Шерлок Холмс ва доктор Уотсоннинг саргузаштлари

РАҚҚОС ОДАМЧАЛАР

Шерлок Холмс, ичида ниҳоятда бадбўй бир нарса биқирлаб қайнаётган шиша пробиркадан букчайганча узоқ вақт кўз узмай ўтирди. Унинг боши кўксига эгилган, шунинг учун у озиб-тўзиб кетган, ёпишқоқ патли, қора кокилли ғалати қушга ўхшаб кетарди.

– Демак, Уотсон, – деди у кутилмаганда, – сиз, жамғармангизни Жанубий Африка заёмига сарфламоқчи эмассиз?

Мен таажжубдан сесканиб тушдим. Холмснинг ғайритабиий топқирлик лаёқатига кўникиб қолган бўлсам ҳам, қандай қилиб ҳозир дабдурустдан дилимдаги гапни топганига ҳеч ақлим бовар қилмади.

– Ие, қандай билдингиз буни, азбаройи шифо? – деб сўрадим мен.

У қўлида буғланиб турган пробирка билан ўтирган ерида мен томон бурилди; топқирлигидан қаноат қилган чуқур кўзлари порлаб турарди.

– Уотсон, ҳозир сиз мутлақо гангиб қолгансиз, тўғрими? – деб сўради у.

– Тўғри.

– Шу иқрорингизни қоғозга ёздириб, тагига имзо чектиришим лозим эди сизга.

– Нима учун?

– Чунки сиз беш дақиқадан кейин, ие, бу оддийгина нарса экан-ку, дейсиз.

– Йўқ, айтмайман.

– Биласизми, азизим Уотсон… – Холмс пробиркани сепояга ўрнатиб қўйиб, худди аудиторияга кирган профессордек менга маъруза ўқий кетди. – Фикр юритилганда эришилган ҳар бир хулоса ўзидан олдинги хулосадан келиб чиқади; шу зайлда хулосалар занжирини осонгина вужудга келтириш мумкин. Агар шундан кейин занжирнинг ўрта бўғинларини олиб ташлаб, фақат биринчи ва охирги бўғинини қолдирсак, бу ҳол кишига, гарчи сохта бўлса ҳам, ҳайратомуз таъсир этади. Шунга кўра, чап қўлингизнинг бош ва кўрсаткич бармоқлари оралиғига кўзим тушган ҳамоноқ, топган-таянган сармоянгизни олтин кони учун сарфлаш ниятингиз йўқ, деган хулосага келдим.

– Ахир бу икки ҳолат ўртасида ҳеч қандай алоқа йўқ-ку!

– Ҳа, тўғри. Аммо алоқа борлигини сизга бир зумда исботлаб беришим мумкин. Мана ўша хулосалар занжиридан олиб ташланган ҳалқалар: биринчидан, кеча кечқурун клубдан қайтганимизда чап қўлингизнинг бош ва кўрсаткич бармоғи орасида бўр юқи бор эди; иккинчидан, сиз ҳар гал бильярд ўйнаганингизда, кий яхши сирғаниши учун қўлингизнинг шу ерига бўр сурасиз; учинчидан, фақат Сэрстон билан бильярд ўйнайсиз; тўртинчидан, бундан бир ой бурун, Сэрстон менга Жанубий Африка заёмини шерикликда сотиб олишни таклиф қиляпти, у бир ойдан кейин сотила бошлар экан, деб айтган эдингиз; бешинчидан, чек дафтарчангиз ёзув столим ғаладонида қулфлоғлиқ турипти ва сиз ҳанузгача мендан калит сўрамадингиз; олтинчидан, бинобарин, сиз Жанубий Африка заёми учун пул сарфламоқчи эмассиз.

– О, оппа-осон экан-у! – дедим мен.

– Бўлмасам-чи, – деди у хиёл ранжиб, – ҳар қандай жумбоқ ҳам тўққиз пулдек тушунтирилгандан кейин осон бўлиб кўринади-да. Мана сизга ҳали ечилмаган янги жумбоқ. Кўрамиз, дўстим Уотсон, уни еча олармикинсиз.

У столда ётган бир варақ қоғозни олиб менга узатди ва ўзи яна кимёвий тажриба билан шуғуллана бошлади.

Мен қоғозга чизилган аллақандай маънисиз белгиларни кўриб ҳайрон қолдим.

– Кечирасиз, Холмс, ахир бу гўдак чизган расмлар-ку! – дедим мен.

– Сиз шундай деб ўйлайсизми?

– Бўлмаса, нима бўлиши мумкин?

– Норфолкдаги Ридлинг-Торп-Мэнорда яшовчи мистер Хилтон Кьюбитт ҳам бунинг нималигини билишни истайди. Бу кичкина ребусни бизга шу одам эрталабки почта билан юборипти, ўзи эса изма-из поездда йўлга чиққан. Ана, эшитяпсизми, Уотсон, қўнғироқ жиринглади. Бу ўша бўлиши керак.

Зинадан вазмин оёқ товуши эшитилди, бир дақиқа ўтар-ўтмас баланд бўйли, соқол-мўйлови силлиқ қилиб олинган, икки юзи анордек қипқизил бир жентльмен хонага кирди. Чақмоқдек кўзлари ва гул-гул яшнаган чеҳрасидан унинг туманли Бейкер-стритдан олисда яшаши кўриниб турарди. Ҳозир у гўё хонамизга шарқий соҳилнинг шиддатли ва соф нафасини ўзи билан олиб киргандек туюлди. У биз билан қўл сиқишиб, энди курсига ўтирмоқчи бўлган эди, бирдан кўзи ҳозиргина мен кўриб, стол устига қўйган аломат белгилар чизилган қоғозга тушди.

