Kitobni o'qish: «Amanhor – Kumukca»

Kitapnı ata yurtum

Gızlarga bağışlayman.

Avtor

Yigit özü ölse de, atı ölmey.

Halk aytıvu

BAŞ SÖZ

Abdul-Hüseyinni romanı "Amanhor", Dağıstanda yaşaygan Kumuk Türkleni gonuşağanları Türkçede, Kumukça yazılgan, haliği magnamda birinği roman bolganı gabul etilgen. Hatta Amanhornu, bütün Kavkasya’da yazılgan ilk roman bolganı da gabul etilgendir.

Fikru va estetik yakdan özünden alda yazıgan Nuhay Batırmurzayevni yazganlarından köp alga çıkganı belgili.

Kumuk Edebiyatını, köp aldağı yıllardağı yazıga alıngan şiuraları, anlatımlaga va başga gol yazuv asarlağa sahap bolganı, Kumukçanı çeperlerini geng ete, tarihi gıymatını ortağa sala.

Haliği Türkiye Türkçesini Macarlanı, Kumanlanı tillerin va unutulgan esgi Türk tilleni köklerin bilmeğe, ahamiyatlı bir varyant bolgan Kumukça, bugün de Türkçeni kadim bir varyantı bolup özün barlığın saklağan bir tildir.

"Amanhor" romanı, özünü çeberlik belgilerine qarağanda, qumuq yazıv edebiyatımınan köp bırınğı zamanlardan geleğen gelenekleri bulan baylavlu.

Kumukça hakda işleğen pahmulu ilmu adamlardan, Prof. Zeki Velidi Togan, Macar til alimi Prof. Dr. Gyula Nemeth, Prof. İstvan Mandoki Kongur va Prof. Çetin Pekaçarnı aytganlarından anglayganıbız küyünde Kumukça, Kıpçak Türkçe varyantını halige geltirgen lap yahşı Türkçe varyantı bola.

Venedik şahadağı San Marco Kitaphanada bolgan va 1303-1362 yıllarda, Latin harplar bulan yazılgan biringi Türkçe yazuv gabul etigen, Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus-Kuman kitap)’nı, Kumukça anatilli biri bolup, anlaganımı aytma süyemen.

Romannı göçereğende bilmeygenim sözler bulan garşı geldim. Sözlüklerde de tapmayganım sözleni, yüz yıldan fazla bir zaman alda Anadolu’ga göçgen bu halkın adamları arasında halide, bizim gatınlanı tilindeği Kumukça’da yaşayganın bilip süyündüm.

Amanhornu yazuvçusu Zaynulabidni ulanı Abdul Hüseyn İbrahimov 1890 yılda Dağıstannı Kyzlarkala şaharda tuvgan. Abdul Huseyn 13-14 yılga çığaganda başlap ullu atası Alini va agasını bay kitaplarından iştahlangan, onda yolugganı arap va fars klasik kitapları yaş Abdul Hüseynge bek tasir etgen.

Arap va Fars klasiklerin ohumak uçun ol, Osmanlı Türkçesi, Orus, Arap, Fars va Kalmuk tilleni yahşı üyrengen. Yazıvçu, ol tillerde yazılgan köp sanavdağı kitap bulan tanış bolgan va ol dövürdeği köp halk habarların yazıp defterin toldurgandır.

Hüseyin bir lakırında: "Esimde galır değenge inangança, osal da bolsa yazılganga inanmak golay" değen. Gertiden de Abdul Huseyn yaşavdan har algan sınavun, har eşitgenin, har görgenin, ahamiyatlı busa, özün defterlerine giyirip turgan. Muna, yazıvçunu şu esgerilgen hasiyatı, tergevlyüğü onu asarlarnda belgili bola.

Abdul Hüseyin 1910’unçu yılda, Kızlar şaharda “Yaşav (Hayat)” değen açılgan mektepte, Türk tiller üyretmek uçun muallimlik etmeğe başlağan. Açılgan mektepde Arap, Fars, Kumuk tiller bulan Orus tiller üyrenile va dünyanı yangı ilmularından darslar yürütüle bolgan.

Abdul Hüseyin ol mektepte Türk tillerden va olanı adabiyatlardan dars berip, köp yıllar işley. "Hayatda" Orusçadan dars beregen öğretmenler atların yazıvçu oyunu bir kitabında ullu hürmet bulan esgergen.

1917’nçi yılga gelgende, Abdul Hüseyin, Sovyetleni Kızlardağı devrim harakatın aktif çalışıvçusu işçileni, sabançılanı, sözcüsü bolgan. Yazıvçu "Ananı yüregi", "Ata yurtum" degen asarlarında Ullu Oktyabr sotsialist revolütsiyanı yıllarıyadağı ahvalatlanı gerti realist qaydalarda suratlama gast etgen. Sosyalist devrimci asker Abdul Hüseyin Kızlarnı Kumuk partizan komiserliğin etip, 1957 yılıda emekliğe ayrılgan.

Yazıvçunu yazgan asarların atların esgereyik; Amanhor – roman, Absiyahkentni tarihi, Tatar Hannı vilayet tarihi, Şiru mecmua – Türk tilde, Nasihat haberler: Yaman gelin va yahşı kayın ana, Yahşı gelin va Yaman kayın ana, Serdtse materi – Rusça, Zapisi komissara – Rusça yazılgan.

