Kitobni o'qish: «Çuğullar»

AZƏR QİSMƏT

ÇUĞULLAR

(roman)

Giriş

İnsana nə xoşdursa, o zərərlidir. Nəyi xoşlamırsa, o xeyirlidir. İnsanı sınmışlar sındırar. Onlar artmağı xoşlayarlar. Sınmayanlar bu mərəzdən uzaq olar. Çünki sındırmaq insana məxsus keyfiyyət deyil. Bu heyvani hisdir. Ağrı verən, dözülməz hiss. Belə ağrı çəkən insandan çətin insan olsun. Və belə çıxır ki, mən daha insan deyiləm. Çünki məni sındırmaq üçün hər vasitəyə əl atdılar. Mən dəyişmək istəmirdim.

İnsan sabit qalmağı xoşlayır. Bəzən bunu xoşlamağı sevsə də, könülsüz, məcburi şəkildə o sabitliyi pozmalı olur. Dəyişməyə çalışmaq məqsədlə bağlıdır. Lakin dəyişməyəni hansısa qüvvə dəyişəndə, bunun sirri şifrədədir. Sınılmayan şifrədə.

İnsanlar həyat və dəyişikliyə münasibətdəki baxışlarına görə iki qrupa bölünür: birincilər iddia edir ki, insanlar həyatı dəyişir, ikincilərsə həyatın insanları dəyişdiyini düşünür.

Doğru olan yanaşma isə budur ki, insanı həyat dəyişdikcə, o həyatı dəyişir, ya da insan həyatı dəyişdikcə, həyat da onu dəyişir. Əslində, bu dəyişiklik birtərəfli deyil və yarımçıqdır.

İnsanı həyat, həyatı insan iki istiqamətdə dəyişir: ya pisə, ya da yaxşıya doğru. Dəyişməyən həyat və insan inkişaf etməyən və irəli getməyən, süst insan və həyatdır. Onların bir rəngi var, o da boz. Ətrafımıza baxmaq kifayətdir ki, boz insan və həyatları sezə bilək.

Bəzən inkişaf və irəli getmək üçün insanlar o qədər dəyişir ki, tək qalanda özünü itirdiyini anlayır, axtarmaq istəyi, fikri bir anlıq beynində cücərir. Lakin o fikri sonra sulamaq, ona qulluq etmək və onu gerçəkləşdirməyə tənbəl insanlar ya hazıra doğru gedər, ya da birdəfəlik sonuncu addımı atar, başqalarının təcrübə və biliyinə istinad edər, baxmaz ki, ayaqlarının ölçüsü o addım üçün yetərincə nə uzundur, nə də enli. Baxmaz ki, riyazi hesablamaları doğru deyil. Bəzən isə qaçmaq, tullanmaqla hansısa hədəfə çatmaq, maneəni dəf etmək istəyir insanlar, bu zaman ya quyuya düşər, ya çox tələsmiş olarlar, amma son nəticədə dəyişiklik və inkişaf olmaz. Bir şeyi unudar insanlar: dəyişiklik olmayan yerdə irəliləyiş və inkişaf alınmır. Onu da unudarlar ki, bəzi dəyişikliklər irəliləyiş və inkişafa aparmır.

Bəzən insanlar inkişaf və dəyişiklik naminə elə vasitələrdən istifadə edər ki, sonra özündən ya qorxar, ya da özüylə fəxr edər. Kimisə gözü götürməz, kimisə qısqanar, paxıllıq hissi ilə alışıb-yanar, ən asan və çirkin vasitələrə əl atar. Ya onu satarlar özündən yuxarıda olanlara, ya onu atarlar, ya ona atarlar, üstünə çirkab, şər, söz…

İnsan satqın, yalançı, şərçi, paxıl, qısqanc, xəbərçi doğulmur, çiy süddəndirmi, ya digər daha bilikli və təcrübəli insanların məsləhət və yönləndirmələrindəndirmi, sonradan olurlar. Bəzən ən prinsipial insanlar belə çıxılmaz vəziyyətdə qalanda, düşünmək və alternativ variant axtarmaq yerinə, ona təklif edilən variantlardan birini seçər. Başqasını günahkar çıxarmaq ən asan yol və təsəllidir.

Çuğulluq insanların özünü saydırmaq, diqqəti cəlb etmək, insanların ondan qorxması, qorxu altında hörmət etməsi üçün düşünülmüş və planlaşdırılmış tədbirlər planına, uzunmüddətli strategiyaya bənzəyir. İnsan çuğulluq etdikcə düşünür ki, özü və gələcəyinə imkanlar yaradır, yol açır, ancaq unudur ki, beləsinə güvənmək olmaz. Onlar adətən ifşa olunduqları andan tənha qalarlar, itirməyə bir şeyləri qalmaz. Bu zaman çuğul insanların önündə hansısa mənəvi dəyər və bunu etməmək üçün səbəblər, vicdan əzabı anlayışı ortadan qalxar və onun fəaliyyətini davam etdirməsi üçün yolu tam açılar. O vaxtadək ki, lazımsız əşyaya çevriləcək, xidmətinə ehtiyac duyulmayacaq, ya da başqası ilə əvəz olunmayacaq. Əvəzedilməz insanlar isə yoxdur. Ondan daha yaxşı və daha pisləri var. İnsanların ən böyük səhvi ondan ibarətdir ki, özlərini özəl və əvəzedilməz hesab edərlər, özündən razılıq mərhələsində xırda, qeyri-peşəkar addımı ilə ya özlərini ifşa edər, ya da işlənmiş, istifadə edilmiş məhsul kimi, ya da inventar kimi siyahıdan silinərlər.

