Kitobni o'qish: «Эр киһи уонна дьахтар»
ЭР КИҺИ УОННА ДЬАХТАР
1
Дьокуускайга саас кэлэн, кыһыны быһа туман анныгар сүтэ сылдьыбыт дьиэлэр күн уотун өстүөкүлэ таастарыгар түһэрэн чаҕылытан, күлүмүрдэс уоту ыспахтыы, истэриттэн ураты сырдыгы сыдьаайарга дылылар. Олус чэбдик чаҕылхай сааскы күн хааман иһэн, аан дойдуга олох хаһан да быстыа суоҕа, субу үөрэ-көтө сылдьар дьоннор бука бары өлөр диэни билбэккэ, үйэлэр тухары олоруохтара диэх курдуккун. Оҕолор аймалҕан бөҕөтүн түһэрэн, сыыр үрдүттэн хатыыскалаан сырылаталлар. Киинэ тыйаатырыттан тахсыбыт быйыл үрдүк үөрэх төрдүс куурсун бүтэрээри сылдьар Бэргэн Уйбаныап эмискэ дьээбэлэниэх санаата көтөн түстэ да, кинилэри үтүктэн, кэннилэриттэн сүүрэн быыппастан кэлэн, муус устун сиирэ-халты үктээн халтарыҥнаан, сирэйинэн бара сыһа-сыһа, аллараа Аппаҕа сурулаата уонна сүһүөҕүн былдьаһан, бэдьэйбитин кубулуппакка, уҥуор туораан, сыыры дабайда.
Кини «Лена» киинэ тыйаатырын каассатыттан «Покаяние» диэн саҥа көстөн эрэр киинэҕэ икки билиэт атыылаһан, уопсай дьиэтигэр баран истэҕинэ санаатыгар ахсаан учууталын идэтигэр үөрэнэр Лиидэ мичийэр мөссүөнэ сандаара көстөн кэллэ, кинини киинэҕэ ыҥыран көрөр баҕалаах. Кэлтэй сөбүлүү сылдьар да, кыыс иэмин-дьаамын биэрэ илик, биирдэ эмит кэпсэттэхтэринэ, эмиэ да олох тэйитэрэ биллибэккэ дылы. Асфальт кытыытынан хаар быһыта сиэспит, дьиэлэр сарайдарыттан дьэҥкир муус чопчулар ыйанан, күн уотугар көөчүктэнэ оонньууллар, тохтоло суох субуллар массыыналар уматыктарын дьаарын баһыйа сиик чэбдик сыта сабыта биэрэр.
Музыкальнай тыйаатыр иннигэр дьон бөлүөхсэн турарын көрөн, Бэргэн: «Эмиэ миитиннээн эрэллэр», – дии санаата уонна тугу саҥаралларын билиэх-көрүөх баҕата батабакка, кинилэргэ чугаһаата. Тирии кууркалаах эдэр уол тыл этэр, араатардыырыгар сөп түбэһиннэрэн, салгыны эрчимнээхтик сутурҕалаан ылбахтыыр:
– Оттон партократтар туспа маҕаһыыннаахтар, балыыһалаахтар, уочаракка турар диэни билбэттэр, хатыыс искэҕинэн эрэ дэлбэрийэллэр, оттон ити кэмҥэ көннөрү үлэһит, рабочай муҥнаах көлөһүн-балаһын аллан, быһыы килиэп туһугар хараҥаттан хараҥаны силбээн, күүстээх үлэҕэ сылдьар, өрөбүлүгэр аҕыйах кыраам эти, арыыны ылаары, күнүн-дьылын маҕаһыын уочаратыгар барыыр…
Кини этиитин истэ туран, партийнай үлэһиттэр сирэйэ-хараҕа суох барбыттарыттан хааннара хойдубут дьоннор сотору-сотору күүгүнэһэллэр, сөбүлэһэн тэптэрэн биэрэр хаһыылара дуораһыйаллар. Бөлүөхсүбүт дьонтон тэйиччи холуочук киһи үҥкүүлээбитэ буолан, сири тиҥилэхтии-тиҥилэхтии эргичийэр: «Бассабыык баартыйа былааһа бахтайда…» Оттон араатар этэн-тыынан баран, кэмниэ-кэнэҕэс түмүктээн, сутуруктуу туппут илиитин өрө ууммутунан хаһыытаата:
– Суох буоллуннар партократтар! Туругурдун демократия!
Кинини атарах-сатарах ытыс тыаһынан атаардылар.
– Хомуньуустар ханналарый? Тоҕо кинилэр саҥарбаттарый? Тылла биэриҥ! – диэн дьон ортотуттан хаһыытастылар.
Онуоха кытархай дубленка сонноох, салгын сиэбэтэх маҥан сирэйдээх саха киһитэ дьон иннигэр таҕыста, итииргээн дуу – андаатар бэргэһэтин уһулла, ол кэмҥэ аллараттан көбүөлүү былаан ыйыттылар:
– Кимҥиний? Бэйэҕин билиһиннэр!
– Баартыйа обкомун пропагандаҕа отделын сэбиэдиссэйин солбуйааччы… – диэн баран, киһилэрэ тохтуу түһэн, салгыны түөһүн муҥунан эҕирийэн: – 1917 сыллааҕы олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ… – диэн эрдэҕинэ, итиччэ ыраах кэмҥэ тиийбитин сөбүлээбэккэ, өй мэйдээх тулуйбат иһиириитэ, араас хаһыы-ыһыы өрө ньиргийдэ:
– Түксү, ууну-хаары эрдимэ!
– Норуоту албыннаан бүтүҥ!
– Тохтоо!
– Түс!