Ata yurtum Kızlar va başga şirulanı bolganı asarları; Arap, Fars, Türkçe tillerinde basılıp çığarılgan.

Abdul Hüseyinni, Meni Yaşlığım, Ananı yüreği va Amanhor değen romanların ayrıça alıp garamağa tüşe.

“Amanhor” Abdul Hüseyin İbrahimovnu 1915 yılda yazganı lap ullu asarı. Yazilgan küyüne, özünde göterilegen masalalağa garap bu asarğa halk romanı dep aytmağa yaray. Abdul-Hüseyn bu romannı yazağanda halknı arasında saklanğan habarlardan, yırlardan başğa, 17-18-nçi yüz yıllardağı ahvalatlanı gertileygen, tarihi gerti bolğan – Terik boy sabançılanı baş göterivlerini başçısı Amanhor etgen işleni yazğan Mahammat Apendini tarihi va sapar(sefer-seyahat) kitaplarından, Türk yolavçu alim Evliya Çelebini "Siyahat Name" kitaplarından paydalanğan. Fars, Türk, Orus tillerde yazılgan kitaplanı ohugan.

Tarih kitaplardan belgili bolgan küyde, Amanhor gerti, 17’nçi yüzyıllarda yaşağan adam, yaşağanı zamandağı Hanlanı zulumçuluklarını, gara halknı çekgen çillelerini, yaşlık zamanından hissetgen. Daha song da Tatar Han’nı Han sarayında işleygende, hâkimleni halkga etgenlerin özü gözleri bulan görgen, özü yoldaşlarımınan birçe zu-lumçulağa garşı turup baş göterüvnü başlatgandır.

Amanhor, har sayın, yarlılanı(fakirlerin) hanlanı zulmusuna qarşı yabuşuvğa çaqıra, pasih habarlar, nasihatlı yırlar aytıp Tatarhannı, onu vazirlerin, barı qurumun söge. Gelecek günler nasiplidir dep yorap, sabançılanı va başgaların hansarayğa çapğın etme hazirley. ongaylı gezik gelgen

Kızlardaki yarlı halknı beyleğe, hanlağa garşı baş götergende harakatnı başında bolgan. Özü yangız barıp, Tatarhannı öltüre. Amanhor yangız etgen şo yigitlik Tatarhannı hanlığın buzulmaklığında bek ullu rol oynay. Amanhor halk gahrumanı, şair va tarihçi bolgan. Biy taypalar hilla qurup, Amanhornu tutalar va halkdan yaşırtğın dar ağaçlağa ileler.

Amanhornu yazgan şirular, bergeni habarlar gol yazuv kitaplarda saklangandır. Onu hakda ol devürlerdegi alim Mahammat Apendini kitaplarında malumatlar berile. Bugün de Dağıstannı şimal yağındaki Terik boy Kumukları, Nogaylar va özge halklanı arasında da onumunan baylavlu habarlar aytıla, şirular bar va yırçılar yırların yırlay.

Abdul Hüseyn bu romannı yazağanda halqnı arasında saqlanğan habarlardan, yırlardan başğa, 17-18-nçi yüz yıllardağı ahvalatlanı gertileygen, tarihi gerti bolğan Terik boy sabançılanı baş göterivlerini başçısı Amanhor etgen işleni yazğan Mahammat-Apendini tarihi va sapar kitaplarından, türk yolavçu alim Evliya Çelebini "Siyahat-Name" kitaplarından paydalanğan. Yazıvçunu atası Zaynulabidinni qol yazıvlarında da Gızlarnı tarihine baylavlu bolup Amanhornu, ol devürdegi yaşavnu haqında köp materiallar tabulğan.

Abdul Hüseyn yigitlik temada ullu asar yazmaq uçun Terik boy Kumuklanı, Noğaylanı halk yigiti Amanhornu hakındağı yırlağa, habarlağa, efsanelege ahamiyat bere.

Qızlar şaharnı qıbla yanında, Terikni esgi ağımı bolğan yerde bir göterinki görünegen yer bar, o yerge hali de "Amanhor töbe" dep aytıla. "Amanhor töbege" qızlarlılar subay tallanı salqınında gezeme baralar, ayroqda, bayram günlerde cahiller onda hayran ösgen terekleni salqınında yal almağa cıyıla.

Romannı aslu motivi yarlı ulanlar klass yabuşuvda hakimlege garşı görsetegen yigitlik, qoççaqlıq. Amanhor ol yabuşuvnu başında tohtağan.

Yazılganlağa garaganda kitapnı, Dağıstan’da ohutulganın va üyretilgenin anglaybız.

Yazuvçu, romannı başlapgı bölüğünde özü toplağan materyallanı va tarihi ahvalatlağa artık köp tergev berip yazğan, tarihi ahvalatlar alğa çığıp, ol ahvalatlanı yurütegenler adamlar artğa salınıp yazılğan. Ortalağa tuvra yazuvçu, bu taypa kemçiliklerden azat etme qarağan, amma olardan tolu küyde qutulmağa bolmağan.

Artdağı bölüğünde busa romannı manasın guvatlandırmak uçun ana temaya gaytganı görüle.