Çuğul insanlar – bədbəxt insanlardır. Bədbəxtliyin içində uğursuzluq, neqativ enerji və fikirlər, sevgisizlik, diqqətsizlik olduğundan, çatışmayanları çuğulluq yolu ilə əldə edəcəklərini düşünərlər. Ah, onlar özlərini kənardan görə bilsəydilər! Bəlkə də, başqa çuğulların timsalında görürlər. Amma özlərinə təsəlli verirlər ki, mən belə deyiləm. Onlar özlərini hamıdan üstün tutsalar da, həqiqət budur ki, hamı onlardan üstündür.

* * *

… Bəlkə də, anamı ayı yedi. Ona zəng edəndə istirahətinin üçüncü günü idi. Dağa dırmaşırdı. Deyəndə ki, bu gün həyatımda yeni mərhələ başlanır, susdu. Ya ağacın arxasında gizlənən ayı başını uddu, ya ləpiri ilə uzaqlara selbələtdi, ya da saçından tutub qışa ehtiyat üçün yarpaqların altında gizlədib üstünü işarələdi: qışqırığından belə anladım. Sonra zəng vurub şaqqanaq çəkdi ki, üç ay əvvəl iki heykəltaraş burada sevişib arada fasilə verəndə, ağacdan ayı yonublar. Həmin ayının əsl ayıya oxşaması barədə nəsə danışanda, artıq yeni iş yerimə çatıb telefonu qapamışdım.

Mən tək oğulam. Anam Krıma istirahətə gedəndə ağlamışdı ki, özümdən muğayət olum. Nəsə həmişəkinə nisbətən çox ağlamışdı. Başımı sinəsinə sıxıb hıçqırmışdı ki, “kaş, sonuncu görüşümüz olmasın”. Nədən “kaş” kəlməsini işlətməsini sonra biləcəkdim. Adətən, insan öləndə mərhumun son sözlərini xatırlayırlar. Anam son sözünü liftə girəndə söyləmişdi: “Az sosiska ye, yoxsa qəbz olarsan”. Əgər, başına nəsə iş gəlsəydi, dəfn mərasimində axırıncı sözünün nə olduğunu soruşsaydılar, sosiska məsələsini söyləyə bilməzdim, ayıb olardı. Dəfn mərasimində goplayaram ki, elə hey həyatın faniliyindən danışırdı. Yoxsa, mərhumə o urvatla basdırılmaz: molla “Az sosiska ye, qəbz olarsan” sözünə gülməkdən cırılar.

… İlk iş yerimə gələndə nələrin gözlədiyini bilmirdim. Üç gün olardı ki, idarənin qapısından içəri girir, pencəyimi çıxarır, ağ xələtimi geyinir, laboratoriyada fundamental sənət əsərləri yaradırdım. Zarafat edirəm, Rembrant deyiləm. Müvəqqəti tapşırılan vəzifə xaricdən idxal olunan meyvə-tərəvəzi analizdən keçirib satış üçün razılıq verməkdən ibarət idi. Digər on beş işçinin daha nələrə baxdığını bilmirdim. Analiz etmək, nəticələri çatdırmaq, qalanı mənlik deyildi. Üç gün ərzində başımı buna qatmışdım.

Hər dəfə analizlərin nəticələrini müdirə təqdim edəndə eynəyinin arxasından varlığımı süzüb gülümsəyirdi. Qarşılıqlı idi: gülümsəyirdim.

– Niyə məhz bizdə?

– İşimin adı belədir.

– Anlamadım.

– İxtisasım üzrə gəlmişəm.

İkinci gün görüşəndə ayağa durub əyləşməyə yer göstərdi, kefimi xəbər aldı, dedi ki, “yaxşı görünürsən”, qayıtdım ki, “siz də”. Gülümsədi ki, “vurmalı havadır”, dedim “içən deyiləm”. O, qımışdı, mən də dodağımı qaçırdım.

İlk günlər həmin on beş nəfər gözümə quzu balası kimi göründü, sonra biləcəkdim ki, bu, ilk baxışda belədir. Söz soruşan olmasaydı, söz deməzdilər. Sakitlik hamının başını işlə qarışdırmasına işarədir, heç kim bikar deyil və hamı saatbasaat məvacibin verilməsini gözləyir.

Nəhayət, beşinci gün yetişdi. Xaricdən idxal edilən, üstü etiketli almaların tərkibini yoxlayırdım ki, daxili telefon zəng çaldı. Müdir dəstəkdə pıçıldadı ki, “tələsmə, işini qurtarandan sonra yanıma gələrsən”. “Tələsmə”. Nədən belə şirinlik, lütfkarlıq, mərhəmlik?

Ətrafımda yel dəyirmanı kimi fırlanan əməkdaşların başımı itələyib mikroskopun obyektivindən ərzaq yaxıntısına baxmaları, “deyəsən, bunda nitrat çoxdur” deyərək gülümsəmələri, iki subay – 18 və 38 yaşlı xanımların yanımdan keçəndə çiyin atmaları, “aaa, siz naharı bufetdə edəcəksiz, ya burada?” pıçıldayan dul qadının ayağımı tapdayıb yenicə qırışan sifətinə gülüş qondurması, “analizin nəticəsini hazırla, sonra müdirə ver” gurlayan müavinin qaşqabağı beşinci günün ümumi mozaikasını yaratdı.