Киһилэрэ тугу эрэ саҥарыахтыы эргичиҥнээтэ уонна сөбүлээбэт ыһыы-хаһыы сүрдэммититтэн, сапсыйан баран түһэн хаалла. Бэргэн итини көрөн бэркиһээн, баһын быһа илгиһиннэ: «Дьэ дьон-сэргэ булкуллан турара түргэн да буолар эбит! Соторутааҥҥа диэри баартыйаны, Сэбиэскэй былааһы арбаан тыл баранара, билигин аны хомуньууһу саҥардыбакка да трибунаттан үүрэн түһэрэр кэмнэрэ үүннүлэр, киһи арааһы көрөр ээ…»
Уол миитини истэ түһэн баран сотору салҕан барда, наар үтүктүспүт курдук биири эрдэллэр – партократтар киһини киһи диэбэт буолбуттар, кинилэр байаллар-тайаллар, оттон норуот дьадайар-быстар суолга киирбит. Бэйэбэйэлэриттэн тэптэн, кыбдьырына-кыбдьырына саҥараллар, били кытархай дубленкалаах баартыйа үлэһитэ дьон быыһыгар сүтэн хаалла, арааһа, быһаарсан да туһа тахсыа суох диэн барда быһыылаах. Тоҥо быһыытыйан уонна аччыктаан да, Бэргэн сотору миитиннээччилэртэн тэйэн, аҕыйахта үктээн уопсай дьиэтигэр кэллэ.
Аллара вахтер олорор остуолун үрдүнэн ыйаммыт өстүөкүлэ сабыылаах хаптаҕай дьааһыкка «101 нүөмэр» диэн күөх чэрэниилэнэн суруллубутун анныгар хосторун күлүүһэ ыйанан турар, ити аата ким да кэлэ илик буоллаҕа. Онтон Бэргэн баарыан тиһэх лекция кэнниттэн уолаттар бэрт ыксалынан таһырдьаны былдьаспыттарын, хас да күнтэн бэттэх бүгүн буолуохтаах ат сүүрдүүтүн туһунан кэпсэтэллэрин өйдүү түстэ. Ол аата бары ипподромҥа бардахтара, устудьуоннартан ордук Ылдьаа аттарынан тууһугурар, уопсайынан да, кини ат диэн баран муннукка ытаабыт киһи, бэл лиэксийэлэри суруйар тэтэрээтин кытыытыгар сиэлэ-кутуруга намылыйа, туйахтарынан таастан кыымы саҕа турар араас соҕурууҥҥу боруода дыабаспыт үрдүк аттары ойуулаабыт буолар. Хайа улуус ата хас килэмиэтири хас мүнүүтэнэн, сөкүүндэнэн кэлбитин нойосуус билэр, ипподромҥа мэлдьи сылдьан, ат сүүрдээччилэри кытта доҕордоһон, аттар баайыыларын, хайдах бэлэмнээхтэрин кэрэхсээн ыйыталаһар, онон ат сүүрдүүтүгэр уксан хайаан да сүүйүүлээх кэлээччи. Кини ити «ыарыытын» хоһун уолаттарыгар барыларыгар сыһыарбыта, арай Бэргэн эрэ сүүйсүүлээх оонньуулары, күрэхтэһиилэри сэҥээрбэт буолан, быыстатан хаалбыта.
Хоһугар киирбитигэр, кыһыны быһа кырыанан бүрүллэн турбут түннүк мууһа бүтүннүү ууллан, сырдык таас нөҥүө күн сардаҥалара кутулланнар, Бэргэн оронун үрдүнээҕи «Огонек» сурунаалтан кырыллан ыйаммыт Крамской «Биллибэт дьахтарын» ойуутугар тайаммыттар, ол дьирбиилэнэр сырдыктан кимэ биллибэт дьахтар сибилигин тиллэн кэлэн, карета иһигэр улуутуйа туттан, кинини кынчыатыы көрбүтүнэн ааһа айаннатан, ат туйаҕын тыаһа таас уулуссанан хабылла туруох айылаах. Аҕыйах мүнүүтэнэн күн уота кини эркиниттэн тэйэн, оронун атаҕар турар кинигэ долбууругар көһүөҕэ.
Уол таҥаһын уларыттаат, сонно көрүдүөргэ төннөн тахсан, саһархай кырааскалаах утары ааны тоҥсуйан тобугуратта. Тута сыыдам чэпчэки атах тыаһа иһилиннэ, итиэннэ Лиидэ бэйэтэ ааны аһаат, кинини көрөн, субу күлүөх курдук уоһун үмүрүччү тутунна:
– Хайа, Бэргэн, туохха наадыйдыҥ?
– Эйиэхэ… – кыыс дьээбэлээбиттии мүчүҥнүүрүттэн уол мух-мах барда.
– Тыый, оччо айылаах туох суһал наада үөскээтэ?
– Киинэҕэ билиэт ыллым… – диэн уол эрэлэ суох эппитигэр, кыыһа саҥа таһааран күллэ уонна баһын быһа илгиһиннэ:
– Оо, Бэргэн-Бэргэн, ааккын уларытан «Сыыстарар» диэххэ баара, бу киэһэ ханна да барар кыаҕым суох, биир дойдулаах уолаттарбыт ыалдьыттыы кэлиэх буолбуттара.
Бэргэн итини истэн уку-сакы буолла, саҥата суох төттөрү хааман эрдэҕинэ Лиидэ эппитэ иһиллэн хаалла:
– Бэргэн, оттон эн Хонооһой Шураны илдьэ бар ээ.
Уол тугу да хардарбакка хоһугар киирдэ. Дьэ кыһыы – Лиидэтэ көннөрү аккаастаан эрэ кэбиспэтэ, өссө «Сыыстарар» диэн хос ааттыы оҕуста уонна – Афанасьева Шуранан хаадьылаата, ити кыыһы араспаанньатын сахатытан «Хонооһой Шура» дииллэр. Эмиэ ахсаан учуутала буолаары сылдьар, уҥуоҕунан намыһах соҕус эрээри, муус маҥан, мыс курдук Шура Бэргэни сөбүлүүрүн, чугасаһа сатыырын сэрэйэр, ону бары да билэ-көрө сырыттахтара, оттон Бэргэн умсугуйара атын, бэйэтиттэн хаалсыбат үрдүк уҥуохтаах, уойбатах, дьылыгырас быһыылаах-таһаалаах, томтоҕор түөстээх, лаппаҕар самыылаах уонна боччумнаах Лиидэ курдук моһуоннаах кыргыттары сөбүлүүр. Оттон Хонооһой Шурата өссө да оҕо сааһыттан тахса иликкэ дылыта, уопсай дьиэ көрүдүөрүнэн дьиэрэҥкэйдии-дьиэрэҥкэйдии хааман иһэрин көрдөххө, хаһан эрэ бу кыыс түспэтийэн, ыал, хотун-хаан ийэ буолан дьоһуннук тутта сылдьыа диэн итэҕэйэр уустуга.
