйахтаммыттарын биллэриэм… Хара хааҥҥытыгар сууннарыам! – Хаан Илбис сирэйин ханньары тартаран бобуллаҥнаабыта. Дьабадьытынан сүүрбүт хаанынан сирэйин ньуххана кыбдьырыммыта. Өссө даҕаны уоһун иһигэр баллыгырыы, ураһатын диэки иэҕэҥнээбитэ.

Хоһууннар табаларын хол-буут арааран, сииргэ анаан бысталаан, ыраас хаарга тэнитэ уурталаабыттара. Булчут, көҥөс хааннара батарбакка, ыраах олорор суору кыҥастаһа, үҥүүлэрин уһуктаах төбөлөрүн үөһэ чолото, эттэр үрдүлэригэр туора-маары уурталаабыттара.

Халлааҥҥа сулустар бачыгыраһыылара, араан уота сөҕүрүйүүтэ, Хаан Илбис кэннэ хараара, иннэ кытарымтыйан көстө, дүҥүрүн барбах охсуолаан дардырҕаппыта. Сыыйа, ардах түһэн эрэринии тобугурата, баһа босхо баран хоҥкулла, икки өттүнэн иэҕэҥнээбитэ. Устунан кутуран куллугуруу ойон туран, дүҥүрүн тыаһыгар сөп түбэһиннэрэн, атахтарын бокуҥната бэдьэйбитэ. Дүҥүр тыаһа улаатан, кыараҕас тордохтон төлө көтө сатыырдыы, хаппыт сабыы тириилэри илигирэтэ дьылҕан мастарга охсулла дарылаппыта. Ол аайы ураһа иһэ хотоҥнуурга дылы буолбута. Атахтарын үрдүлэригэр сэксэһэн олорбут хоһууннар, турукка киирэн, өҥүргэһинэн көрө, куоҕаҥнаһан барбыттара. Эмискэ: «Үтүктү-үөҥ!» – диэн хаһыы сатараабыта. «Хара быаргытын чупчурҕан оҕунан тэһитэ сүүртэҕим! Нохтолоох тойон сүрэххитин өргөс үҥүүнэн үөллэҕим! Куук-хаах, кулук-кулук!!! Алике. Алике. Алике!» – тыллары хоһууннар тэҥҥэ түһэрсэн, ойон турбуттара. Сарын-сарыннарыттан тутуһан, дьиэгэниһэ эккирэспиттэрэ. Барбах төлөннүрэ сыппыт уккунньах салгыҥҥа оҕустаран өрө күлүбүрээн, уһаабыт күлүктэри тордох эркиннэринэн сарбынньахтата барыгылдьыппыта. Ыыс-быдаан быыһынан кырпай түүлэр өрө ытыллан дэйбэҥнии, уокка түһэн тыһырҕаһа, кэҥсик сытынан тунуйбута. Дүҥүр тыаһа ыраатан эрэрдии, улам-улам уостан барбыта. Хоһууннар аҕылаһан-мэҥилэһэн, хамсаныылара бытааран, тэдэннэргэ сахсаҥнаспыттара.

Хаан Илбис дүҥүрүн кулгааҕар даҕайа, күрүүрүгэр аты кытта кэлсибит Бэлэс Боотур сатанахха ыйанан турар кэһэҕин эһэ охсон ылбыта. Дүҥүрүн үрдүгэр уура, салыбырас тарбахтарынан үс тимир төбөлөөх оҕу сыыйан ылбыта. Тыына кылгаан кыыкыныы ботугуруу, охтору кураанаҕынан силлээмэхтии:

– Нойоон! Ап хомуһун хомулунна, били баҕайыны аҕала тарт… – диэн сыыгынаатын, Хучана ойон туран, араан хаҥас ойоҕоһунан дьылҕан маска кыбытылла анньыллыбыт киһиэхэ маарынныыр модороон эмэгэти туура тардан аҕалан, ойуун иннигэр уурбута. Куттаммыттыы бөкчөҥнүү, кэннинэн хааман, олбоҕор олорунан кэбиспитэ. Хаан Илбис, эһэ этин сиэн эрэрдии, суордуу хоохтуу, тимир төбөлөөх охтору удьаа көхсүнүү бөлтөйбүт эмэгэккэ батары саайталаабыта. «Алике, алике, алике», – диэн хаахыныы дүҥүрүн охсо, мэнэрийэн эрэрдии баһа босхо баран, баттаҕа үрэллэҥнии бэдьэйбитэ. Сыыйа бытааран, атахтарын тобуктарынан бокуҥната уостан барбыта. Араан таһыгар тиийэн олоро түспүтэ, тыын ылан өрүтэ уһуутаталаабыта.

– Далла мэндэйиитинэн аайданаргыт эрэ бэрт этэ дии… Урааҥхайдар тимир төбөлөөх охторугар илбиһи иҥэрдим. Охтору ыытыаххыт эрэ кэрэх, сылаас хааны бэйэлэрэ булуохтара… – Хаан Илбис кэҥээбит, мээнэ сүүрэлээбит харахтара оннуларын булан, араан уотун сырдыгар дьиктитик кылахачыспыттара. Хоһууннары суптурута көрүтэлии ойон турбута.

– Истиҥ! Атыыр оҕустуу айаатаан, көрбүттэрин эрэ үҥүүлэригэр үөлбүт, батаһынан кэрчиктээбит, оҕунан тэһитэ ытыалаабыт бороҥ урааҥхайдар эһиги сиргитигэр үктэннилэр! Ааһар адьынаттар буолбатахтар, билэ-көрө сылдьаллар. Уоттаах харахтара хатаннаҕына, ымсыы мэнэгэйэ ыалластаҕына эһиги курдуктары имири эһиэхтэрэ, сир үрдүттэн сүтэриэхтэрэ, – дүҥүрүн табыгырата тула холоруктаммыта. – «Хуух-хаах, хаах». Мин диэтэх киһи хааҥҥа суудайдым… Туоҕа Боотуру түҥнэрдэххитинэ, Лэбиэрийэ Бөҕөнү боҕутуннардаххытына өрөгөйбүт үрдүө! Халыҥ хаһаҕа үҥкүрүйүөхпүт, тимир куйахтаныахпыт, баай-талым олохтонуохпут… «Кулуп-халып, кулуп, кулуп, чулуп, чулуп». Аҕыйах эрдэхтэринэ симэлитиэххэ, суолларын сойутуохха, – диэбитинэн олоро түспүтэ. Туруктан тахса сатыырдыы өрүтэ бөтүөхтүү олорбохтоот, албыннаһан эрэрдии ымаҥныы, ньуолбардаан саҥаран барбыта: – Куттанымаҥ, ити охтор тимир куйахтары билбэккэ ааһыахтара. Биирдиитэ эрэ ытаҕыт уонна ойуурга түһэҕит. Эһиги курдук сымса, сыыдам айылҕа оҕолорун өйдөөн даҕаны көрүөхтэрэ суоҕа. Бу түөлбэ хоһуун хоһууннара эһиги буоллаххыт…