Asarlarda berilgen sıylı ullu ideyalar: qara halqnı, yarlı taypalanı yureklerinde bolğan bir-birine sönmeygen dosluq va zulmuğa garşı yabuşuvda birlik, halknı nasibi uçun çalışıv, taza insan aralık, taza süyüv bugünlerde de romannı manasın tas etmey saklay.

Yazıvçu asarını bu bölüğünde insannı nasibi bütün halknı nasibinden ayrılmay ideyasın bek qucurlu küyde üyrüte.

Roman çeber yazılğan realist epizodlar, Amanhornu varisliginden galğan teren manalı şirular, nasihatlı halq habarları bulan bezengen. Yazıvçunu prostoy habar stili romannı yengil ohuta.

Bu tarcuma uçun aytılması tarık bir zat da bu romanda bolganı yimik, Dağıstannı tarihinde de Sultan Mahmut atını köp aytılaganıdır. Köp bolganı uçun tarihdeği adamlar garışa. Yangılış anglaşıvlağa sebep bola. Bulardan birin başgalardan ayrımak uçun Kumuklar bile turup Sultan Mahmutga Şeyh Sultan Mut dep aytalar. Sultan Mut 1560 da tuvgan, 1643’ünçü yılda ölgen. Atı aytıgan asger başçılardan va hukumat gullukçulardan. Kavkasda neçikde hatta Dünya tarihinde birinçilikde aytıla gelgen. Vatannı azadlığında sayalı Sultan Mut Tarkovsky kop ullu iş görsetgen. Kavkasda va başga ülkelerde İslam dinni yayuvda va adamlanı bir birine iy etmeğe köp çalışgan.

Ullu Kumuk Asger Başı ( Kumananı ) Şeyih Sultan Mut’nu Türk tarihi va Dünya tarihi garavudan gıymatını anglamak uçun onu baş bolganı Dağıstan asgerini utganı Karaman davu uçun belgili Rusya tarihçilerinden Karamzin’ni, bulay dep yazganı bilmek taman bolacak. “biz 6 mingden 7 minge yerli asker adamnı va 118 yıl Kavkasda hakimliğimizni tas ettik.”

Turkiyada yaşaygan köp Kumuklar Bu kitapda yazılgan Kumukça yazuvlanı birinçiley ohucak. Bu yazuvlar, Türkiye Türkçesi alfabesiminen yazıldı. Bugünge gadar Kumukçanı saklağan, yaşatgan va konuşgan, Türkiyadağı Kumuklanı, kalima haznasın götereceğine, geng eteceğine, songra gelecek naslulaga Kumukçanı yetişileceğine kömek eteceğine bolgan inamlığım tam.

Turkiyadağı Kumuklar uçun mağa Anglayış göstergen va kömek etğenleğe Barakallamı bildirme süyemen. Bu kitapnı hazır etip, basmakhanadan basıp çığartgan ohuvçuga yetiştirgenleni hızmatı va komekleri uçun başlap, Avrasya Yazarlar Birliğinin ortakçıları va Birleşüvnü Hürmetli başı Dr. Yakup Ömeroğlu'ga, Kumuk Türkçesi Sözlüğünü Yazgan Prof. Çetin Pekaçar’ga, Agarahin Sol-tan Muratovga, dağıda barakalla bildirme süyemen.

Tevfik Zengin

AMANHOR

 
Bu üynü¹ men gurganman
Esgi-puskü² ağaçdan,
İçine bezev bergenmen
Allı-güllü gumaçdan
 
 
Galkısını tübünden
Dört bağana³ gakganman,
Har-bir bağanasına
Bir türlü at takğanman.
 
 
Men gurğan bu üyümde
Yıbav da bar, hars da bar,
Men gurgan bu üyümde
Yılav da bar, yas da bar.
 
 
Men üyümde yıbandım,
Yüreğimni hür etip.
Vatanımnı çırağın⁴
Endi yakdım nür etip.
 

Tekstde, har betni tübünde, berilgen anglatıvlar asarlanı başlap bas mağa hazirlegen S.M.-S. Aliyevniki. Bu anglatıvlar tarcumalağa göre etilgen va kitapnı teren anglamağa berile.

 
Tavda otlasın ulaklar,
Şar-şar aksın bulaklar.
Umutum bar sönmes dep,
Men yandırğan çıraklar.
 
 
Savboluğuz, üylerim,
Sizin taşlap getemen.
Menden song galğanlağa
Hak amanat etemen
 

Hacitarhan⁵ aldağı zamanlardan berli har yakdan savdügerçiler gelegen bir ullu şahar bolğan.

Bir ming altı yüz altmışınçı yılnı güzünde bu şaharğa İrandan tacirler⁶ gele. Olanı arasında Horasan şaharlı yigirma beş yıllık çağındağı Said Mahammat Amankuli oğlu da bolğan.