Бэргэн быһаччы аккаастан хомойон, бэл төбөтө ыалдьарга дылы гынан, соҕотохто дууҥ-дааҥ курдук буолла, ол кэнниттэн суунар сиргэ кыраантан чаанньыгар уу сүүрдэн, хоһугар чэй сылыттан, аһаары оҥостон эрдэҕинэ сэмэйдик тоҥсуйбуттарыгар: «Баҕар, Лиидэ санаата уларыйа охсубута буолаарай?» – дии санаат, ааны ыксалынан тэлэйэ тардыбытыгар, бэрт эрчимнээхтик аһылла түспүтүттэн соһуйан, кылгас халааттаах, түөһүгэр чачархайдыҥы суон суһуоҕа намылыйбыт билбэт кыыһа чинэрис гынна, арылыччы көрбүт харахтардардыын Бэргэн харахтара харса түстүлэр. Кыыс мичээрдээтэ уонна кыбыстан суһуоҕун убахтаан, маҥан тарбахтара эймэҥнэстилэр:
– Здравствуйте.
Бэргэн өмүттүбүтэ ааспакка, соһуччу ыалдьыт маҥан сирэйин, мөкүнүк харыларын уонна тобугар да тиийбэт халаата саппатах көнө дьороҕор маҥан сотолорун одуулаһа турарын дьэ өйдөөн, омуннаахтык «бар» гыннарда:
– Баһаалыста, аас! – хос иһин диэки даллах гынан баран, сценаҕа тахсыбыт артыыстыы эбиитин сүгүрүс гынна.
Кыыс хоско киирбитигэр тута олоппос аҕалан олордо оҕуста уонна:
– Эн кимиэхэ кэллиҥ? – диэтэ.
– Эһиэхэ. Сэргэ хоско олорор Динаны билэҕин дуо? Кини – мин дьүөгэм, өрөбүлбэр ыалдьыттыы кэлбитим да, Динам суох, кыргыттара бааллар, дьүөгэбин күүтэ таарыйа тугу эрэ ааҕыах эбиппин, кинигэтэ уларыс эрэ.
– Уларсан бөҕө буоллаҕа дии! – Бэргэн кинигэ долбуурун аттыгар биирдэ баар буолла, – талбыт кинигэҕин ыл, тугу ааҕаҕын? Саха суруйааччыларын, нуучча классикатын?
– Ээ, мин нууччалыы историческай романнары ордоробун, оннук баар дуо?
– Ол да ханна барыай, – Бэргэн халыҥ соҕус кинигэни чопчу ороото. – Ян «Чингиз хаана» баар, маны аах.
– Ээй. Хаһан эрэ аахпытым, – кыыс кинигэни ылан саараабыттыы биэтэҥнэтэн баран, хонноҕун анныгар кыбынан кэбистэ, – чэ, буоллун, иккиһин да аахтахха киһи салгыбата буолуо.
– Оттон таптал туһунан ааҕыаххын баҕарбаккын дуо? – Бэргэн иккис кинигэни таһаарда, – бу Сергей Крутилин суруйбут «Косой дождь» сэһэнин наһаа сөбүлээн аахпытым.
– Крутилин? – кыыс мичээрдээбитигэр, маҥан сирэйэ өссө туналыйа сырдаан ыларга дылы гынна, – оннук суруйааччы баар эбит дуу? Хаһан да аахпатаҕым.
– Дьэ аах, элбэҕи толкуйдатар, үөрэтэр кэрэхсэбиллээх кинигэ. Эн хайа дойдугунуй?
– Уус Алдаммын.
– Ханна үөрэнэҕин?
– Медучилищеҕа.
– Оттон ааккын билиэххэ сөп дуо, кэлин кинигэбин кимтэн ирдэһэбин?
– Ксенья. Оттон эн ким диэҥҥиний?
– Мин дьикти ааттаах киһибин, Бэргэн диэммин.
– Тыый, кырдьык, сэдэх аат эбит, уу сахалыы.
– Дьэ, Ксенья, тыаҕа нууччалыы аакка үөрэнэн оннооҕор оҕонньоттор сахалыыны аат диэбэттэр. Биирдэ кыра кылааска үөрэнэ сырыттахпына, аҕабынаан сэргэ оройуоммут дэриэбинэтигэр ыалдьыттыы тиийдибит. Маҕаһыын аттыгар оҕонньоттор олороллорун кытта аҕам дорооболоһон кэпсэттэ. Биир оҕонньор ыйытар: «Бу оҕоҥ ким диэн ааттааҕый?» – «Бэргэн диэн», – диир аҕам. Оҕонньор улаханнык дьиибэргээтэ: «Аата муода да ааттаах эбит, оттон эн сахалыы ааттыаххын – Уйбаан, Баһылай диэн…»
– Һэ-һэ-һэ, – кыыс истиҥник күллэ, – ама оннук буоллаҕай?
– Кырдьык-кырдьык, аҕам ону хойукка диэри көр-күлүү курдук дьоҥҥо кэпсиир буолара.
– Чэ, мин бардым, кинигэлэргин ааҕан бүттэхпинэ, Динанан тиксэриэм.
– Ксенья, тохтуу түс эрэ, – Бэргэн ыскаабы аһан, бинсээгин уолугун сиэбиттэн билигин аҕай атыылаһан ылбыт билиэттэрин тиэтэйэ-саарайа хостоон, кыыска уунна, – бүгүн киинэҕэ дьүөгэҕин Динаны кытта барыҥ, «Покаяние» Тенгиз Абуладзе туруоруута.
– Ээй, били тэлэбиисэринэн кэпсээбиттэрэ Берия уобараһа баар диэн.
– Кырдьык баар үһү, бу киинэни арбыыллар ахан.
– Дьэ бэрт эбит! Хастан буоларый?