– Бу ҳақда сиз қандай фикрдасиз, мистер Холмс? – деди у. – Менга сизнинг ҳар хил сирли воқеаларга қизиқишингизни айтишувди, бунақа аломат нарсани учратмаган бўлсангиз керак деб ўйлаб, етиб келгунимча бош қотириб кўрарсиз деган умидда почта орқали юбордим.

– Ҳақиқатан ҳам бу ниҳоятда қизиқарли сурат, – деди Холмс. – Биринчи қараганда уни болалар эрмаги деб ўйлаш мумкин. Очиғи, рақс тушаётган бу жажжи одамчаларни болалардан бошқа ким ҳам чизиши мумкин? Хўш, ўзингиз нега бунчалик эътибор бердингиз бу арзимаган нарсага?

– Мен-ку эътибор бермасдим-а, агар хотиним эътибор бермаганида. У буни кўриб қаттиқ қўрқиб кетди. Ўзи ҳеч нима демаяпти-ю, лекин кўзларида даҳшат кўряпман. Мана шунинг учун ҳам, қўрқувнинг сабабини билмоқчи бўлдим.

Холмс қоғозни қўлига олди, қуёш нури қоғоз бетини ёритди. Бу ён дафтардан йиртиб олинган варақ эди. Унга қалам билан жажжи одамчалар сурати чизилган эди. Мана улар:

Холмс қоғозга диққат билан тикилди, сўнг уни авайлаб буклади-да, ҳамёнига солиб қўйди.

– Бу кўп қизиқарли ва ажойиб нарса бўлиши керак, – деди у. – Сиз, мистер Хилтон Кьюбитт, менга ёзган хатингизда юз берган воқеани қисман баён қилган эдингиз, лекин агар илтифот кўрсатиб, ҳикоянгизни дўстим доктор Уотсон учун такрор сўзлаб берсангиз, мени беҳад хурсанд қилган бўлардингиз.

– Мен гапга нўноқман, – деди меҳмонимиз каттакон ва бақувват кафтларини асабдан гоҳ ёзиб, гоҳ мушт тугаркан. – Агар баёнимда бирон нарса тушунарли бўлмаса, илтимос, савол беринглар. Ҳикоямни ўтган йили уйланганимдан бошлайман… Лекин олдиндан шуни айтиб қўйишим керакки, гарчи ўзим бадавлат одам бўлмасам ҳам, аждодларимиз Ридлинг-Торпда беш асрдан бери яшаб келади ва бутун Норфолк графлигида энг машҳур зотлар деб ҳисобланади. Ўтган йили мен байрамда Лондонга келиб Рассел боғидаги меҳмонхонага жойлашгандим, чунки бутхонамиз руҳонийси ҳазрат Паркер ҳам шу ердан хона олган эди. Бу меҳмонхонада америкалик ёш бир хоним яшарди, унинг исми шарифи Патрик, Илсио Патрик эди. Биз у билан бир зумда дўстлашиб олдик. Орадан бир ой ўтар-ўтмас, мен уни чин юракдан севиб қолдим. Кейин ими-жимида никоҳ ўқитдикда, иккаламиз менинг уйимга, Норфолкка жўнаб кетдик.

Нуфузли кўҳна авлод намояндаси бўлган мендек одамнинг нотаниш бир аёлга уйлана туриб, унинг ўтмишини ҳам, ота-онасини ҳам сўраб-суриштирмаслиги сизга жуда ғалати туюлган бўлса керак, мистер Холмс? Лекин сиз агар хотинимни кўрганингизда, унга уйланишим сабабини осонгина тушунган бўлардингиз. У, яъни хотиним Илси мен билан рўй-рост, самимий гаплашди, ихтиёримни ўзимга бериб, агар хоҳласам унга уйланмаслигим мумкинлигини айтди. «Илгари ҳаётимда ниҳоятда кўнгилсиз учрашувлар бўлган, – деди у, – мен уларни унутишни истайман. Ўтмишимни хотирламоқчи эмасман, чунки у хотиралар мени қаттиқ изтиробга солади. Агар менга уйланишни хоҳласангиз, Хилтон, ўз ихтиёри билан иснодга қолдирадиган ҳеч қандай иш қилмаган аёлга уйланасиз, аммо менга тўла ишонишингиз ҳамда шу пайтгача кечирган ҳаётим ҳақида оғиз очмаслигимга имкон беришингиз лозим. Мабодо, бу шартим сизга оғир ботадиган бўлса, майли, уйингизга – Норфолкка қайтинг, мен ҳам яна боягибоягидек сўққабош ҳаёт кечираверай».