Lazımi miqdarda yapışqan vurulmadığından tavanın büzüşən, çat-çatlı boyası əməkdaşların oturduğu otağa əcaiblik gətirirdi. “Pəncərəni açmaq olar?” sualıma bütün əməkdaşların qanrılıb təəccüblə baxmaları, sonra nəzərlərini ərə getməyən qızın üzündə cəmləmələri məndə belə bir təəssürat yaratdı ki, içərinin havasının dəyişib-dəyişməməsi o qızın istəyindən asılıdır. O qızın gözlərini üstümdən çəkməməsi vücudumu sındırmaq istəyindən irəli gəlirdi. Həm də baxışlar gələcək ərinə baxacaq qədər mənalı olması ilə seçilirdi. Bəzən qadınlar o qədər təhlükəli və gözlənilməz olar ki, diqqətin çox olması və ya heç olmaması kişinin özünə tuşlanmış silaha çevrilər. Çox olanda, elə bilirlər ki, onu sevirsən, az olanda isə sevmirsən.

Həmin gün “siz evlisiz” sualı fikirlərimdə yanılmadığımı göstərdi. “Subayam” sözü qızın qəlbinə mərhəmlik, ümid, hardasa kiçik ehtiras gətirdi. Ertəsi gün qulağıma “pəncərəni aça bilərsiz, yalnız sizə icazə verirəm” pıçıltısı laboratoriya avadanlıqları ilə doldurulmuş otağa bir də darıxdırıcı gözlə baxmadım, akvarellə bir peyzaj çəkdim. O peyzajda boranı karetə döndü, “Mendelson marşı” səsləndi, gəlinlik paltarı geyinildi, kəpənək taxıldı, “qoşa qarıyasız” duaları ərşə qalxdı, pilləkəndəki boşqab çilikləndi.

Pəncərəni açmağımla yaranan pıçıltılar hər yeni iş günümün açılış lentinin kəsilməsi qədər təntənə ilə qarşılanırdı. Qaqqanaq, pıqqıltı… Zəhrimar sifətli qızın qəhvəni iki fincana süzərək birini masamın üstünə qoyması ilə gülüşlərin sədası artsa da, divara dəyib üstlərinə qayıdırdı, çünki kiçik məişət xarakterli xırdaçılığa fikir vermirdim. Bir udum hava, sifətlərin rənglərinin dəyişməsi, kif qoxusunun azalması… Sanki, bir həyat bəxş etmişdim bu otağa.

Pəncərənin açılması ilə içəri günəşin şəfəqlərinin şığıması köhnə alətlərin, kağız-kuğuzla dolu masaların üstündəki əl qalınlığında tozun yığılmasını üzə çıxarırdı. Deməli, nə vaxtdan imiş ki, ayaqlarını ayaqlarının üstünə aşırıb kübar təbəqə mücəmməsi obrazına girən və “qadın təmizkar olmalıdır” deyənlərin natəmizliyi bəlağətdən savayı bir şey deyilmiş. Onlar o tozlu masalarda nahar edir, sinələrini qabağa verib kübarlıq ab-havasını yaşamaq istəyilə qəhvə içir, bəziləri siqareti müştüyə keçirib tüstülədirdi. Birinin uzun müştüyü və torlu şlyapası nənəsindən qalmışdı. Aldığım məlumat isə ondan ibarət oldu ki, Dram Teatrının kostyum və əşyalar üzrə rejissorundan pulla alınıb. Mulen Ruj əhvalı ilə yaşayan qadınların gözündə hələ abır-həyadan əlini üzməyən oğlan gözündə hərlənirdim.

Pəncərə siqaret dumanında da açılmazmış. Ümid dolu gözlərlə varlığımı süzən turşumuş sifətli qız illərdir ki, canında soyuğun qalmasından şikayətlənirmiş.

İlkin təəssüratlar içində “müdir hələ gözləyər” – düşünüb qəhvə də içdim, qadınlara qoşulub beş-altı qullab müştüklə siqaret çəkmənin dadına da baxdım, laqqırtı da vurdum. Bu mənzərəyə baxan həmin qızın qısqanclığı sifətində həyatdan əsər-əlamət qoymadı, ümid işığı öləzidi.

Sonuncu lətifəni danışıb saata baxanda laboratoriya müdirinin yanına getməli olduğumu xatırladım. Qadınlar sonuncu lətifəni də danışmağımı istədilər, danışdım, qaqqıldadılar: yaman arıq idilər, qarın-zad gözə dəymirdi. Pəhriz saxlamaqdan vitamin çatışmazlığı yaranmışdı, əllərinin dərisi qabıq verirdi. Zarafat etmək bacarığı və yumor hissinin olması qadınların üzünü güldürməyə səbəb olursa, deməli, siz onların qapısına bir qol vurmuş sayılırsız. Ağlınız varsa və ondan istifadə edirsinizsə, bu qol barədə onlara məlumat verməyin.

Laboratoriya müdiri sifətinin digər tərəfini – mehriban çöhrəsini nümayiş etdirdi. Hələlik mehriban çöhrəsini.

– İşlərini qurtardınmı?

– Qurtardım.

– Lap yaxşı.

Onun çox yumru, lap belə yumruca sifəti vardı, çənəsi lavaş kimi yayılıb öz parametrlərinin izini azdırmış, sərhədlərin cizgiləri bərabərləşmişdi.

– Dünya xarabdır.