– Сэттэттэн, бириэмэҥ да элбэх, били нууччалар өстөрүн хоһоонунуу – «вагон и тележка». Онон аа-дьуо оҥостон, дьүөгэҕин ыҥыран, киинэҕэ сылдьаарыҥ.
– Улахан махтал! Мин билигин харчытын киллэрэн биэриэм.
– Ксенья, харчы наадата суох, эйигин кытта билсибит күммүт чиэһигэр билиэттэри босхо биэрэбин.
– Кырдьык дуо? Чэ, оччоҕо баһыыба.
Кыыс тахсан барбытын кэнниттэн Бэргэн билбэт номоҕон кыыһынаан соһуччу билсиһииттэн хайдах эрэ көнньүөрдэ, бэл төбөтүн ыарыыта тамты сүттэ. Оттон Ксенья хоһугар тахсан, уларсыбыт Крутилин кылгас сэһэнин – саастарын тухары бииргэ олордоллор да, бэйэ-бэйэлэрин өйдөспөккө үйэлэрин моҥообут кэргэнниилэр туһунан айымньытын киэһээҥҥэ диэри ааҕан бүтэрдэ, ити табыллыбатах олоҕу кырыыбалыы сыыйыллар ардах сыыһа-халты түһэн ааспытыгар холообут быһыылаах.
Ксенья остуол сирэйигэр тоҥолохтонон, сыҥаах баттанан, таһырдьаны одууласта, уопсай дьиэлэр быыстарынан төттөрү-таары устудьуоннар субуруһаллар, үөрэх бүтэн, мантан киэһэ сынньалаҥ саҕаланнаҕа. Ким да ыгылыппат, бэйэҥ таптыыргынан бириэмэҕин аттарар түгэниҥ, сынньаныы, тыйаатырынан, киинэнэн сылдьыы… Кыыс ол олорон Бэргэнниин билсибитин санаата, кини билиҥҥитэ биир да уоллуун доҕордоһон көрө илигэ, арай оскуоланы бүтэрбиттэрин бэлиэтиир киэһэҕэ бииргэ үөрэммит Колята кыратык шампанскай испититтэн өрө көтөҕүллэн, олус долгуйан хараҥа муннукка сиирэ-халты сыллаан ылбытыгар соһуйан: «Хайа, хайдах буоллуҥ?!» – диэн саҥа аллайбытыгар, уол борук-сорукка да биллэр гына дьэс кытаран хаалбыттааҕа.
Оттон бу биэрбит Сергей Крутилин «Косой дождь» диэн сэһэнин ааҕан сөбүлээтэ, кырдьык, киһини толкуйдатыах кинигэ эбит. Эр киһи ойоҕо өлбүтүн кэнниттэн кини суруна сылдьыбыт тэтэрээтин – күн ахсын бэлиэтэнэн испит күннүгүн булан ааҕан, аттыгар адьас атын өйдөөх-санаалаах киһи олорон ааспытын, эр киһи туохха да аахайбатын түмүгэр дьылҕалара дьаалатынан устан, дьоллоох ыал буолар түгэннэрин куоттарбыттарын хойутаан өйдөөн кэмсинэрин эҥин туһунан судургу тылларынан эрээри, киһи кэрэхсээн, тартаран ааҕарыныы суруллубут.
Сэһэн геройа таптаан-сөбүлээн ыал буоллаҕа уонна бииргэ олорбуттарын тухары кэргэнигэр кыһаллыбатах, өлбүтүн кэнниттэн дьэ биирдэ бабат-татат диир, ол эрээри хайыаҥ баарай – хайдах да ытаабыт иһин, хантан кэлэн харах уута киһини тилиннэриэ, урукку олохторун саҥаттан эргитиэ баарай? Таптал кими баҕарар долгутар, кэрэхсэтэр, хайа баҕарар киһи ол дьоллоох түгэни кэтэһэр, кими эмэ сөбүлүү көрдөҕүнэ: «Кини дуо мин күүтэр олоҕум аргыһа?» – дии санаан эрдэҕэ, оттон бу уол, Бэргэн, кимий? Кыыстаах дуу, суох дуу, Динаттан ыйыталаһан көрүөххэ баара…
Түннүк өстүөкүлэтигэр сахсырҕа омунугар охсулла-охсулла көтөр тыаһа дыыгынаабытыгар хонос гына түстэ: «Сахсырҕа тиллибит, бэл бу таас дьиэ хоһугар баар буолбут, ол аата саас кэллэҕэ, ол күүтүүлээх кэми кытта таптал кэлиэ дуо? Аны бу билиэт, тоҕо босхо биэрдэ, арай киинэҕэ бииргэ сылдьыахха диэн ыҥырбыт буоллун, оччоҕо хайыа этэй, арааһа, аккаастыа этэ, хаһан да билбэтэх уола ыҥырдаҕын аайы, иһиттиэм-истибэтим диэбиттии, өмүрэх курдук хайаан барсан иһиэҕэй? Билигин Дина кэллэҕинэ иккиэн бииргэ киинэҕэ барыахтара, биллэн турар, дьүөгэтин оннугар олоҕун аргыһа буолар эрэллээх уоллуун киинэлиир быдан ордук буолуо этэ да, билиҥҥитэ кини көстө илик, ону хайыаҥый… Ханна сылдьара, хайа уулуссанан кэлэн ааһара буолуой кини – саха хорсун-хоһуун ыччата, кэрэ кыысчаан күүтэр Ньургун Боотура?..»