Бу гапни у тўйимиздан бир кун олдин айтган эди. Унга, хоҳишинг мен учун қонун, деб айтдим, сўзимнинг устидан чиқдим ҳам. Мана, бир йилдирки эр-хотинмиз, биз жуда бахтиёр ҳаёт кечирдик. Лекин бундан бир ой бурун, июнь ойининг охирида тепамизга бостириб келаётган фалокатнинг биринчи белгилари кўринди. Хотиним Америкадан хат олди – конвертга Америка маркаси ёпиштирилган эди. Илси хатни кўрди-ю, мурдадек оқариб кетди, ўқиб чиқиб, каминдаги оловга ташлади. Шундан кейин, хат ҳақида у бир марта ҳам оғиз очмади, мен ҳам ҳеч нима сўрамадим, чунки суриштирмасликка сўз берган эдим. Аммо хотиним ўша дақиқадан бошлаб бутунлай тинчини йўқотди. Ҳозир у муттасил ҳаяжонда, назаримда, қандайдир фалокат юз беришини кутаётгандай. Ундан кўра юрагини менга ёзса яхши бўларди-я. Ана унда қанчалик вафодор эр эканлигимни билган бўларди. Гап шундаки, мистер Холмс, Илсийим ҳеч алдай олмайди, унинг ўтмиши қанчалик зулматга чулғанган бўлмасин, барибир, унда заррача ҳам гуноҳ йўқ. Мен норфолклик камтарин бир заминдорман. Аммо ўз авлодимиз номини пок сақлашда бутун Англияда менга тенг келадиган одам йўқ, десам ҳам бўлади. Илси буни билади, тўйимиздан олдин ҳам биларди. Шунинг учун, агар бу никоҳ шаънимга заррача доғ туширадиган бўлса, менга сира ҳам турмушга чиқмаган бўларди.

Энди турмушимизда содир бўлган ажабтовур воқеани сўзлай. Тахминан бир ҳафтача бурун, сешанба куни эди шекилли, мен деразалардан бирининг рафида бояги қоғозда чизилган одамчаларга ўхшаган расмларни кўриб қолдим. Раққос одамчаларнинг сурати бўр билан чизилган эди. Мен, буни отхонамда ишлайдиган бола чизган бўлса керак, деб ўйладим, лекин у, ҳеч нимани билмайман, деб онт ичди. Одамчаларнинг сурати кечаси пайдо бўлган эди. Мен уни ювиб ташладим, кейин, Илси билан ўтирганимда тасодифан бу ҳақда гапирган эдим, хотиним бу гапни кўнглига яқин олиб, мени жуда ҳайрон қолдирди ва агар шунақа одамчалар суратини яна учратсангиз, менга кўрсатинг, деб илтимос қилди. Шу ўтган ҳафта ичида одамчалар суратини бошқа учратмадим, лекин кеча, эрталаб боғимиздаги қуёш соати устида ҳалиги қоғозни кўриб қолдим. Уни Илсига кўрсатган эдим, қоғозни кўриб ҳушидан кетди. Шундан бери хотиним паришон бўлиб қолди, кўзларида ҳамиша даҳшат кўраман. Шунинг учун ҳам сизга хат ёзиб, ҳалиги варақни илова қилиб юборган эдим, мистер Холмс. Полицияга мурожаат эта олмасдим, чунки у ерда албатта мазах қилиб кулишган бўларди, лекин сиз менга йўл-йўриқ кўрсатишингиз мумкин. Мен бадавлат одам эмасман, аммо агар хотинимга бирор фалокат таҳдид солаётган бўлса, уни ҳимоя қилиш учун, бутун бойлигимни охирги тийинигача сарфлашга тайёрман.

Бу кўҳна Англия фуқароси соддадил, истараси иссиқ, йирик кўзлари кўм-кўк, дили пок, қувликни билмайдиган ростгўй, ҳалол одам эди. У хотинини севар, унга ишонарди. Холмс унинг ҳикоясини зўр эътибор билан тинглади, кейин ўйга толиб узоқ вақт жим қолди.

– Мистер Кьюбитт, – деди у ниҳоят, – биринчи навбатда сиз тўғридан-тўғри хотинингизга мурожаат этсангиз-у, сирингни мендан яширма, деб илтимос қилсангиз тўғри бўлмасмиди?

Хилтон Кьюбитт каттакон бошини чайқади:

– Сўз берганман, сўзимнинг устидан чиқишим керак, мистер Холмс. Илсининг ихтиёри ўзида: хоҳласа сирини менга шундоқ ҳам айтаверади, хоҳламаса, уни мажбур қилмайман. Лекин ҳамма гапни синчковлик билан ўзим билиб олишим ҳам мумкин-ку, демак, мен ана шу ҳуқуқимдан фойдаланмоқчиман.

– Ундай бўлса, сизга бажонидил ёрдам бераман. Айтинг-чи, яқин атрофингизда биронта бегона одам пайдо бўлмадими?

– Йўқ.

– Билишимча, сиз яшаб турган жой анча овлоқ экан. Бинобарин, у ерга янги келган ҳар бир одам дарров кўзга ташланиши керак.

– Тўғри, агар атрофимиздаги қўшни қўрғонларга янги одам келган бўлса, дарҳол дарагини эшитган бўлардим. Аммо биздан сал нарироқда, соҳил бўйида қулай пляжлари бўлган қишлоқлар бор, у ердаги фермерлар дам олгани келганларга хоналарини ижарага берадилар.

– Бу антиқа одамчалар, шубҳасиз, қандайдир маънони ифодалайди. Агар бу ҳеч қандай мақсадни кўзламай эрмак учун чизилган расм бўлса, биз бу жумбоқни ҳеч қачон еча олмаймиз, борди-ю буларда қандайдир маъно кўзланган бўлса, шакшубҳасиз, унинг тагига етмай қўймайман. Лекин менга юборган қоғозингиздаги ёзув шу қадар қисқаки, ундан бирон нимани аниқлашим мушкул, айни пайтда, сиз ҳозир келтирган мавҳум далиллар ҳам бирон хулоса чиқариш учун етарли эмас. Менимча, сиз ҳозир Норфолкка қайтиб боришингиз ва атрофда бўлаётган воқеаларни диққат билан кузатишингиз лозим. Агар бирон ерда ана шу раққос одамчаларни учратсангиз, уларни ниҳоятда ҳафсала билан қоғозга кўчиринг. Минг афсуски, дераза рафига бўр билан чизилган одамчаларнинг суратини кўчириб олмабсиз! Яқин атрофингизда пайдо бўлган барча нотаниш одамларнинг кимлигини сўраб-суриштиринг. Бирон янгиликни сезган заҳотингиз дарҳол ҳузуримга югуринг. Ҳозирча сизга берадиган энг яхши маслаҳатим шу, мистер Хилтон Кьюбитт. Агар зарурат туғилса, мен Норфолкдаги уйингизга ташриф қилишга доим тайёрман.