İrandan gelgen özge tacirler, alıp gelgen malmatahların da satıp, Hacitarhannı bazarlarından atlar, tüyeler va tuvar-mal alıp, kaytıp geteler. Said Mahammat busa munda, Hacitarhanda, İranlı Mirza Hüseyinni kervan sarayında galğan. Ol ticaret ete turup köp kerenler Galmuk ellerde bolğan va ondağı atı batırlıkğa aytılğan Tarhan Murza bulan tanış bolğan. Artda da Said onu bulan şolay yuvuklaşğan çı, eki de yuvuk özleni ticaret işlerin birleşdirgenler. Bular birçe savdüger ete turup, köp yırak ellege de bara bolğan. Olar atlar, tüyeler, tuvar-mal alıp İranğa, Afğanistanğa, Hindustanğa barğan. Savda bu eki de gurdaş yahşı mallı-hallı adamlardan sanalğan bolğan.

Said Mahammat iranlı Mirza Hüseyinni kervan sarayına gelip-getip yürüy turup, saray kullukçusu Hakimcan bulan yuvukdan hallaşa.

Hakimcan boydak adam, onu birgine-bir kızı

Şamsukumardan başğa dağı birevü de yok. Şamsukumar yetişgen, isbayı kız, ol atasına kömekleşip, sarayğa gelgen konaklağa kulluk etip yürüy.

Said Mahammat Şamsukumarğa tezden haşık ekenni bilmey tursa da, tek bugün ahşam kızın tiley Saidlerden geleçiler gelecegi Hakimcanğa aldanok belgili bolğan. Hakimcan özünü inanğan yuvuğu Mahammat-apendini⁷ maslahatğa çakıra barğanda, ol Kavkaziyağa sapar çıkma dep hazirlene turup tabulğan.

Mahammat-apendi Hakimcannı görgende, bek süyüngen, salamın da alıp, yuvuğun törge çığarıp olturtğan song:

– Buyur, apendim, neçik çıkğan eding? dep sorağan. Hakimcan özünü muradın aytğan. Mahammat-apendi Şamsukumarnı Said Mahammat bulan üylendirmekni ariv görgen va maslahat etgen.

Yuvuğunu tilevüne göre Mahammat-apendi barağan yolun eki günge artğa salğan va hürmeti, adatı bulan Şamsukumarnı nikâh toyun ötgergen.

Eki günden song Mahammat-apendi Kavkaz vilayatlarına barmak uçun gemelege de minip, yolğa tüşgen. Ol geme bulan üç gün Kaspiy dengizde üzüp, dörtünçü gün beri yağına, Tatarhannı⁸ vilayatına, çıkğan.

Tatarhannı sarayına yetginçe yarım çakırım beride yerleşgen Toytöbekent, şonda barıp birevlege konak tüşe. Bu ullu kentni yağasında ayak bulan aylandırağan un tartağan tirmen bola. Mahammat-apendi “ayak tirmen” degende, tamaşa bolup, oğar garamağa bara. Barsa– tirmen-ni aylandırağan on beş-on altı yıllık kızyaşlar. Bu yaşlanı başındağı halnı görgende apendini san-sanı titiregen. Ol kızlardan kıyının-tınçın, yaşavun sorağanda, olar aytalar:

– Babay, hanıbıznı bizge yazığı çıkmay, biz onu karavaşlarıbız. Bizin munda işleme yibergeni eki ay bola. Ataanalarıbız ölgenibizni-savubuznu da bilmey. Başında biz on bir kız bar edik, hali sen göresen, dörtevkalıp turabız: Zulfiya, Aynisa, Pahtahanım, Tacihanım. Biz de butubuzdan, kolubuzdan ayrılıp bitgenbiz:

Mahammat-apendi:

– Alda da çı Tatarhan bek zulmuçu han ekenni aytıp eşitip bile edim, hali busa gözüm bulan görüp inandım, dep oylağan va kızlağa bek yazığı da çığıp, olardan ayrılğan.

Mahammat-apendi bu kentden gayrı Tatarhannı özge kentlerine, yurtlarına, avlaklarına barıp aylanğan, işleygen adamlanı köp görgen. Birleri tatavullar kaza, birevler çaçılğan aşlıklağa suv sala, birevler çaltikge vallar baylay, bellerine yetginçe suvnu içinde aylana. Turağan yerleri yerni kazıp etgen töleler. Aşayğan aşları arpa un bulan katnaşğan tiri un, tuzlu kuruğan balık, avlakda ösegen yaşıl haltalardan etilgen şorpalar, içegeni kuyulardan alınağan sasık suvlar. Üstündegi giyimleri yamavlu paltar opuraklar.

Mahammat-apendi bular bulan kıyınından, tınçından aytıp söylegende, hannı va onu vazirlerin sögüp olar heç zat aytmasa da çı, Mahammat-apendi onu sebebin neçe de tez anglağan.

Ahırda birleri Mahammat-apendi bulan açıkdan-açık bulay lakır etgenler:

– Eger de biz hannı va onu vazirlerin sögüp söylesek, bizge ullu kodular etile. Hanıbız, sarayına da çakırıp, yor-meler bulan tokalay. Tokalağandan başğa da hannı güçlü cazaları bar.

Getgen yıl şu zamanlarda, yaynı başlapğı ayında, üç adamnı günahsız sarayğa eltip itlerine talatdırdı. Yazıklar yaralanıp gelip yatdılar. Biri sav boldu, ekisi busa, yaraları yaynı yallavunda sellenip-hurtlanıp getip, geçindiler.