2
Күн-дьыл ааһан күлүмэхтэтэн, сайын буолан, устудьуон аймахха бэс ыйыгар эксээмэн туттарыыта субу кэлэ охсубута. Уочараттаах эксээмэҥҥэ бэлэмнэнэр консультацияҕа сылдьан баран, уопсайдарыгар төннөн бэлэмнэнэ олордохторуна, консультация кэнниттэн ханна эрэ элэс гына охсубут Ылдьаа соруктаах аҕайдык туттан-хаптан киирэн кэллэ. Кини ааны ыга сабан баран, ким эрэ истиэ диэбиттии, сипсийэн биир тыынынан субурутта:
– Уолаттар, бардыбыт! Бүгүн биир куорат уола табаарыһым квартиратыгар бобуулаах киинэлэри видеомагнитофонунан көрдөрүөх буолла, аһыы-аһыы сынньаныаххайыҥ, кэлэр эксээмэнтэн санаарҕаамаҥ. Кубалыырап кырдьаҕастан кырата «үһү» мүччү туттарарбыт биллэр уонна бэлэмнэнэргэ сарсын-өйүүн бириэмэ баар, онон бардыбыт, эр киһи уонна дьахтар таптаһарын хайдах баарынан, аһаҕастык көрдөрөллөр, этэргэ дылы, киһи кыыла турар киинэтэ, хаанымсах хаппыталыыстар эрэ итинниги оҥороллор…
Уолаттар сэҥээрэн өрө көтө түстүлэр, арай Бэргэн эрэ улаханнык аахайбата:
– Онно киһи соһуйара туох баар үһү?
Ону Ылдьаа олох сөбүлээбэтэ:
– Эн, бэрт киһи, ыйтан да дьон түстэҕинэ дьиктиргээбэтиҥ буолуо, барсан абыраама, эйигинэ да суох көрүөхпүт.
– Ээ, бу киһи «хомуньууһуму тутааччы моральнай кодексын» туппутунан төрөөбүт киһи, – Ылдьаа батыһыннара сылдьар киһитэ, «мохсоҕолум, уолум» диэн киһиргэтэр Буут, үөннээхтик кыыбыччы көрдө, – туох да куһаҕан киниттэн тахсыбат…
Бэргэн үгэргээһини сөбүлээбэтэ да, тыл аахса барбата, уолаттар тиэтэлинэн аһаат, таһырдьа ойбуттарын кэнниттэн кини оронугар сытан кинигэ ааҕыах буолбута эрээри, сотору строкалар силлиһэн, тумарык иһигэр киирдилэр… Уһуктан кэлбитэ – киэһэрбит, ким да кэлбэтэх, дьоно бобуулаах киинэ алыбыгар тартаран олордохторо. Бэргэн арыылаах килиэби кытта чэй иһэн баран, таһырдьа баар буолла уонна Ойуунускай уулуссатын устун сирэйин хоту мээнэ баран иһэн, биирдэ өйдөөн тулатын эргим-ургум көрдө: «Бэйи, бу ханна баран иһэбиний? Хайа диэки хайыһыах баҕайыный, куоракка таайа Јлөксөйдөөх бааллара да, ыалынан бары тыаҕа ыһыахтыы барбыттара, дьиэбитин көрө-истэ сылдьаар, сибэккигэ уута кутаар диэбиттэрин бэҕэһээ сылдьыбыта, бүгүн өрүүр санаалаах…»
«Баһа ханна салайарынан» диэбиттии, Киров уулуссатын устун хааман, Лермонтов уулуссатын быһа охсуһуутугар тиийэн, паарка аанын көрөн баран: «Ээ, пааркаҕа билигин көр-нар үгэннээн эрдэҕэ», – дии санаат, онно харса суох сабаата. Стадиону кыйа асфальт суолунан баран, ааркалыы быһыылаах паарка ааныгар үктэллэри дабайан, бэс чагда иһигэр киирэрин кытта, тута саҥа көҕөрбүт мастартан мутукча дыргыл сыта муннугар саба биэрдэ. Сүрүн аллея устун хаамта уонна дьон Күөх эстрадаҕа киирэллэрин көрөн, таһынааҕы киоскаттан билиэт ылан, кинилэри батыста. Бэргэн иһирдьэ ортоку соҕус ыскамыайка кытыытыгар сэрэнэн олорон баран, киэһээҥҥи тыа чэбдик салгынын түөһүн муҥунан эҕирийбэхтээтэ. От-мас суугуна, тыллыбыт мутукча сыта, чараас таҥастаах кыргыттар, хоп-дьип көстүүмнээх уолаттар… Эдэр сааһы кытта айылҕа саҥа тиллэр, уһуктар кэмэ олус да дьүөрэлии буоллахтара эбээт! Эмиэ саас, эмиэ сайын эргилиннилэр… Тоҕо үчүгэйэй, бу курдук күн сиригэр күөгэйэр күннэргэ үөрэ-көтө сылдьартан ордук үөрүүлээх туох кэлиэ буоллаҕай?!
Ити кэмҥэ иннигэр чараас маҥан былаачыйалаах кыыс олороору ыскамыайкаҕа хаһыат тэлгэтэн, сыыдамнык тутта-хапта, сэргэхтик көрө-истэ турара хайдах эрэ үрүҥ үрүмэччи сибэккигэ түһээри, сииктээх эминньэххэ түһүөхчэ-түспэккэ салгыҥҥа битийиктэнэ турарын санатта. Бэйи эрэ, бу кыыһы ханна эрэ көрбүтэ ээ, ханна? Онтон хантан эрэ ыраахтан, уу түгэҕиттэн курдук улам чуолкайданан тиийэн кэллэ – Сэргэлээх уопсай дьиэтигэр сааскы күн көрсүһүү, кинигэ уларсыы, ким этэй аата, хайдах эрэ көннөрү Маарыйа, Даарыйа буолбатах, дьиибэ соҕус этэ дии?.. Арба-арба, Ксенья! Уопсай дьиэ хоһун аанын айаҕар кэпсэтиэхтэриттэн ыла биирдэ да көрсүбэтэҕэ, арай кэлин Дина уларсыбыт кинигэлэри төттөрү биэрэригэр: «Дьүөгэм Ксенья ыытта», – диэбиттээҕэ.
Ксеньяны арыт-арыт санаан ааһара эрээри, куорат тыһыынчанан дьонун ортотугар хантан булуоҥуй бу тырымнас харахтаах кэрэ кыысчааны? Хата бу дьылҕа бэлэҕэ дуу – илэ бэйэтинэн иннигэр кэлэн турар! Уол оннуттан ойон туран, инники ыскамыайканы үрдүнэн атыллаан, кыыһы кытта сэргэ олорунан кэбистэ.
– Ксенья, дорообо, хайа, билбэтиҥ дуу?