Шу учрашувдан сўнг Шерлок Холмс тез-тез чуқур хаёлга толадиган бўлиб қолди. У ўша бир варақ қоғозни ҳамёнидан олиб, ундаги аломат қиёфаларга узоқ вақт тикилиб ўтирарди. Бу ҳол икки ҳафта давом этди. Фақат шундан кейингина у яна ўша воқеа ҳақида гап очди. Отланиб энди кетмоқчи бўлиб турган эдим, бирдан Холмс:

– Уйда қолсангиз яхши бўларди, Уотсон, – деб мени тўхтатди.

– Нега?

– Негаки, бугун эрталаб Хилтон Кьюбиттдан телеграмма олдим. Бизга раққос одамчалар сурати билан мурожаат қилган Хилтон Кьюбитт эсингиздами? У Лондонга соат биру йигирмада етиб келиши керак. Ҳадемай шу ерда бўлади. Телеграммадан маълум бўлишича, жуда муҳим янгиликлар бор.

Биз Хилтонни кўп кутмадик: норфолклик заминдор поезддан туша солиб тўғри бизникига шамолдек елиб келипти. У жуда ташвишли, дилсиёҳ кўринарди. Кўзлари маъюс боқар, пешонасида ажинлар пайдо бўлган эди.

– Бу воқеа асабимни ишдан чиқарди, мистер Холмс, – деди у беҳол курсига чўкаркан. – Қандайдир мавҳум, кўринмас одамлар чор атрофдан ўраб олиб, сени тўрга илинтирмоқчи бўлаётганини ҳис этиш жуда ҳам ёмон бўларкан, бу ҳам баҳарнави-я, аммо хотинимнинг муттасил изтироб чекаётганини, кун сайин умри хазон бўлаётганини кўришга ҳеч тоқатим қолмади! Илси кўз ўнгимда ўлиб боряпти.

– Хотинингиз сизга бирон гап айтдими?

– Йўқ, мистер Холмс, ҳеч нима айтмади. Баъзи-баъзида у шўрлик менга жудаям юрагини ёзгиси келаётгандек бўлади-ю, лекин дадиллик етишмаётганини сезаман. Унга кўмаклашмоқчи бўлдим, лекин бу уринишим қўпол чиқиб, уни чўчитиб юбордим, холос. Хотиним кўпинча аждодларимнинг қанчалик қадимий эканлиги, бутун графликда бизни қанчалик эъзозлашлари, оиламиз шаънига заррача ҳам доғ тушмаганидан нақадар ғурурланишимиз ҳақида гап очади, шундай пайтларда мен ҳар гал унинг яна нималарнидир айтишга оғиз жуфтлаганини, аммо негадир гапиришга тили бормай жим бўлиб қолганини сезаман.

– Ўзингиз бирон янгилик учратдингизми?

– Кўп учратдим, мистер Холмс. Сизга бир талай янги раққос одамчаларни олиб келдим. Энг муҳими, ўзини кўрдим…

– Кимни? Расмларни чизган одамними?

– Ҳа, уни иш устида кўрдим. Лекин, ижозатингиз билан бир бошдан ҳикоя қилиб берсам…

Бу ердан қайтиб борган кунимнинг эртасига эрталаб одамчаларнинг янги суратини кўриб қолдим. Бу сафар сурат майсазор чеккасига қурилган пичанхонанинг қора тахта эшигига бўр билан чизилган эди: пичанхона уйимизнинг деразасидан яққол кўриниб туради. Мен у суратларни битта қўймай кўчириб олдим. Мана ўша одамчалар.

Хилтон ёнидан бир варақ қоғоз олиб, уни стол устига ёзиб қўйди. Қоғозда қуйидаги белгилар тасвирланган эди.

– Жуда соз! – деди Холмс. – Офарин! Давом этинг, қулоғим сизда.

– Мен бу ёзувни кўчириб олдим-да, сўнг ўчириб ташладим, лекин икки кундан кейин яна ўша эшикда янги ёзув пайдо бўлди. Мана у:

Холмс мамнуният билан қўлларини бир-бирига ишқаб, кулиб қўйди.

– Материалларга бойияпмиз, – деди у.

Уч кундан кейин қуёш соати устида қоғозга чизилган одамчаларни топиб олдим. Қоғозга тош бостириб қўйилган эди. Мана ўша қоғоз. Кўряпсизки, бу ердаги одамчалар ҳам бундан олдинги белгиларнинг ўзгинаси. Шундан кейин мен ўша рассомни пойламоқчи бўлдим. Қўлимга тўппонча олиб, кечаси соат иккиларда кабинетим деразаси олдига ўтириб олдим; бу ердан майсазор ҳам, боғ ҳам яққол кўриниб туради. Соат тунги иккилар эди, мен ой ёғдусига ғарқ бўлган боғдан кўзимни узмай ўтиргандим, бирдан орқамда оёқ товуши эшитилди, ўгирилиб тунги кийимда турган хотинимни кўрдим. У, ўрнингизга бориб ётинг, деб ёлвора бошлади. Мен бўлсам, шу аҳмоқона иш билан ким шуғулланаётганини кўрмоқчиман, деб ниятимни очиқ айтдимқўйдим. Хотиним менга, бу бемаъни бир ҳазил бўлиши керак, эътибор беришга ҳам арзимайди, деди.