– Hə, dünyada siyasi proseslər çox gərgindir. Qlobal iqlim dəyişikliyi, enerji təhlükəsizliyi, Şərq və Qərb sivilizasiyasının toqquşması, anlaşılmazlıq sindromu ölkələri bir-birinə vurub. Hətta Meksikada keçirilən sammitdə istixana qazlarının atmosferə buraxılmasının qlobal iqlim dəyişikliyinə təsiri barədə ümumi bəyanat da qəbul edildi. Fikrimcə…

O gülümsədi.

– İşdəki vəziyyəti nəzərdə tuturam. Xalq məsəlidir də, deyirəm “dünya xarabdır”.

– Nə mənada?

Budur, sifətinin altdakı qatı vəzifəsinin icrasına start verdi. Etiraf edim ki, mövzuya birbaşa keçməsindən üşəndim.

– Səni elə yeyərlər ki… Kövrək sümüyünü gəmirərlər. Biz bir-birimizə həyan olmalıyıq.

Onun səsində kilsə xadimlərinin ağ ciyərdən üzüyuxarı üfürülüb, daha sonra boğaz qırtlağını büzüb çıxarılan mərhəmlik vardı. Elə bil, indicə rahiblərin qarşısında ağır-ağır addımlayaraq “İncil”dən misallar çəkib xaç çevirəcəkdi: “Yaxşılıq edən kim olursa-olsun, Tanrının izzət və kəraməti onun üzərinə olsun! Çünki Rəbb tərəfkeşlik etməz. Tanrının hüzurunda haqlı çıxarılanlar hüququ eşidənlər deyil, yerinə yetirənlərdir”. Laboratoriya müdirinin – o “müqəddəs ata”nın məhrəm səsinin təsiri ilə gülümsəyir, başımı yelləyir, utanırdım, yanaqlarım qızarırdı. Hələ ki, onu anlamırdım. Brüsü xatırladım, “bədən üzvlərinin rolunu yalnız onları bütün bədənlə birgə nəzərdən keçirdikdə anlamaq olur”.

Hiyləgərliklə dolu təbəssümündən düşünə bilmir, yumru camalından şaşırırdım. Ola bilsin, sifətinin əbədiyyən gülümsər olacağı qənaətinə tez gəlmişdim. Gümanımda yanılmışdım.

İnsanlar bir-birinə o zaman həyan olur ki, ya özlərini aldatmaqdan beziblər, ya da gücsüz, zəif olduqlarını özünə etiraf və qəbul etdirəcək qədər səmimi və cəsarətli deyillər.

* * *

Bir həftədən sonra işə beş dəqiqə gecikməyim sahibkarların lisenziyalarını almaq üçün xeyli gözləmələrinə gətirib çıxarmışdı, əslində, bəşəri faciə sayılmamalı idi. Doğrudan da, üç yüz saniyə ərzində dəhlizdə var-gəl etmək, oturub uşaqlıq xatirələrini yada salmaq, telefonla oyun oynamaq, məşuqələrə ismarıc yazmaq olardı. Sonra bilmişdim ki, iş adamları belə də ediblər: yalnız uşaq xatirələrindən savayı. Nə qədər əlləşiblər, o illəri vərəqləməyi bacarmayıblar. Görünür, pulun çoxluğu uşaqlığı da unutdurur. İşə beş dəqiqə gecikməyim günlərdir ki, hərəkətlərimi izləyən və ipucu axtaranlara sevinc, gözlədikləri vəzifə yüksəlişinə təkan vermişdi. Çoxdandır ki, belə fürsət gözləyənlərə göydən zənbillə düşmüşdüm.

– Hardasan, səhər tezdən sahibkarlar gəlmişdi.

– Hətta bəziləri az qalırdılar başlarını divara vursunlar.

– Müəllim, işə gecikirsən ha.

Qoluma girib ürəyiyananlıqla “işə tez gəl” deyənlər, göz süzdürənlər, başlarını yelləyənlər də tapıldı. Danışılan söhbətlərdən, iki daşın arasında düşünülən rəvayətlərdən belə anlaşıldı ki, sahibkarlar Avropa məhkəməsinə müraciət etmək qərarına gəlibmişlər, hətta bəziləri Fil dişi adasından sığınacaq almaq istəyib. Hələ harasıdır, aralarındakı liliput sahibkar özünü yandırmaq üçün benzini başından tökəndə son saniyədə kibrit tapılmayıb, yoxsa laboratoriya ölüm işinə görə prokurorluğun yolunu su yoluna döndərəcəkmiş. Əgər beş dəqiqənin üstündən on saniyə keçsəymiş, uzundraz sahibkar bardaş qurub xarakiri mərasimini həyata keçirəcəkmiş.

Kim ki, özünü insanlara yaxşı göstərir, onun halına yandığını, ona dəstək olduğunu cidd-cəhdlə nümayiş etdirib, tamaşa qurur, deməli, onun sizə qarşı gizli nifrət, qəzəb və paxıllıq hissi var, həyəcan təbili çalmağın əsl vaxtıdır.

Müdirin sifəti daha gülümsəmirdi, axı, sevinc ona yaraşırdı, bu nə sifətdir belə, heç xoşagələn deyil. Ciddi görkəmli Tibet kahinlərinin sifətini almışdı. Bundan sonra ona Tibet kahini kimi baxacağam. Gözlərini yumub ağzını açanda anladım ki, onu dağların qoynunda sərdabənin ulu müəllimi kimi təsvir etməkdə düzgün iş görmüşəm, təkcə arxasında möhtəşəm Budda çatışmırdı.

– Hələ qədim zamanlarda, – o, gözünü yumub başını kreslosuna söykəyərək pıçıldayırdı, – sərkərdə təngnəfəs halda atını qalaya çapıb Kiçik Xaqana xəbər verdi ki, Böyük Xaqan yüz minlik qoşunla üstlərinə gəlir. Alnını ovuşduran Kiçik Xaqanın əlləri əsir, onminlik qoşunla yüz minə müqavimət göstərəcəyi yersiz görünürdü. O, balaca ordusuna həyacan siqnalı verməyi gülünc hesab etdi. Xəbəri gətirən sərkərdənin dizləri əsir, Kiçik Xaqandan ümidli sözlər, inamlı baxışlar gözləyirdi. Xaqanın nə deyəcəyindən asılı olmayaraq, arvadına yer-yığış edib qaçmasını tapşırmış, “Tibetin arxasında sənə qoşulacağam” deyə aradan çıxacağına söz vermişdi. Əvvəlcə Kiçik Xaqanın alnını ovuşdurması sonradan əsməcəyə düşən əlini bir-birinə sürtməsi ilə nəticələndi.

Kənd Təsərrrüfatı Nazirliyinin bitkiçilik şöbəsinin müdirinin zəngi Tibet kahininin rəvayətini yarımçıq kəsdi.

Ümumi zala keçib Adilənin (həmin zəhrimar və turşumuş sifətli qızın adı belə idi) vücuduma zillənən gözlərinə baxıb gülümsədim ki, ümidi ölməsin, məni gələcək əri bilsin.

– Əvvəlki iş yerinizdən niyə çıxmısız?

Əməkdaşların içindən səslənən sual varlığım barədə ilkin məlumatın öyrənilməsi cəhdi kimi anladım.

– Əvvəlki iş yerim olmayıb, əmək fəaliyyətimə sizinlə başlayıram, çox mehribansız, elə səmimi, elə sevimlisiz ki, ürəyim gedir sizinçün.

“Ürəyim gedir sizinçün” bir az düşük çıxdı, həm də belə bambılılığın məndən çıxmasına təəccübləndim. Digər tərəfdən qoyun olmağıma hesablanan taktikanı çevikliklə tətbiq etməyimdən sevindim. Bununla da fizionomiyama qıcıqlananlar, vücudumu parçalamağa hazırlaşanlar yumşalsın ki, “bu, elə də ciddi rəqib deyil, hərdənbir sancarıq, vəssalam”. Həm də bu bambılının onların hakimiyyətlərini qəbul etməsi üçün köhnə, sınanılan üsuldan istifadə olunmuşdu. Gözlərini bir-birinə bicvari oynatmaları, sakitcə oturub işlərinə davam etmələri, bığlı əməkdaşın yaşlı laborantın qulağına “zəifdir” pıçıldaması, gələcəkdə səhnələşdirmək istədikləri tamaşaları müvəqqəti təxirə saldı.

Yalnız Adilə gözlərimdə ümid axtarırdı, tapanda sol gözünü yenə mikroskopun obyektivinə söykəyib, Demis Russosun “Goodbye, My Love, Goodbye" mahnısından mızıldanırdı, hələlik ardımca edilən söhbətlərə təkan vermir, hərdən “yaxşı oğlana oxşayır” deməklə, qeybətləri xırpdan kəssə də, bir şey alınmırdı. Otaqdan çıxıb yanaqlarını çuğundurla qızartmaq üçün ayaqyolu güzgüsünün qarşısına gedəndə qeybətlər təzədən qızışırdı. Ah, Adilə! İnan ki, yeməkləri necə yaxşı bişirməyin, təmizkar olmağın, işə başıaşağı gedib başıaşağı qayıtmağın, ailə quracağın təqdirdə qayınatanla-qayınananın hörmətini tutacağın, gələcək övladlarına yüksək təhsil verəcəyin barədəki mühazirələrindən bezmişəm. Heç olmasa ayaqqabının qaxaca dönən palçığını qopar, iş masasının tozunu al, yeməkdən sonra mikroskopun obyektivinə yaxılan yağlı ləkələri sil. Sənə qulaq asmalıyam, hələlik bunu etməliyəm, yeganə ümidim sənsən.

İşə beş dəqiqə gecikməyim və sahibkarların az qala Fransada burjua inqilabını təkrarlayıb, hirslərindən “İnternasional” ifa etmələri gop olsa da, toksikologiya laboratoriyasına yeni tamaşa əhvalı gətirmişdi. Gözlərdən “aha, maraqlı olacaq”, “indi yeni əməkdaşın sütunlarının möhkəmliyini yoxlayarıq” məramlarını altıaylıq körpə də bilərdi. Bunları neçə illərdən sonra nəql edirəm, ilk iş yerimdən, onda o məramları gözlərdən oxumağı bacarmırdım.