Онуоха кыыс дьик гынан, кинини көрө түстэ уонна тэрэҕэр тэллэхтээх соломо сэлээппэ анныттан хара харахтар тырымнаһан ыллылар, ньимиспит уостара килбик мичээртэн сэгэһэн, үрүҥ тиистэрэ сандаарсан аастылар.
– Дорообо, сахалыы ааттаах Бэргэн, – диэтэ дьээбэлээхтик.
Кыыс кинини эндэппэтэҕиттэн, эгэ-дьаҕа көрсүбүтүттэн үөрэн уол оонньоһо былаан кэпсэтэн эрдэҕинэ, кураанах сценаҕа конферансье устан тахсан, ырыаһыты ааттаан баран: «Романс «Калитка», – диэн биллэрдэ. Түгэхтэн хараҥа кыһыл былаачыйата сиринэн соһуллар дьахтар уот кугас баттаҕа санныгар ыһыллан, көбүс-көнөтүк туттубутунан тахсан кэллэ, мөтөччү туттубут түөһүгэр баянын өйүү туппут доҕуһуолдьут батыспыт, дьахтар сүгүрүс гынан баран, музыка бастакы дорҕоонноругар олорсон, симик соҕустук саҕалаан иһэн куолаһа улам күүһүрдэ.
Бастакы күппүлүөт кэнниттэн дьахтар турар сириттэн сыҕарыйан, иннин диэки икки-үс хардыыны оҥордо уонна саалаҕа олорор дьон диэки икки илиитин даллаччы уунан баран, уйадыйа-долгуйа ыллыыр-сипсийэр икки ардынан ыллаан, күүстээх куолаһа эймэһийдэ:
Отвори потихоньку калитку
И войди в тихий садик, как тень…
Дьахтар ыллаан бүтэн төҥкөс гынна, имик-самык ытыс тыаһа иһилиннэ, сонно иккис нүөмэри биллэрдилэр, ити курдук үһүс-төрдүс… Хас да ырыа кэнниттэн дьахтар дьэ букатыннаахтык ыллаан бүттэ быһыылаах, уот кугас баттаҕа муостаҕа тиийэ сыһа намылыйан, хаста да сүгүрүйэн ылла. Саалаттан оҕолор сырсан тахсаннар хонуу сибэккитин дьөрбөтүн туттардылар, ырыаһыт онон далбаатана-далбаатана тахсан барда.
Биллэрээччи: «Романс «Только раз в жизни бывают встречи», – диирин кытта, маҥан туруору саҕатын лыах курдук хаалтыһынан туттарбыт, хара көстүүмнээх эдэрчи киһи, байыаннай бараакка хааман эрэрдии, эрчимнээхтик үктэнитэлээн кэлэн, сцена ортотугар биирдэ хорус гынна уонна уҥа ытыһын хара фрагын эҥээригэр батары анньан баран, баян эҥээрийэрин кытта сөҥ хойуу куолаһынан ыллаан көҥкүнэттэ:
День и ночь роняет сердце ласку,
День и ночь кружится голова…
Үөһэ аһаҕас халлаан көстөр, манна ырыа, музыка аҥаардастыы дуораһыйар наскылаҥа, тула көҕөрбүт от-мас дьиктилээх сытыттан сүрэх эппэйэ үөрэр, таптал тыллара ырыа дорҕоонноругар кубулуйан, киэҥ халлааҥҥа көҥүллүк-босхотук дайаллар. Эр киһи уонча ырыаны ыллаабытын кэнниттэн кэнсиэр бүттэ, Ксенья кэнниттэн Бэргэн батыһан таҕыста, хаптаһын эркин тас өттүгэр ыга турар бэстэр силистэрэ былырыыҥҥы көтөҕө быыһыттан лоппорутталлар. Уол таһырдьа тахсан баран, аан иннигэр маска ыйаммыт дьоҕус кумааҕыны көрөн, туох кэнсиэркэ сылдьыбытын дьэ өйдөөтө, кумааҕыга хара кыраасканан тардыалаан бадьыалаабыттар: ВЕЧЕР РОМАНСА
– Хайа, эһиги училищелар, үөрэххит бүттэ дуо? – диэн Бэргэн кыыс кыараҕас хардыытыгар сөп түбэһиннэрэн, атаҕын тэҥҥэ уурталаан иһэн ыйытта.
– Бүтэн, аныгы нэдиэлэҕэ дьүөгэлэрбининиин Симферопольга көтүөхтээхпит, ону кэтэһэ сылдьабын.
– Хаарыаны эһиги буолбут киһи баар ини! Оттон миигин дойдубар отум үлэтэ эрэ күүтэр, онтон атыны билбэппин, Симферополь, Севастополь диэннэри олоҥхо дойдуларын курдук саныыбын.
– Эс, кыһыҥҥы, сайыҥҥы каникулларыгар студенческай билиэтинэн төлөбүр аҥаарыгар устудьуоннар соҕуруу, үксүн Москванан, Ленинградынан мэлдьи айанныыллар дии, оттон биһиги Хара муораҕа барардыы быһаарынныбыт.
– Путевкалааххыт дуо?
– Суох.
– Оттон дьүөгэҥ, биһигини кытта ыаллыы хоско олорор Дина барсар дуо?
– Кини барсыбат, этэн көрбүтүм да, ийэм күүтэр диэбитэ. Оттон биһиги Кырыымҥа аҕыйах хонукка ыалга түһэ сылдьыахпыт, оннук ордук чэпчэки дииллэр.
Уоллаах кыыс хаамсан истэхтэринэ чугастан, бэс чагда кэтэҕиттэн, эрчимнээх музыка ньиргийдэ.
– Хайыы, үҥкүү саҕаламмыт дии! – Ксенья сэргэхсийдэ, үҥкүүлээн илиитин быластыы быраҕан биир сиргэ эргичийэн ылла. – Бэргэн, эн үҥкүүгэ сылдьааччыгын дуо?
Уол үҥкүүлүөн улаханнык баҕарбатар да, бачча айылаах өрүкүйбүт кыыһы хомотуон баҕарбакка, сэниэтэ суох сэҥээрдэ:
– Ээ.