Mahammat-apendi Tatarhannı kentlerin aylana turup, Absiyahkentge⁹ gele. Apendini bu yurtda bir günden artık turmağa hıyalı bolmağan. Amma adamları gonakga bek hürmetli bolmak sayalı o halknı yaşav halından, adatından, kılığından malumatlar cıya turup¹⁰, segiz gün galğan.

Apendini konağı domburçu Abduraşit bek salamatlı adam. Oğar domburçu dep koymaklığını sebebi de bulay bolğan: egerden idarada cıyın, yada başğa kulluklar uçun halknı çakırma tarık busa, halk Abduraşitni zurnayını va tebini avazın eşitgendok, idarağa barma tarıknı anglay bolğan. Ondan gayrı da, Abduraşit şo zurnaynı avazı bulan ramazan ayda kentlileni şahardandan uyata. Abduraşit habarnı, lakırnı epsiz köp süyegen adam. Apendi gelip konak tüşgenli çi Abduraşitlege lakırğa adamlar dağı da köp cıyılağan bolğan. Abduraşit, onu yuvukları apendini Kazan, Afganistan, İran, Turan¹¹, Arab saparlarından habar alıp, o yırak ülkelerde görgen zatların, halklanı yaşavların, adatların aytdırtıp bek ullu tamaşalık ete bolğanlar.

Apendi de öz geziginde bulardan yaşav halın sorağan, Absiyahlı tanışları aytğannı yazıp alğan:

– Bizin üç ullu kıyınıbız bar: biri Tatarhan salağan avur alifan¹². Ekinçisi de har yıl degenley Terik suv taşıp, çaçğan aşlıklarıbıznı suv alıp goya. Üçünçüsü de talavurçulukğa gelegen kaçaklar.

Erenler kışı-yazı demey kır avlaklarda taşlanıp kala-bız: aşlık çaçabız, orabız, basabız degenley. Katınlarıbız bavda, bahçada dolanıp sav günleni yibereler.

Yurtda gala yaş-guş, kızlar, gelinler. Şo kaçaklar yılkıbıznı, tuvarıbıznı haydağandan gayrı, kentde yangız kalğan kızlarıbıznı, gelinleribizni urlap alıp geteler, olanı biyaburlukğa salıp, namusuna tiyeler. Bizin Absiyahdan yırak tügül, Absiyahnı idarasına tabi bir giççi kent bar. Biz şo kentge Bayramalikent dey edik. Getgen yıl kaçaklar bizin kentli pehlivançı Kazimbekni kızı Nürcahannı kaçırıp alıp barağanda, bayramalikentliler olanı artın guvğan, kaçaklar, açuv etip, Nürcahannı soyup taşlap getgenler. Biz hali şo kentge Nürcahankent deybiz. Absiyahlılanı muradı bulay: aşlıklanı suv alıvdan saklamak uçun bu yılnı güzünde Terikni yağası bulan val işlemek. Gatınlar onu uçun köp kerpiç gesip hazirlegen. Ondan kayrı da idaranı aylandırıp baru etecekbiz, kala kurmağa kastıbız bar. Kaçaklar, talavurçular çapğın etse, katın-kız şo kalanı içine sıyınar dağı… Şulay umutlarıbız bar,– degenler.

Mahammat-apendi Absiyahda segiz gün turğan va ondan taba Taşgeçiv boyğa bağıp saparın davam etgen. Taşgeçivden Endirey hanlanı vilayatına çığıp va dağı da ariyan kumuklanı köbüsü yurtlarında bolğan. Bütün kumuknu yolun, sokmağın tanığan song, Mahammat-apendi Kobanğa¹³ taba yol tuta. Ol Kobanda eki yılğa yuvuk tura. Eki yıldan song busa şo özü gelgen yol bulan, Tatarhannı vilayatından taba, birdağı yol üstünde Absiyahdağı konaklarına da girip, Hacitarhanğa kayta.

* * *

Said Mahammat Şamsukumarğa üylengen song da kasbusun taşlamay, Tarhan Murza bulan birçe yırakva yuvukvilayatlağa savdügerge yürüy turğan.

Artdağı gezik olar hatta Rimge yerli barğanlar. Ondan alıp gelgen cavhar kaşlanı va özge türlü bahalı taşlanı satğanda, bulağa ayrokda köp kazanç kala. Yuvuklar şulay savdöger saparlanı naticasında hıylı mal-mülkge yes de bolup, barisi öz elinde: Tarhan– Kalmukda, Said Mahammat– Hacitarhanda ullu binalar da tigip olturalar.

Bugün Said Mahammatnı ocağında ullu süyünç, toy. Şamsukumar ulan tapğan. Şonu süyünçüne bu nasipli üyahlünü dosu-yuvuğu, Hacitarhannı belgili adamları cıyılğan. Olanı arasında Kalmukdan gelip Tarhan Murza va eki-üç gün alda Koban saparından Hacitarhanğa kaytğan Mahammat-apendi de bar.

Tarhan Murza bu toyğa özünü savğatı-salamı bulan gelgen, Said Mahammatnı bir geçe-bir günlük toyundan song, Tarhan Murza birdağı geçe öz hağı bulan etip toynu uzatğan.

Çakırılğan konaklanı, yuvuğuna yetişdirmey, Tarhan özü yolğa salğan va dörtünçü gün atın da yerlep, getmege dep hazirlengen. Gelini bulan savbollaşmak uçun, ol Şamsukumarnı otavuna gire. Şamsukumar Tarhan Murzanı görgende, kuçağındağı yaşnı, adatğa göre sıy etemen dep, yerge salğan. Tarhan Murza yaşnı koluna alıp, yılayğanın toktatmağa süyüp oğar oşana. Tarhan Murza yaşnı atın sorağanda, Şamsukumar “bilmeymen” dep cavap bere.

– At koymağanmısız dağı?

– Koymağanbız, men unutğanman, bilmeymen.

Tarhan Murza yaşnı kuçağına tutğan küyde, aradağı eşikni açıp, arigi üyden Said Mahammatnı çakıra, yaşnı atın soray.

– Amankul dep koyğanman.

– Anası nege bilmey yaşnı atın? Said Mahammat ayta:– Anası çı bile, adatğa baylanıp aytmay, meni atamnı atı ekenge.

Tarhan Murza bu adatnı anglap, tamaşa bola.

“Bu yaş öser, ullu bolar, üylener; anası atın aytmay turar dağı”,– dep oylay va betin açıp, yaşnı yuzüne tergevlü karay. Narısta anasına oşamay, atasına parh berip, karayavuz.

Tarhan Murza Şamsukumarğa:– Men yaşğa bir başğa at koysam, men koyğan atnı aytarmısan?– dey.

– Aytarman.

Şamsukumarğa yuvuk, yada konak adamı goyğan at har daimge de saklanma geregi belgili.

– Yaş atasına oşağan, garayavuz. Kalmukda garağa “hor” dey, men yaşğa Amangul tügül, Amanhor dep koyaman. Bu yaşnı atı bugünden song Amanhor bolsun! Bizde, Kalmukda, bulay zat bar: ulan tuvsa, avuldağı lap uzak yaşağan kartnı çakırıp, yaşnı avzuna tükürteler. Bu yaş ölmesin, uzak yaşasın degen zat bola. Yada avuldağı ing bay adamnı geltirip şo adatnı etdirteler. Bu yaş bay bolsun degen manada. Yada avulnu içindegi lap yiğit adamnı geltirip, şolay etdirteler– bu yaş yigit bolsun degen söz bola,– şulay sözün bitdirgenden song, Tarhan Murza öz halkını adatına göre yaşğa birdağılay maşalla etip tüküre, tükürügün tiydirip barmağın yaşnı erinlerine sürte, kuçağındağı giççi Amanhornu anasını koluna berip, Said Mahammat va Şamsukumar bulan savbollaşa va atına minip Galmukga barağan yolğa tüşe.

* * *

Ondan berli aradan köp yıllar getgen. Atasını kurdaşı goyğan at Amanhorğa at bolup galğan. Amanhor öse, atasını gastı bulan busurman madrasalağa, Hacitarhandağı orus şkolalağa yurüp ohuy turup ullu ulan bolğan. Aman-hor ohuvğa bek muştarlı va pahmulu yaş bolup çığa. Ol har zatğa bek tergevlü, yaşavdan sınav alıp, özbaşına na-tica çığarmağa bacarağan bolğan. Tarhan Murzanı özle-ge konaklay gelegen günleri Amanhorğa bir ullu bayram. Tarhan Murzanı habarları onu bek kurçun geltire.

Amanhor dadayı bulan bara turup, Mahammat-apendilerde de köp kerenler bolğan. Onu özü etgen saparlarından beregen lakırlarına köp tınglağan va anglavu artğan sayın Amanhor Mahammat-apendi yimik ullu alim bolmaknı özüne gelecekge gast, umut sanağan.

Amma Amanhornu yaşavu haparsızdan alışına. Atası Said Mahammat va dadayı Hakimcan artlı-allı bir vaktini arasında geçine. Şamsukumar ulanı Amanhor va gızı Said Kavsar bulan erinden de va atasından galğan mal-mülkge yes de bolup yaşay.

Atası va eri ölüp köp aradan getmey, Şamsukumarğa handan alifan (yasak) kağız yiberile. Hanı alifanı köp avur, onda yazılğan bir ming altın, bir ming gümüş, yüz ölçev buday, yüz ölçev de arpa va özge zatlanı berse, bulağa aç-yalanğaç galsa tügül, dağı küy yok bolğan. Şamsukumar, bek talçığıp, hanı üstüne tilevge bara.

Aldına baş urup neçakı tilevler, yılavlar etgen uçun da han oğar:

– Hannı sözü eki bolmas, sen alifannı berme gereksen,– dey. Han Şamsukumarnı boyun-soyun tergep, onu gözelligin, onu garkarasından tatıvluk taymağannı es etip, dağı da bulay aytıp goşğan:– Ya alifannı berirsen, ya da malıngnı-mülküngnü, yaşlarıngnı da alıp mağa katın bolup gelersen. Ekisini biri, kaysın kabul görseng, şonu et.

Şamsukumar handan rahmu bolmacaknı bilgen song, oylaşıp garamak uçun bir ay mühlet tilegen. Handan yigirma günge mühlet de alıp çıhıp getgen.

Şamsukumar üyüne gelip: “Eger men bu alifannı bersem, artı munu bulan bitip galmas, handan başğa da hannı iyerçenleri köp bar, artda da meni yaşavumnu bular buzarlar, yaşlarımnı aç-yalangaç goyarlar; erim bulan atamnı ölgeni üç aylar bolmay, göz aldımdan gölentgileri tayıp bitmegen, erge baraman dep turamanmı, gözyaşıma batğan golyavluklarım gebip bitmegen, hannı azmı menden başğa garavaşları. Men hanğa da barıp, özüm de, gızım da onu gatınlarına karavaş da bolup, ulanımnı da olağa gul etip men bacaracak iş tügül, başımnı alıp bir yakğa getip galsam yahşı”, dep oylaşa.

Şamsukumar hannı talapların yaşlarına, yurekleri buzular dep, aytmay, içinde dert etip saklay. Ol ahşam atasını yuvuğu Mahammat-apendini yağına maslahatğa bara. Hannı alifanı Mahammat-apendini heç bir de tamaşağa galdırmay; hanlar barı da bir yimik sutur, zulmuçu ekenni, olar yaklama adamı yok taypanı malın güç bulan, yalğan bulan, şariatnı koduları dep çığarıp alıp üyrengenni ol yahşı bile. Şo sayalı Şamsukumarnı gastların bilmek murat bulan oğar gaytara sorap garay:

– Ya alifannı bermege gereksen, yada nikahlanıp hanğa katın bolmağa gereksen, yada başıngnı va yaşlarıngnı alıp çığıp bir yanğa getmege gereksen. Geng dünyanı tarlığı mundan biline, dünya çarday aylana, amma tüzlük yok. Getip de gayda baracaksan?

– Tatarhannı vilayatında atamnı gardaş adamları bar, şonda sama geteyimmi eken dep oylayman, dey Şamsukumar.

– Men, kızım, şo hannı vilayatında neçe kerenler boldum, kentlerin gıdırıp kul-karavaşların gördüm. Tatarhan da bek zulmuçu han, yaşlarıng bulan onda barıp yazık bolup kaytmağay eding. Gatın gişi başıng bulan ari-beri göçüp, gonup bolurmusan. Sen tez Kalmukğa atlı yiber, Tarhan Murzanı çakırsın. Oylaşıp karap, bir küy eteyik.

Tarhan Murza üç günden Hacitarhanğa yetip gele. Mahammat-apendi va Tarhan Murza birge oylaşıp Şamsukumarnı Tatarhannı vilaına göçürmekni maslahat etip toktaylar. Hacitarhan hanı Kalmuknu hanı Ayuk bulan va Tarğunu hanı bulan dosluk aralığı bar. Kol-kolnu kirin cuvağan yimik, han hannı yaklacak. Egerden Şamsukumarnı Kalmuk, yada Dağıstan vilayatğa çığarıp yibere busa, Hacitarhannı hanı ondan ne etip de açuv alacak bolğan. Muna şo sayalı Mahammat-apendi Şamsukumarnı, bir-birine duşmanlık yurütegen Hacitarhan hanlığından Tatarhan vilayatına göçürmekni ariv görgen.

Tarhan Murza tez alıvçular tabıp, Şamsukumarğa erinden va atasından kalğan mülkleni, han bilmesin uçun, tüpden satıp, onu hağın altınğa-gümüşge aylandırıp bergen. Artındağı gün bir geme de tutup Şamsukumarnı yaşları bulan dengizni beri yağına çığara. Tatarhannı Toytöbe degen kentinde bulağa abzar-üy de alıp, parahat etip, özü gaytıp gete.

* * *

Şamsukumar Tatarhannı vilayatına çıkğanda sorav etip garasa da, atasını bir kardaşın da tapmağan. Ol Toytöbekentde galğan, mundağı adamlar bulan katnaşa-katnaşa turup, olar bulan yuvukdan hallaşğan.

Amanhor şo kentni cahillerini arasına tez gire, olanı har türlü işlerinde: oyunlarında, yarışlarında, maclislerinde heç bir de bolmasa bolmayğan yoldaş hisaplanğan bolğan. Amanhornu av etmege, yırğa, sarınğa, yomakğa va ihtilatğa ustalığı yoldaşların tamaşağa galdıra. Bara-bara kentni içinde bolağan heç bir maclis Amanhor bolmasa maclisge hisaplanmayğan bola. Amanhordağı pahmu, hüner, bilim onu köp kurdaşlarında suklanıv uyata. Tek Amanhor örlük, öktemlik degen ne zat ekenni bilmey, ol har zatda da tenglikni saylay. Şo sayalı yoldaşları salamatlık, dosluk, tüzlük Amanhornu lap tizivkılıklarından dep sanay.

Kentdegi tamazalar Amanhorğa öz tenglisine yimik hürmet ete, camiat ara masalalanı çeçegende onu maslahatına da tınglaylar. Har türlü ilmulardan, har türlü halklardan, vilayatlardan habar alma süyse çi Amanhor tamazalar uçun ullu hazna. Bulay gezikler Amanhorğa ullu atasını kitap takçasında saklanğan, Mahammat-apendini kitapları köp kömek ete. Ol kitaplanı bu Toytöbekentni tamazaları şonça da şolay uşatğan çı, hatta olardan birleri Mahammat-apendini kitapların öz hatı bulan göçürüp alıp, ayavlap saklaylar.

Aradan zamanlar ötdü. Birde Amanhor karavullamağan tolkunlar onu yaşavnu aylanmasına tartdı.

* * *

Hansaraynı yazıvçusu Vahapbekge hannı idarasında alifançılık işin yürütmek uçun bilimli, anglavlu adam tapmak tezden tapşurulğan bolğan. Ol Amanhornu hakında eşitgende, hanğa da aytıp, Amanhornu çakırmağa begevülnü Toytöbege çapdırğan.

Amanhornu başlap Vahapbek kabul etgen va onu hannı üstüne alıp girgen. Amanhornu, tobukğa tüşüp tügül, ere turğan küyde berse de, han salamın alğan va özünü şo hozay kaydasında sorağan: Ohuvdan-yazıvdan, hisapdan başıng çığamu, ne ohuvlar ohuğansan?

Amanhor, Tatarhan ruslanı görme süymeygenni va “Rus” degen söznü onu kulağı eşitse de, izğıçıv tüşüp, haleklenegenni birevler aytıp eşitgen. Hali ol hanğa açuvğaöçge yimik, “Rusnu” başlap geltirip bulay dey:

– Rusça bilemen, Rusça va busurmança ohuğanman, hisapdan da anglavum bar.

Amanhornu sözleri hannı lap özek yerine biz bolup çançılsa da, han bu gezikge halekligin basıltıp, bek haylı adam bolup görünmege karap, bulay cavaplanğan:– Meni idarama ohuv-yazıv bilegen adam tarık. Meni kentlerimden Absiyah degen bir kentim bar, mundan altmış-yetmiş çakırımlar aride, Terik suvnu yağasında, adamları barısı da sabançılık bulan yaşaylar. Meni sarayıma alifannı lommaydan gelegen yeri Absiyahkent, yılda bir keren, güz ayda barıp, ondan alifan cıyıp yibermege gerek. Olay işge başı bulanğı adam gerek bola, kimni busa da yiberip koyma yaramay. Absiyahkentni halkı bulan kıyışma kıyın, özübüzge-özübüz başbız dep turmağa süyegen halk, birikgen şo gavur kazaklar bulan da… Sen hansaraynı alifançısı bolursang, men va meni vazirlerim aytğan söz, buyruk heç artğa salınma yaramas.

Absiyahda alifan cıyğan song, iş-kulluk bitmey, meni başğa kentlerim de bar, olağa da barmağa gereksen.

– Eger Sen meni sarayımda üç yıl halal gulluk etseng, meni gulluğuma yalkmay-erinmey yürüseng, idara gullukçularıma hıyanatçılık etmeseng, dörtünçü yıl men seni daracangnı tarhanlıkga çığartırman, özüng süygen küyde, öz kepinge yaşarsan.

– Hanım, men yaşman, bacarıp bolarmanmı dağı? Amal bolsa, ohuma süye edim.

– Han özüne söz gaytarğannı süyegenlerden tügül, onu barı açuvu gırğa taşığan, açuvundan ayakların yerge gağıp:

– Aha. Giççisen? Bacarmaysan? Hacitarhannı hanın aldatıp gaçmağa bacarğansız. Meni tapşuruvumnu bacarmaysan? Bacarıp bolmay busang, sağa üç gün vada, üç günnü içinde meni hanlığımdan çığıp lah bolup get! Sen meni adamım tügülsen! Eger getmeseng, zındanğa taşlatırman, ömür boyu şonda çirip yatarsan!

– Amanhor hannı bir-bir sözlerine bek tamaşa bolsa da, oğar söz gaytarmaklık halın terenleşdirecegin anglap:

– Hanım, avurung alayım, aytğanıngda barman, buyruğunğa hazirmen, degen.

– Get üyünge, tarık bolğanda çakırtırman!

– Vahapbek gapuçuğa Amanhornu hansaraydan çığarma iznu berip, Amanhornu hannı aldında gaypanmay özün tutğanlığı hakında oylay turup, gaytıp üyge girgen. Hansaraynı yaşavun Vahapbekden artık kim bile.

– Amanhor anasına va kızardaşına özün hansarayğa ne uçun çakırğanlıknı ayta.

– Ana-canım, hannı alifançılığına razi bolmay edim. Sizin oyladım. Absiyah degen bir kentge alifançı etip belgiledi.

– Men Tatarhannı zulmuçu, yaman adam ekenin Hacitarhanda turağanda eşitgen edim. Biz şunda köp süyüp gelmedik dağı, amalsızlıkdan geldik, degen.

– Bile ekensen, ana-canım, ne eteding dağı bizin de alıp munda gelip? Tuvğan yeribizde turğan busak, kim koymay edi? Men de onda ohur edim. Ohuvumdan yartı kaldım. Bizin “get” dep guvalayğan gişi bolmağandır çı?!

Ulannı soravları Şamsukumarğa barı gertilikni bulay aytdıra başladı:

– Biz kuvalandık, balam, kuvalanmağan busak men ata yurtumdan çığamı edim? Onda da şulay zulmuçu bir han bar edi.