* * *

– Kiçik Xaqanın alnını ovuşdurması əsən əlini bir-birinə sürtməsi ilə nəticələndi, – deyə ölməz saydığım gülümsər sifətli laboratoriya müdiri Tibet kahinliyini davam etdirir, gözlərini yumub pıçıldayırdı, – Kiçik Xaqan sərkərdəyə ümid dolu gözlər bəxş edə bilmirdi. Böyük Xaqanın elində isə adamlar qaynaşırdı. O, xalq toplantısını çağırıb müharibə olacağını, sabah ordunu Kiçik Xaqanın üzərinə yeridəcəyini hayqırdı, əsgərlərə silahları təmizləməyi, azuqə götürmələrini tapşırdı, sərkərdələrə “yalnız qələbə” əmrini verdi, yüngül əxlaqlı qadınlara döyüş ərəfəsində döyüşçülərlə əylənmələrinə etiraz etmədi. Kiçik Xaqanın elində isə qəm-qüssə hökm sürürdü. O, ellilərinə qəmgin gözlərlə baxır, bu yurda ölümün gələcəyini deməyə cəsarəti çatmırdı. Söyləyə bilmirdi ki, ölkə xarabalığa dönəcək, üstündə bayquşlar ulayacaq.

Bu dəfə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin texniki inventarlar şöbəsindən edilən zəng onu kahinlikdən döndərdi, rəvayətini yarıda kəsdi.

Müşahidələrim doğrulurdu. Müdirə nəsə deyilib, o da fürsət anlayışından kifayət qədər yararlanmaq istəyir. Maraqlı məqam ondan ibarətdi ki, əməkdaşlar nəzərlərini məndən çəkmir, gülümsər gözlərlə hərəkətlərimi izləyirdilər. Əlbəttə, dünyanı basan sel-daşqınlardan, yaxud iki hündürmərtəbəli binanın çökməsindən sonra möhtəşəm siyasi dəyişikliklərin fonunda adi bir laborantın işə beş dəqiqə gecikməsi çox kiçik, hətta amöb boyda hadisədir, amma elə dünyanı çaxnaşdıran məsələlər kiçik şeylərdən başlayır, inkişaf etdirib partladır.

İlk narahatlıq Adilədən gəldi, həyəcanla “məni evəcən ötür, sözüm var” deməsi ilə, əslində, mövzuya açar rolunu oynamaq istədi, deyəsən, alındı. Yolboyu yalnız pıçıldayırdı.

– Sənin beş dəqiqə gecikməyinə görə laqqırtı vurub siqaretlərinə qonaq olduğun qadın həmkarların yaman müzakirə açmışdılar.

– Onlarla elə-belə laqqırtı vururdum, başqa səbəb yoxdur.

– Bilmirəm niyə onlarla oturub-durursan, onu bil ki, nəzarətdəsən, deyəsən, müdirə çatdırıblar.

Müdirin beş dəqiqə gecikməyimdən xəbər tutması, yaxud tutmaması faciə deyildi, “bir də gecikmərəm” söyləyib üzrxahlıqla boynumu bükərdim. Sadəcə, məsələnin şişirdilməsi təəccüblü görünürdü.

Adilənin müşahidələrinin zənginliyi hər kişidə qorxu hissi oyadıb siçan deşiyini satın aldırardı. Məhz özünü ağıllı göstərməsi oğlanların hələ gənclik illərindən ondan qaçması ilə nəticələnmişdi. Kişilərin genetikasında – əlbəttə ki, çoxlarının – özünü ağıllı göstərən qadınlara yer yoxdur. Özü də bu qız hansı ağılla özündən on altı yaş kiçik gəncə ümid edir, xəyalında barmağını uzadıb nişan üzüyü taxdırır, anlamırdım. Əslində, o yaşda doğacağı da şübhə altında idi. Göylərin işinə qarışmıram. Nə desən, olar.

Xarici şirkətlərin əməkdaşlarından öyrəndiyim süni gülüşü sifətimə qondurdum. O, yenə də pıçıldayırdı.

– Məndən arxayın ola bilərsən, müdafiə dəftərimdə adın birincidir. Müdir soruşsa “yeni əməkdaş niyə gecikib”, deyəcəyəm ki, “yeni əməkdaş vaxtında gəlmişdi, qəfildən çöl qapısının ağzında qoruqçunun gicgicə söhbətinə tuş gəldi”.

– Birdən qoruqçunu çağırıb “niyə yeni əməkdaşı söhbətə tutmusan ki, o da içəri girməyə gecikib?” soruşsa?

– Soruşsun da. Qoruqçu inkar edər, biz də danışığını kəsib qışqırarıq ki, “utanmırsan, ağsaqqal yaşında yalan danışırsan?”

Əslində, qoruqçunun üzünə durmaq gələcək fəaliyyətimə ziyanlıq törədərdi. Bunu görən qoca heyfini çıxardı. İşə geciksəydim, qapını bağlayıb deyərdi ki, “daxili telefonla müdirə zəng edin, qapını açım”. Bununla da rahatlıq tapar, qocalığında günah əmələ imza atar, həm də təcrübəli olmasını nümayiş etdirərdi.

Qoruqçu vaxtilə neft buruqlarında istifadə edilən boruların istehsalı zavodunun direktoru işləyəndə əlləri pulla oynayarmış. Ölkənin neft-qaz sektoru Qərb standartlarına keçəndə ingilislər belə boruların keyfiyyətsizliyini bəhanə gətirib kişini yola salıblar. İki yüz nəfər kollektivi olan müəssisəni bir müddət bağlayıblar. Təbii ki, yeni rəis də ingilis seçilib. Bizim qoruqçumuzun bütün şikayətləri nəticəsiz qaldığından taleyi ilə barışmış, taksi sürücülüyünə başlamış, ardınca toksikologiya laboratoriyasında indiki işinə düzəlmişdi. Taksi sürücülüyündən beş-on manat qazanmaq üçün gecələr şütüyəndə bir dəfə başına açarla vurub pulunu əkişdiriblər. Anlayıb ki, dünyadan vaxtsız köçər. “Vaxtsız” deyən kişinin yetmiş üç yaşı vardı.

İnsanlar məqsədlərinə nail olmaq və planlarının kimsə tərəfindən pozulmaması üçün əllərindən gələn və gəlməyən hər işi görər. Buna görə də insan ən ali təhlükə mənbəyidir.

* * *

– Kiçik Xaqanın eli qəm içindəydi. O, obasına qəmgin-qəmgin baxır, ölümün bu yurdu ağuşuna alacağını deməyə ürəklənmirdi. Böyük Xaqanın ətraf bölgələri işğal edib arvadları övladlarıyla birgə öldürməsini gözünün qabağına gətirəndə, Kiçik Xaqanın canına vəlvələ düşürdü. Neyləsin ki, onun ərazisi kiçik idi, sülhsevər xislətinin ucbatından hücum deyil, müdafiə mövqeyində qalmışdılar. Körpəsini qucağına sıxan ananı görəndə ürəyinin başı yandı, nizəsinə söykənib uzaqlara baxan əsgərin də baxışlarının dalğınlığı Kiçik Xaqanın içini odlandırdı. Necə desin ki, yüz minlik qoşun elimizi viran qoyacaq, adamları divara hörəcək, diri-diri basdıracaq, torpaq qan ağlayacaq, – deyə müdirim Tibet kahini başını kresloya söykədi.

Rəvayəti maraqla danışdığından bir azdan hiss etdim ki, ağzım açılı qalıb.

– Beləliklə, Böyük Xaqan dan yeri sökülməmiş “hücum” əmri verdi. Yüzminlik qoşun onminlik ordunun üstünə yeridi. İki saatdan sonra onlar Kiçik Xaqanın qalasının iki yüz addımlığına yaxınlaşdılar. Böyük Xaqan sərkərdəsi vasitəsilə əsgərlərə sonuncu tapşırığını verdi: “Qələbə, yalnız qələbə”. Ordu hücuma keçdi, qaça-qaça yox, sadəcə piyada. Qalaya az qalmış Böyük Xaqanın gördüyü səhnə canını əsdirdi: qalanın qapıları açıqdır, Kiçik Xaqansa hücrədə tütək çalır. Böyük Xaqan orduya dayanmaq əmri verdi. “Burda nəsə sirri-xuda var” – deyə Böyük Xaqan dərin fikrə dalaraq oturdu, elə orada da qızılı çadır qurdurdu. Mütəkkəsinə söykənib üç gün fikir içində çabaladı: “Kiçik Xaqan ordumu məğlub etmək üçün hiylə işlədir”.

Müdirimə yenə zəng gəldi. Sanki bu otaq Tereza ananın Kəlküttədəki ofisinə dönmüşdü. Elə bil, xeyirxahlıq gözləyirdim – otaqdan da, ondan da. Dəstəyi üstünə qoyub yenə başını kreslosuna söykədi:

– Mənim cücə balam (bu ifadəyə görə onu didik-didik edərdim), Böyük Xaqan əmr verdi ki, ordu geri dönsün. Ona elə gəlmişdi ki, Kiçik Xaqan böyük hiylə işlədir. Əslində, həmin gün qalanı alar, əsgərləri öldürər, qızları-qadınları əsir götürərdi. Böyük Xaqan axmaq idi. Bilirsən, niyə?

– Niyə?

– Əgər onun xəfiyyələri yaxşı işləsəydi, belə olmazdı. Böyük Xaqanın qalanın daxilində baş verənlərdən xəbəri yox idi. “Xəbərsizlik” anlayışı onun mümkün qələbəsini təxirə saldı.

Beləliklə, laboratoriya müdirinin “xəbər anlayışı” barədəki mühazirəsini dinləməyə məcbur qaldım.

– İstənilən müəssisədə hər şeydən xəbər tutulmasa, xaos yaranar. Bizim toksikologiya laboratoriyası xaricdən idxal edilən malların analizini aparır, nəticələrdən çıxış edib iş adamlarına razılıq arayışı verir. Birdən hansısa əməkdaş, elə sən özün zəhərli qidalardan birini qəsdən səhv yoxlayıb iş adamına arayış verdin. Sahibkar həmin malı mağazalara paylasa, minlərlə alıcı zəhərlənər, hətta ölüm faktı qeydə alınar. Ola bilsin ki, zəhərlənmə baş verməsin, sadəcə həmin qida nəsil artımının qarşısını almaqdan ötəri ölkəmizi sevməyən xarici ölkələrdən birinin laboratoriyasında qəsdən hazırlansın. Bununla da ailələr bədbəxt olar. Ancaq laboratoriya müdiri əməkdaşın məsuliyyətsizliyi, yaxud qəsdən bu hərəkəti törətməsi barədə xəbər tutsa, faciənin qarşısı alınar, araşdırma aparılar: bəlkə, məsuliyyətsizlikdir, bəlkə də, hansısa ölkənin təhlükəsizlik xidməti öz əməkdaşını qəsdən burada yerləşdirib ki, təxribatla məşğul olsun. Kimsə bunu müdirə vaxtında çatdırsa, çuğula mükafat, təxribatçıya cəza düşər. İndi anladınmı ki, “xəbər anlayışı” nə deməkdir? Əslində, çuğulluq pis cəhət deyil, niyə bu qədər narahatsan ki… “Çuğulluq etmək şərəfsizlikdir, alçaqlıqdır” şüarı keçmişdə qaldı. Bura ciddi müəssisədir. Adamların həyatı və cəmiyyət üçün lazımlı sahədir. Bütün işlərdən müdirin xəbəri olmalıdır, əlbəttə ki, xalqın xilası və hər bir kəsin evində rahat yatması naminə. Üstəlik, başqa məsələlər də var.

“Başqa məsələlər?” Elə bundan başlamalıydın, mənim saf düşüncələrimi murdar xisləti ilə yoğurmağa çalışan Tibet kahinim. Yoxsa, xarici kəşfiyyat belə gəldi, ölkənin müqəddəratı elə getdi. Səni narahat edən başqa məsələdir. Nədir o başqa məsələ? Nə olar, yalvarıram, de. Nə olar, özünü səmimi göstər, sevim səni. Nə olar, bir həftəlik tanışlığımızın xatirinə mübhəmləri ürəyində saxlama. De, qadan alım. De, ayağının altında ölüm, öyrət mənə yüksəliş sirlərini, o möhtəşəm pilləkənlərlə qalxmağı, ayağının altında əzilənləri təpiklə vurub dərəyə yuvarlatmağı, üzündəki tüpürcəkləri silib özünü bambılılığa qoymağı, öyrət mənə murdar süni gülüşlə gülümsəməyi, qarşındakı çolpaya həyat dərsi keç.

– Bilirsən, cücə balam. Bilirsən, oğlum. Burada başqa məsələlər də var. Biz bir ailəyik. Ailənin başçısı mənəm, hər dərdinizə şərik çıxıram, imkan daxilində cibinizə beş-on manat basıram, ancaq bunlar olmaya da bilər. Birdən yuxarının adamını burada yerləşdirsələr, hər gün çuğulluq edib informasiya ötürər, müdiriniz bircə qola işdən qovular. Onda nə baş verəcək? Başqası gələcək. Başqası da öz komandasını yığıb hərənizin dalına bir təpik vuracaq. Bax, onda siz “Qatar getdi” mahnısını zümzümə edə-edə Kuril adaları kimi fələyin badına gedəcəksiz.

Həyat müəllimim, məni alçaq edəcək kahinim, bunları eşitmək istəyirdim səndən. Qəlbim çırpınır yanına. Sən oğulsan. Sən irland mustangerisən. Sən Marçello Mastroyanisən. Sən bir təcrübə motalısan.

Və birdən-birə qanım qaraldı. Çaşıb qalmışdım, ciddi müəssisəyə gəlmişəm, yoxsa cəngəlliyə. Ona görə düşündüm: “Mənim müdirim, sən sadəcə canına azarsan və kal armudsan. Niyə gəldim bu xarabaya?!”.

O, gülümsər müqəddəs ata təki hələ də danışırdı. Sanki Qüdsdə yəhudilərlə ərəbləri birləşdirəcək “zaman maşını” funksiyasını yerinə yetirirdi.

– Get fikirləş. İstəyirsən əməkdaşlardan birini qoşum sənə, bilgiləndirsin.

– Ciddi müəssisədir, deyirsiz, amma bəzi əməkdaşlar təkcə bunları xəbər versəydilər, nə vardı ki… Kim kiminlə sevişir, kim kimin bostanına daş atır, naharda borş dadsız idi, biri ayaqyolunda əyri oturmuşdu… Əməkdaşların belə xəbərləri ilə ciddi müəssisə gözdən düşür.

– Onları da müdir bilməlidir. Yoxsa bura Kama Sutra meydanına çevrilər. Bu gündən səni bilgiləndirməyə başlayıram. İlk dərsi (gülə-gülə danışır, yox, məzələnmirdi, ciddi deyirdi) Senyora keçəcək. Onu belə çağırırıq. Kübar ailədəndir, müştüklə siqaret çəkir, idarəni dumanlandırır, eybi yoxdur, lazımi xidmətinə görə dözürük. Sən də lazımi xidmət göstərsən, bütün şıltaqlığına göz yumarıq. Nə dediyimi anlayırsan da.

Tibet kahini düyməni basıb kübar qadını çağırdı, o da içəri girib gülümsədi:

– Senyora, xahiş edirəm, yeni əməkdaşı xəbər anlayışı barədə bilgiləndirin. Təbii ki, bu söhbət üçümüzün arasında qalmalıdır.

Dəhlizə çıxanda kübar qadın söhbətin harada aparılması barədə plan cızdı, dedi ki, işçilərin arasında alınmayacaq:

– Axşam sizi evimə dəvət edirəm, onsuz da bir kavalerimdir, bir də mən. İndisə uzaqlaşın, əməkdaşlar bizi bir yerdə görməsinlər, yoxsa gizli qruplaşma yaratdığımızı düşünərlər.

Və biz aralandıq. Bir azdan ondan mobil telefonuma ismarıc gəldi ki, “Cavid prospekti 13-də görüşərik, ərim səni qarşılayacaq”.

Bəzi dərsləri, fənləri sevməsək də, onları keçməli, mənimsəməliyik. Bu həyatda lazımsız dərs, fənn yoxdur.

* * *

İş vaxtı qurtaranda Adilə onu evəcən ötürməyimi istədi. Dedim “başım ağrıyır”. Düzdür, inanmadı, özü bilər. Varlığına qarşı heç bir duyğumun olmamasını anlamalıdır, anlamaqsa istəmirdi.