Хайысхаларын уларытан, үрдүгэр «касса» диэн суруктаах хаптаһын хоспохтон билиэт ылан, үҥкүүлүүр болуоссааккаҕа киирдилэр, мас муостаҕа хобулуктар тыастара бап-бачыгырас, бип-битигирэс, хаптаһынынан оҥоһуллубут сцена курдук үрдэлгэ турар уһун баттахтаах уолаттар музыка имэҥирдэр ухханыгар ылларан, төбөлөрө, сүһүөхтэрэ босхо баран, баттахтара сахсаҥнаһан, гитараҕа оонньууллар, төгүрүк тимирдэри охсоллор, турбаны үрэллэр, соҕотох кыыстара ионикаҕа оонньоон, кылгас дьууппаны тиирэ киэптээбит самыыларынан мускуллумахтаан ылар, бэйэтэ бокуойа суох эккирээн, дьороҕор суон сотолоро тохтоло суох мөхсөллөр, музыканнар иннилэригэр солистара – саһархай ырбаахылаах уол микрофонун ыйыстан кэбиһиэхтии айаҕар ыксары тутан баран, биир сиргэ бэдьэйэ-бэдьэйэ, ыһыы-хаһыы аҥаардаах ыллыыр, эчи ньиргиэр тимир тыаһын ортотугар ырыатын ис хоһооно да иһиллибэт.
Кыыстаах уол дьон быыһыгар киирэн, уокка оҕустарбыт дьоннордуу санныларын имиллэҥнэтэн, илиилэринэн эһиэхтэнэн, муостаны эрчимнээхтик тиҥилэхтээн үҥкүүлээбитинэн бардылар. Ити курдук хас да үҥкүү ааста, оннук саҥа ууларыгар-хаардарыгар киирэн эрдэхтэринэ дьон ортотугар улахан аймалҕан буолла, ким эрэ кими эрэ атаҕын үктээбит дуу, анньыалаабыт дуу – соҕотохто ыһыы-хаһыы, сырбатыһан силлиргэтиһии саҕаланна, кыргыттар часкыйдылар, уолаттар маатыралыыллар, үҥкүүлүү сылдьааччы диэн суох буолла, ким эрэ охтор, ким эрэ куотар, быһата, бүтүннүү үөдэн-таһаан өрө оргуйбутугар, Бэргэн кыыһын сиэппитинэн болуоссааккаттан таһырдьа ыстанна уонна ити курдук пааркаттан тахсар ааркаҕа диэри сүүрэн тиийдилэр. Онтон ыла тиэтэйэ-саарайа хааман иһэн, кыыс тыал көтүппэтин диэн сэлээппэтин тутан иһэн саҥарда:
– Тоҕо итиннигий? Мин манна сырыы аайы охсуһууга түбэһэбин, уларыта тутуу, демократия диибит да, олох өссө куһаҕан өттүгэр баран иһэр курдук. Уулуссаҕа наар миитин, үөхсүү-түрүйсүү, ким да үлэлээбэт, урукку олохтон куһаҕанын эрэ хасыһаллар, баар-суох пааркабытыгар күлүгээттэр тойоттор, бэл милииссийэлэр тугу да гынар кыахтара суох…
– Санаарҕаама, олох оннун булуоҕа, хайдах маннык иитэ-саҕата суох айдаан бүппэккэ баран иһиэн сөбүй? – диэн Бэргэн кыыһын уоскуппута буолла. – Эн ханна олороҕун? Атааран биэриим, бу алдьархайга соҕотоҕун барарыҥ сатаммат.
– Уопсайбар, бииргэ олорор кыргыттарым тарҕаспыттара, мин соҕуруу бараары хаалбытым, – Ксенья чочумча тохтоон ылла уонна үөһэ тыынан баран эттэ: – Даа, Бэргэн, кэнсиэри син көрдөхпүт, үҥкүүбүт сатаммата, күлүгээттэр баҕайылар сүгүннээбэтилэр, – Ксенья эмиэ уруккуну санаан абаккаран барыах курдук гынна, – хаһааҥҥа диэри омуктаһан охсуһа сылдьаллара буолла, Сэбиэскэй былаас мөлтөөн эрэр дуу…
Бэргэн кыыска иҥээҥнэһэр баҕаттан ыйытта:
– Хоскор соҕотох буоллаххына бэрт, миигин чэйдэтэн ыытар инигин.
Ксенья онтон соһуйбата:
– Оо, вахтер эйигин аһарбат буоллаҕа дии, биһиги уопсайбытыгар хонтуруол кытаанах, ыалдьыттар докумуоннарын хаалларан күнүс эрэ киирэн тахсааччылар. Биһиги училищебыт кыыс аймах саарыстыбата, эр киһи биһиэхэ көһүннэҕинэ мамонт тиллибитинии сонун, эккирэтэ сылдьан кэриэтэ бары уора-көстө кыҥастаһааччылар.
– Оок-сиэ, үлүгэрдээх дойдуну кэпсээтиҥ дии, оччоҕо миигин кытта барыс, эйигин, эксээмэннэрин туттаран туос иллэҥ сылдьар киһини, ама ким сүтүктүө буоллаҕай?
– Ол ханна илдьээри гынаҕын?
– Таайым аах манна бааллар…
– Эс, кэбис, барбаппын, хайдах билбэт ыалбар тиийиэмий?
– Куттаныма, ким да суох, бары ыһыахтыы тыаҕа тахсыбыттара, хаһаайын мин эрэ.
– Оо, дьэ, ким билэр, хайдаҕа эбитэ буолла?
– Бардыбыт-бардыбыт, – кыыс саараабытын көрөн, Бэргэн бэрт сорунуулаахтык кимнэ, – эксээмэннэриҥ бүппүттэрин быһыытынан билигин сынньанар буоллаҕыҥ дии. Мин туох да куһаҕаны оҥоруом суоҕа.
Кыыс саараан, хаппыт лабаа асфалька сытарын түүппүлэтин тумсунан хаһыйбахтыы умса туттан турда, онтон быһаарыы ылынан, хонос гынна:
– Чэ, буоллун.