«Агар шу нарса ғашингизга тегаётган бўлса, Хилтон, келинг, яхшиси, иккаламиз саёҳатга жўнайлик, унда ҳеч ким бизни безовта қилмайди», – деди.

«Нима? Қандайдир бир ҳазилкашдан қўрқиб, ўз уйимни ташлаб кетайми? – дедим мен. – Ахир бутун вилоят аҳли устимдан кулади-ку!»

«Юринг, кириб ётинг, – деди хотиним. – Бу ҳақда эрталаб гаплашамиз».

Шу пайт бирдан унинг ранги докадек оқариб кетганини тунги ой ёруғида ҳам яққол кўрдим, бармоқлари елкамни маҳкам чангаллади. Пичанхона соясида алланима ғимирлаётган эди. Муюлишда қора шарпа кўринди, у энгашганча юриб келиб, пичанхона эшиги олдига чўнқайиб ўтирди. Мен тўппончамни олиб, ташқарига отилдим, лекин хотиним қалтираб мени маҳкам қучоқлаб олди-ю, ҳовлига чиқишимга имкон бермади. Уни итариб юбормоқчи бўлдим, лекин у менга яна ҳам жон-жаҳди билан ёпишди. Ниҳоят, хотинимнинг қўлидан қутулиб, эшикни очиб, пичанхона олдига югуриб борганимда, шарпа ғойиб бўлган эди. Лекин у бекорга келмаган экан: эшикка раққос одамчаларнинг расмини чизиб кетипти. Мен бутун боғни югуриб қидириб чиқдим, лекин уни топа олмадим.. Лекин қизиғи шундаки, у шубҳасиз, ҳеч қаёққа кетмаган эди, чунки эрталаб пичанхона эшигида тунги чизилган одамчалар сурати тагида яна бир нечта одамчалар пайдо бўлганди.

– Сиз уларни кўчириб олдингизми?

– Ҳа. Улар тўрттагина эди. Мана улар.

У бизга яна бир варақни кўрсатди. Янги рақснинг кўриниши қуйидагича эди:

– Айтинг-чи, – деди Холмс, унинг кўзларида қаттиқ ҳаяжон акс этарди, – бу одамчалар олдинги ёзувга илова қилинганмиди ёки алоҳида ерга чизилганмиди?

– Булар эшикнинг пастки қисмига чизилган эди.

– Жуда соз! Биз учун бу ғоятда муҳим аҳамиятга эга. Мен бундан таскин топдим. Марҳамат, мистер Хилтон Кьюбитт, қизиқарли ҳикоянгизни давом эттираверинг.

– Бошқа айтадиган гапим қолмади, мистер Холмс, фақат шуни илова қилишим мумкинки, анави маълум рассомни қўлга туширишимга халал бергани учун хотинимдан қаттиқ аччиқландим. У, сиздан хавотир олгандим, деб ишонтирди мени. Аввалига, хотиним мендан эмас, ўша сураткашдан хавотир олган, деб шубҳа қила бошладим, чунки у одамнинг кимлиги ҳам, аломат ёзувларнинг қандай маънони билдириши ҳам хотинимга маълумлигига заррача гумоним қолмаган эди. Лекин, мистер Холмс, хотинимнинг овози ва нигоҳи ҳар қандай шубҳани бартараф қилиш қобилиятига эга, шунинг учун энди унинг, дарҳақиқат, мендан хавотирланганига имоним комил… Бор гап шу. Энди, бундан бу ёғига нима қилишим керак, маслаҳат берсангиз. Сирасини айтсам, қишлоғимизнинг бешолтита азамат йигитини буталар орасига пистирмага қўйиб, ўша рассомнинг бир пўстагини қоқиб, хумордан чиқсам дейман, ўшанда бизни тинч қўярмиди балки.

– Менимча, бу мураккаб дардни бундай усул билан даволаб бўлмайди, – деди Холмс. – Лондонда яна қанча вақт бўласиз?

– Шу бугуноқ уйга қайтишим керак. Хотинимни кечасига ёлғиз қолдира олмайман. Уйдан чиққанимда унинг кўнгли жуда ғаш эди, тезроқ қайтиб келинг, деб илтимос қилди.

– Тўғри қиласиз. Лекин агар қолишга имконингиз бўлганида, бир-икки кундан кейин мен ҳам сиз билан бирга кетган бўлардим. Бўлмаса, бу қоғозларни менга қолдиринг. Яқин орада ўзим ҳузурингизда бўламан, ана унда, бу ишни бир оз бўлса ҳам ойдинлаштирсам керак, деб ўйлайман.

Шерлок Холмс ўз касбига кўра хотиржам эди, лекин унинг феълини жуда яхши ўрганганим учун, қаттиқ безовталанаётганини яққол кўриб турардим. Яғриндор Хилтон Кьюбитт эшикдан чиқиб кетиши билан дўстим стол олдига югуриб бориб, раққос одамчаларнинг сурати чизилган қоғозларни ёйди ва аллақандай мураккаб ҳисоблар билан шуғуллана бошлади. У икки соат муттасил бошини кўтармай қанчадан-қанча оқ қоғозларни рақамлар ва ҳарфлар билан тўлдириб ташлади. Бу машғулотга у шу қадар берилиб кетган эдики, ҳатто менинг шу ерда ўтирганимни ҳам унутиб юборгандек кўринарди. Иши юришган пайтларда у хиргойи қилиб, ҳуштак чала бошлар, лекин мушкул аҳволга тушган пайтларда, кўзлари бежо бўлиб узоқ вақт пешонасини тириштириб ўтирарди. Ниҳоят у, кўнгли таскин топгандек қийқириб юборди, ўрнидан туриб, кафтларини бир-бирига ишқалаганча хонада у ёқдан-бу ёққа юра бошлади. Кейин у узундан-узун телеграмма ёзиб жўнатди.

– Агар телеграммага ўзим кўзлагандек жавоб келса, Уотсон, китобингиз яна янги бир саргузашт билан бойийди, – деди у. – Назаримда, эртага сиз билан Норфолкка жўнасак керак, у ерда биз дўстимиз бошига кўп мусибатлар солган сирни батамом фош қилсак ҳам ажаб эмас.

Очиғини айтсам, синчковлигим мени тинч қўймаётган эди-ю, лекин Холмс юз берган воқеани фақат ўзи зарур топган пайтдагина изоҳлашни яхши кўрар эди, шунга кўра, унинг кашфиётини мен билан ўртоқлашадиган пайтини бардош-ла кутардим.

Лекин телеграммага ҳадеганда жавоб келавермади: икки кунгача Холмс «тиқ» этса эшикка қараб, сабрсизлик билан хабар кутди. Биз иккинчи куни кечқурун Хилтон Кьюбиттдан мактуб олдик. Унинг хабар қилишича, хотиржамлик экан; фақат бугун эрталаб қуёш соати ўрнатилган супачада узундан-узун янги ёзув пайдо бўлипти. Ана шу ёзувнинг айнан нусхаси мактубга илова қилинган эди. Мана ўша ёзув:

Холмс энгашиб, бу антиқа одамчаларга тикилиб ўтирди-да, бирдан ҳам таажжуб, ҳам жаҳл билан «дик» этиб туриб кетди. У безовта ва ташвишли кўринарди.

– Биз бу ишни анча ўтказиб юборибмиз, – деди у. – Кечқурун Норт-Уолшемга қандай поездлар бор экан?

Жадвалга қарадим. Охирги поезд ҳозиргина жўнаб кетган эди.

– Эрталаб барвақт нонушта қилиб, биринчи поездда жўнашимизга тўғри келади, – деди Холмс. – Биз албатта у ерда бўлишимиз шарт! Ана! Мен кутган телеграмма ҳам келди. Бир зумгина кетмай туринг, миссис Хадсон, эҳтимол жавоб ёзиб юборишимга тўғри келар. Йўқ, ҳаммаси худди мен фараз қилгандай. Бу телеграммадан маълум бўлишича, мистер Хилтон Кьюбиттни энди ортиқ ғафлатда ушлаб туришга ҳаққимиз йўқ, чунки бизнинг норфолклик соддадил заминдоримиз фавқулодда хатарли аҳволга тушиб қолган.

Айнан Холмс айтгандек бўлиб чиқди. Мен аввалига тутуруқсиз, аломат кўринган бу машъум воқеанинг интиҳосини ҳикоя қилишга ўтарканман, ўша пайтда бошимдан кечирган барча ваҳима яна кўз олдимда гавдаланди. Кошкийди, китобхонларга мен, бу воқеа яхшилик билан тугади, деб айта олсам! Лекин менинг китобим – далиллардан ташкил топган аниқ солномадир, шунга кўра, бир неча кундан кейин бутун Англияда дув-дув гап бўлган Ридлинг-Торп-Мэнор қўрғонида юз берган аломат воқеалар силсиласини то нохуш якунигача бир бошдан кузатишга мажбурман.

Бир Норт-Уолшемда поезддан тушиб, қаёққа боришимизни айтишимиз биланоқ, олдимизга бекат бошлиғи югуриб келди.

– Сизлар Лондондан келган изқуварлар бўлсангиз керак-а? – деб сўради у.

Холмс унга хавотирланиб қаради.

– Нега ундай деб ўйлаяпсиз?

– Негаки, норижлик инспектор Мартин ҳозиргина бу ердан ўтиб кетди. Балки сизлар врачдирсизлар? Аёл ҳали тирик. Эҳтимол, уни ўлимдан асраб қолишга улгурарсиз ҳам… кейин дорга осиш учун.

Холмс хўмрайди.

– Биз Ридлинг-Торп-Мэнорга кетяпмиз, – деди у. – Аммо у ерда нима бўлганидан бехабармиз.

– Даҳшат! – деди бекат бошлиғи. – Уларнинг иккови: мистер Хилтон Кьюбитт ҳам, хотини ҳам отилган. Хотин олдин эрини, кейин ўзини отган. Хизматчи аёллар шундай дейишяпти. Эр ўлган, хотин чалажон ётипти. Ё тангрим, Норфолк графлигида энг қадимий авлод-а! Бу ерда уни ҳамма ҳурмат қилар эди!

Холмс бир оғиз ҳам гапирмай, сакраб файтонга чиқди, у етти милялик йўл давомида чурқ этиб оғиз очмади. Мен уни бундай нохуш кайфиятда жуда кам кўрганман. У аввалроқ, Лондондан чиққанимиздаёқ бутун йўл давомида эрталабки газеталарни қандайдир безовталик билан кўздан кечириб келган эди; лекин энди, унинг кўнглини ғаш қилган шубҳа кутилмаганда тўғри бўлиб чиққач, бутунлай тумшайиб олди. У ўриндиққа суянганча, қовоқ солиб алланималар ҳақида ўйларди.

Бу аснода биз Англиянинг энг диққатга сазовор ерларидан ўтиб борардик. Бу ўлканинг бугунги аҳолиси тарқоқ ҳолда – онда-сонда кўзга ташланувчи қўрғонларда истиқомат қилишар, аммо бу ям-яшил текисликнинг ҳар қадамида черковларнинг тўрт қиррали улкан минораларини учратиш мумкин эдики, бу манзара кўҳна Шарқий Англиянинг ўтмишда равнақ топгани, довруқ қозонганидан далолат берарди.

Ниҳоят, яшил жарликнинг нариги томонида немис денгизининг бинафшаранг соҳили кўринди, шунда аравакаш қуюқ дарахтзор ортида қад кўтарган иккита ўткир қиррали томни қамчиси билан кўрсатиб деди:

– Ана сиз сўраган ўша Ридлинг-Торп-Мэнор.

Биз уй олдига етиб келдик; шунда мен аввало уй олдидаги теннис майдончаси орқасида қад кўтарган қора пичанхона билан супачага ўрнатилган қуёш соатини кўрдим. Худди шу пайт, мўйловини қорага бўяб пардозлаган эпчил бир одам икки ғилдиракли извошдан чаққон сакраб тушди. Бу одам Норфолк полиция бошқармасининг инспектори Мартин эди. У дўстимнинг исмини эшитиб ҳайрон бўлди.

– Мен таажжубдаман, мистер Холмс. Ахир жиноят тонгги соат учда содир бўлган-ку! Сиз Лондонда туриб бунинг дарагини қандай эшитдингиз-у, қандай қилиб мен билан бир вақтда бу ерга етиб келишга улгурдингиз?

– Мен Хилтонни фалокатдан огоҳлантиргани келган эдим.

– Бундан чиқди, сизда биз билмаган маълумотлар бор экан-да. Кўпчиликнинг фикрига қараганда, эр-хотин жуда тотув яшашар экан.

– Менда фақат раққос одамчалардан олинган маълумотлар бор, холос, – деди Холмс. – Бу ҳақда кейин сўзлаб бераман. Мен кечикиб келдим, фожианинг олдини ололмадим… Ҳай, илож қанча: бас, шундай экан, мен билган маълумотларнинг адолатли ҳукм чиқаришга ёрдам беришини истайман. Сиз тергов олиб боришда менга ҳамдам бўласизми? Ёки ўзим мустақил иш олиб борганимни маъқул кўрасизми?

– Сиз билан бирга ишлаш мен учун улкан бахт, мистер Холмс, – самимият билан жавоб қилди инспектор.

– Ундай бўлса, ҳозирнинг ўзида гувоҳларнинг маълумотини эшитсам ҳамда жиноят содир бўлган ерни кўрсам девдим.

Инспектор Мартин фаросатли одам экан: ишни қандай олиб боришни дўстимнинг ўзига қўйиб берди. Ўзи эса Холмснинг хатти-ҳаракатини диққат бўлиб кузатиш билан чекланди. Ҳозиргина миссис Хилтон Кьюбиттнинг хонасидан чиққан шу ерлик врач, оппоқ соқолли қария, аёлнинг аҳволи оғир, аммо тирик қолишига умид бор, шунга қарамай, ҳали-бери ҳушига келмайди, чунки ўқ унинг миясини ялаб ўтган, деб хабар қилди. Миссис ўзиниўзи отибдими ё бошқа одам отган ўқдан яраланганми, деб берилган саволга врач аниқ жавоб айта олмади, ҳарқалай, ўқ жуда яқин масофадан отилгани аниқ эди. Хонада фақат битта револьвер топилган; унинг иккала қувури ҳам бўш экан. Мистер Хилтон Кьюбитт юрагига теккан ўқдан ўлган. У олдин хотинини отиб, сўнг ўзини ўлдирган деб фараз қилиш ҳам, аксинча, жиноятчи хотин бўлган дейиш ҳам мумкин эди, чунки револьвер икковидан бир хил масофадаги ерда ётган эди.

– Ўликка текканингиз йўқми? – деб сўради Холмс.

– Йўқ. Биз фақат ледини у ердан кўтариб олиб чиқиб кетдик. Зеро, уни бундай вазиятда қолдира ололмадик.

– Бу ерга келганингизга кўп бўлдими, доктор?

– Тонгги соат тўртдан бери шу ердаман.

– Сиздан бошқа яна ҳеч ким келдими?

– Ҳа, констебль келиб кетди.

– Бу ерда бирон нарсани жойидан қўзғатдингизми?

– Йўқ.

– Тўғри қилгансиз. Сизни ким чақирди бу ерга?

– Уй ходимаси Сондерс.

– Биринчи бўлиб фожиани сезган ўша эканми?

– У билан ошпаз хотин – миссис Кинг.

– Улар ҳозир қаерда?

– Ошхонада бўлишса керак.

– Ундай бўлса, биринчи навбатда шу икки аёлнинг гапини эшитамиз.

Деворларига эман тахтаси қопланган, деразалари баланд, қадимий зал тергов хонасига айланди. Холмс эскича бичимдаги каттакон креслога ўтирди; унинг чеҳраси бадқаҳр, нигоҳлари қатъий эди. Кўзлари ўзи ўлимдан асраб қололмаган одам учун ҳеч бўлмаса энди ўч олиш мақсадида жонидан кечишга ҳам тайёр эканлигини айтиб турар эди. Бизнинг бу антиқа жамоада мендан ташқари яна олифта инспектор Мартин, мўйсафид қишлоқ врачи ва шу ерлик овсарнамо полисмен бор эди.

Иккала аёл берган маълумот аниқ ва ўхшаш эди. Улар ўқ овозидан уйғониб кетишган; орадан бир дақиқа ўтар-ўтмас иккинчи ўқ овозини эшитишган. Уларнинг ётоқхоналари ёнма-ён экан, шунда миссис Кинг Сондерсникига югуриб кирибди. Икковлари зинадан бирга тушишибди. Кабинет эшиги очиқ, столда шам ёниб турган экан. Уй соҳиби хона ўртасида юзтубан ётганмиш. У ўлган экан. Дераза олдида унинг хотини бошини деворга тираганча жон талвасасида тўлғанаётган экан. Унинг жароҳати оғир – бир юзи қопқора қонга бўялганмиш. У нафас олаётган бўлса ҳам, лекин ҳеч нима дея олмабди. Йўлак ҳам, хона ҳам тутунга, порох ҳидига тўлганмиш. Дераза берк, ичкаридан илгакланган экан, иккала аёл ҳам буни қатъий ишонч билан гапиришди. Улар шу заҳоти доктор билан полицияни чақиртиришибди. Кейин отбоқар билан унинг шогирди ёрдамида ярадор бекани ўз хонасига олиб кириб ётқизишибди. Ўрин солиб қўйилган, демак, эр-хотин ухлагани ётмоқчи бўлиб турган. Хотиннинг эгнида кўйлак, эр эса ички кўйлак устидан халат кийган экан. Эр-хотин ҳеч қачон жанжаллашмаган экан. Ҳамма уларнинг тотув ҳаёт кечиришига ҳавас қиларкан.

Хизматчилардан олинган асосий маълумотлар шулардан иборат. Инспектор Мартиннинг сўроғига жавобан аёллар, уйнинг ҳамма эшиклари ичидан беркитилган эди, демак, ҳеч бир кимса уйдан чиқиб кета олмаган, деб гувоҳлик беришди. Улар Холмснинг саволига жавоб қайтаришар экан, иккинчи қаватдаги ўз хоналаридан чиқишган заҳоти димоғларига порох ҳиди урилганини эслашди.

– Айнан мана шу далилга жиддий эътибор беринг, – деди Холмс инспектор Мартинга. – Энди, менимча, жиноят содир бўлган хонани кўздан кечиришимиз лозим.

Кабинет мўъжазгина хона экан. Унинг уч деворини китоб рафлари банд қилган ёзув столи эса, боққа очиладиган дераза олдида турарди. Биринчи навбатда, диққатимиз бахтиқаро заминдорнинг ерда узала тушиб ётган маҳобатли жасадига қаратилди. Уст-бошининг носаришталиги унинг ўриндан шоша-пиша турганини билдирарди. Ўқ унинг юрагини тешиб ўтиб ўпкасида қадалиб қолипти. У ҳеч қандай оғриқни сезмай зумда жон берган. Унинг эгнидаги халатида ҳам, қўлида ҳам порохнинг ҳеч қандай изи топилмаган. Қишлоқ врачининг таъкидлашича, порох доғи миссис Кьюбиттнинг қўлида эмас, юзида топилган.

– Қўлда доғнинг йўқлиги ҳеч нимани исботламайди, аммо борлиги ҳамма нарсани исботлайди, – деди Холмс. – Агар, мабодо яхши беркитилмаган фишанг¹ дан тасодифан порох тўкилмаса, қанча ўқ отманг, қўлингиз доғ бўлмайди… Энди мистер Кьюбиттнинг жасадини олиб кетсалар ҳам бўлади. Сиз, доктор, ледини яралаган ўқни топа олмаган бўлсангиз керак-а?

– Бунинг учун ниҳоятда мураккаб операция қилиш лозим бўлади. Лекин револьверда яна тўртта ўқ қолган. Иккита ўқ отилган, жароҳат ҳам иккита, шунга кўра, ҳар иккала ўқнинг қисматини аниқлаш қийин эмас.

– Сизга шундай туюляпти, – деди Холмс. – Анави дераза зийини тешиб ўтган ўқ ҳақида нима дейсиз?

Дўстим шартта бурилиб, узун ва ингичка бармоғи билан ромнинг пастки кўндаланг ёғочидаги тешикни кўрсатди.

– Ё тавба! – деди инспектор. – Қандай топдингиз?

– Мен қидирдим, шунинг учун топдим.

– Во ажаб! – деди қишлоқ врачи. – Сиз мутлақо ҳақсиз, сэр: бундан чиқди учта ўқ отилган, демак, учинчи одам ҳам бўлган. Лекин у ким бўлди-ю, қаёққа йўқолди?

– Ҳозир биз мана шу саволга жавоб топишга уриниб кўрамиз, – деди Шерлок Холмс. – Эсингиздами, инспектор Мартин, хизматкор аёллар ўз хоналаридан чиқишганида димоғларига порох ҳиди кирганини айтишган эди, шунда мен сизга, бу далилга алоҳида эътибор бериш керак, деб айтган эдим. Эсингиздами?