Оптуобуһунан айаннаан, куорат киин уулуссатын тохтобулугар тахсан, онтон соччо ырааҕа суох таас дьиэҕэ баралларыгар аара маҕаһыынтан аһылык ылан аастылар. Маҥнайгы этээскэ баар квартира ааныгар диэри аҕыйах үктэли дабайдылар. Уол дьиэҕэ киирэн, хаһаайын курдук туттан-хаптан, ваннайга илиитин суунна, кыыска ону көрдөрдө уонна остуолга ас тарда оҕуста, магнитофону холбоото – Кола Бельды бэркэ тэбэнэтирэн, уһук хоту дойдуга, туундараҕа илдьээри, кэрэ кыыһы ыҥырар, табаларынан сарсыарда эрдии-эрдэ айаннатан, хаар саһарҕа ортотугар көтүтэн түһэриэх буолар.
Бэргэн холодильниктан шампанскай таһаарбытын кыыс сөбүлээбэтэ:
– Ээ, итини аһыма, мин испэппин ээ.
– Тыый, Ксенья, көрсүһүү туһугар хайдах көтөхпөт буолуохпутуй, – аһан «пөс» гынарда уонна кырылыы кыынньар утаҕы бакаалларга кутуталаата.
Ксенья бакаалы уоһугар эрэ тириэрдэн баран төттөрү уурда:
– Баһыыба.
Бэргэн соҕотоҕун иһэ олоруон бэркиһээтэ быһыылаах, биир бакаалынан бүттэ, бытыылканы холодильникка төттөрү уурда. Ити кэнниттэн буолары-буолбаты, сайын кэлэн таһырдьа куйааран эрэрин, төрөөбүт дойдуларын уратытын, киһи кэрэхсиирэ туох баарын ботур-итир кэпсэтэ олордулар. «Как упоительны в России вечера!..»
Балачча олорбуттарын кэнниттэн Бэргэн турда уонна хоско киирэн, гитара тутуурдаах таҕыста:
– Ксенья, ыллыахха эрэ.
– Оо, мин ырыаһыппынан мөлтөх буоллаҕым, чэ, эн саҕалаа, мин батыспыта буолуом.
– Пахай, мин да ырыа таһаарааччы буолбутум диэн, – Бэргэн кэмчиэрийдэ, ол да буоллар: «Хара сир устун саас маҥнай…» диэн ыллаан барбытын кыыһа хатан куолаһынан тэҥҥэ түһэристэ. Ыллаан бүппүттэригэр уол гитаратын «тап» гына охсон баран, муннукка туруорда:
– Биһиэхэ Аскалон, Егоровтар, Бүөккэ Бөтүрүөп, «Чолбон», «Айтал» чугас буоллахтара, күн-дьыл ааһыа, кэнники көлүөнэлэр бэйэлэрэ сүгүрүйэр атын ырыаһыттардаах буолуохтара, оттон дьиҥнээх ырыа хаһан да өлбөт-өспөт, иһиттиҥ дии – пааркаҕа нууччалыы романстары. Итилэр сүүһүнэн сылларга ылламмыттара буолуо да, эргэрбэттэр, мөлтөөбөттөр, тоҕо диэтэххэ, нуучча норуотун иэйиитин, санаатын-оноотун биэрэр уратылаахтар.
– Оттон биһиги иннибитинээҕи көлүөнэҕэ да үйэлээх буолар ырыалар бааллар. Мин санаабар, холобура, Аркадий Алексеев «Сахатын үҥкүүтэ», Виталий Андросов «Ньургуһуннара», «Саҥа хаара» хаһан баҕарар ыллана туруохтара.
– Василий Протодьяконов ырыата буолбатах дуо – «Ньургуһуннар»?
– Билигин Протодьяконов ырыатын ыллаатыбыт, ньургуһуннарга анаммыт ырыалар элбэхтэр, оттон Андросов ырыатыгар поэт, бадаҕа, Баал Хабырыыс, түмүк тыллара миигин долгуталлар, – диэн баран Бэргэн аа-дьуо сыыйан ыллаата: – «Кэтэһимэҥ, кыргыттар, кэлбэттэр аны уолаттар, отучча кыс хаар уулунна, уолаттар аҕам дьон буолтар…»
– Кырдьык даҕаны! – кыыс сөҕөн ытыһын охсунна: – мин бу ырыа итинник тыллардааҕын хаһан да истэ иликпин, оок-сиэ, аны отучча сылынан ханна-ханна тиийэрбит эбитэ буолла? Наһаа ыраах кэм!
– Онно биэс уоммуттан тахсыбыт оҕонньор буолабын ээ, – Бэргэн саллан баһын быһа илгиһиннэ, – ама оннук кырдьыахпыт дуо, итэҕэйбэппин. Оннук оҕонньор буолан олоруом диэн санаа мин төбөбөр хайдах да батан киирбэт. Чэ, бэйи, ити хааллын, бэлэм ырыалары оонньотуохха. Ким ырыаларын истиэххин баҕараҕыный? – Бэргэн туран, долбуурга кырыыларынан туруору анньыллыбыт пластинкалары сыымайдаата.
– Классическай музыка баар дуо? Ону истибит киһи.
Бэргэн радиоланы холбоон, Моцарт «Реквиемын» пластинката баарын уурда. Санньыар музыка кутулунна, ону хорунан ырыа солбуйда, аны турба тыаһа сатарыйда, аан дойдуттан букатыннаахтык барбыт дьоннуун бырастыылаһыы, кинилэргэ саас-үйэ тухары уоскулаҥы, сырдыгы баҕарыы, ол туһунан Таҥараттан көрдөһүү, бары кистэлэҥ аһылларын, буруй накаастанарын, оттон аньыыта-харата суох алгыһынан ылылларын Христостан көрдөһүү хайдахтаах да нохтолоох сүрэҕи, хайҕахтаах хара быары хамсатардыы дуораһыйар, дуораһыйар… Ксенья музыка бүтүөр диэри биир сири тонолуппакка көрбүтүнэн хамсаан да көрбөккө олордо, онтон пластинка бүппүтүгэр, чуумпу сатыылаата. Им-ньим олорбуттарын кэнниттэн кыыс эттэ:
