Kitobni o'qish: «Müridizm və Şamil»

MİRZƏ KAZIM BƏY

Müridizm və Şamil

Bab və babilər

Uyğurlar

1

Ön söz

Görkəmli Azərbaycan şərqşünası, türkoloq, Rusiya Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü Mirzə Kazım bəyin həyatı və yaradıcılığının ümumi mənzərəsini yazmağa başlayarkən bir az araşdırma aparanda şərqşünas alim Qabil Camalovun “Kazım bəy” adlı məqaləsinə rast gəldim. Məqalənin elmi çəkisini, əhatəliliyini nəzərə alaraq, tərcümeyi-hal xarakterli heç nə yazmamağı, məqaləni olduğu kimi ön sözə əlavə etməyi qərara aldım.

Buna baxmayaraq, Mirzə Kazım bəyin üç böyük əsərinin tərcüməsinə – əlinizdəki bu kitaba olan dərin sevgi-mi və münasibətimi yazmaya bilməzdim.

Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Mirzə Kazım bəyin həyatı və yaradıcılığı ilə tanışlığım dəyərli alim və Mirzə

Kazım bəyin ilk azərbaycanlı tədqiqatçısı Ağababa Rzayevin “Dərbənddən başlanan əzablı yol” romanı ilə başlamışdır. Hələ yeniyetmə yaşlarımda oxuduğum bu roman məndə Mirzə Kazım bəyə qarşı böyük bir rəğbət yaratmışdır. Bir neçə il öncə dünyagörüşümdə maraq oyadan bu romanı nəşr etdirdim. Lakin həmişə Azərbaycan elminin, mədəniyyətinin Mirzə Kazım bəyə qarşı laqeydliyinə

təəssüflənmiş, heç xatırlanmamasına isə, əlbəttə ki, kədər-lənmişəm. Əgər bir millət istərsə ki, beynəlxalq aləmdə öz imzasını “imzalar içində” və ən layiqli yerdə görsün, o zaman gərəkdir ki, elm və mədəniyyətini sərgiləyə bilsin.

Kimdəsə bu iki amil olmaya bilər, lakin türklərdə bu cür şəxsiyyətlər çoxdur və yetərincə bəşəri ideya carçıları var.

Bu cür alimlərdən biri də XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış Mir-2

zə Kazım bəydir ki, biz hələ də onun haqqında nə əməlli-başlı bilir, nə də danışırıq.

Eyni münasibəti az qala Mirzə Fətəli Axundzadəyə

də göstərmişik bir zamanlar. Lakin Axundzadəni xilas edən onun elmi yox, bədii fəaliyyəti idi, bəlkə də. Lakin Mirzə Kazım bəyin elmi fəaliyyəti, dinini dəyişib xristian olması onu az qala Azərbaycan xalqının yaddaşından sil-mişdir. Bu həqiqət böyük təəssüf doğurur. Mirzə Kazım bəy İslamı tərk edib, xristianlığı qəbul etsə də, bir ömür Azərbaycan-türk təfəkkürü ilə yaşamışdır. Əlbəttə ki, Mirzə Kazım bəy bir din xadimi olub Vətənində −

Azərbaycanda yaşasaydı, nə bəşəriyyətə, nə də xalqına bu qədər yararlı ola biləcəkdi. Rusiya Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü olan bu düha yaşadığı və yaratdığı müddətdə doğulub, boya-başa çatdığı torpaqların eşqini ürəyində gəzdirmişdir. Onun yaradıcılığından bəhs edən aşağıdakı məqaləni oxuduqda görəcəksiniz ki, o hər nəfəsində xalqını düşünürdü.

Bir daha təəssüflə qeyd etməliyəm ki, indiyə qədər Mirzə Kazım bəyin əsərləri bütöv şəkildə Azərbaycan dilində çap edilməmişdir. Sözsüz ki, bu, qaragüruhçula-rın təzyiqi və ya kimlərinsə ona hami çıxması nəticəsində

imicinə edəcəyi təsirin qorxusudur. Bəzi tədqiqatçılar be-lə, bir müsəlmanın xristian olması ifadəsini qəbul edə bilmir, özündən uzaq tutur. İnsan inancını özü seçir. Bu inancın kimlərəsə görə nə qədər də xoşagəlməz olmasına baxmayaraq, bütün dinlər inancın seçimindəki azadlığı yüksək səslə ifadə edir. Fanatik düşüncəli insanların bunu qəbul edib-etməməsi isə gördüyümüz bu cür mənzərəni −

bir xalqı öz dəyərli oğlundan uzaqlaşdırmağı şərtləndirir.

Bir ata öz oğlunu düşüncə tərzinə görə qəbul etsə də, et-3

məsə də həmin övlad onun qanını, onun genini daşıyır.

Məhz Mirzə Kazım bəy həm ruhunda, həm də qanında Azərbaycan mədəniyyətini və düşüncəsini daşıyan dəyərli bir şəxsiyyətdir.

Azərbaycan şərqşünaslıq elmi, dilçilik elmi, tarixi, mədəniyyəti Mirzə Kazım bəyə sahib çıxmalı, bu torpağın övladı olmasını uca səslə bəyan etməlidir. Hətta onun heykəli, büstü qoyulmalı, elm müəssisələrinə onun adı verilməli, hər yubileyində böyük konfranslar keçirilməli-dir. Sahib çıxmadıqlarımıza sahib çıxılandan sonrakı peş-mançılıq isə daldan atılan boş güllələrdir.

Bu gün çox böyük qürur hissi keçirirəm ki, təşəbbü-süm və səyim nəticəsində dəyərli tərcüməçi İsmayıl Umudlunun sayəsində professor Ağababa Rzayevin rusca nəşr etdirdiyi “Müridizm və Şamil”, “Uyğurlar” və “Bab və babilər” əsərlərini məhz Azərbaycan dilində çap edirik. Bu nəşr Azərbaycan tarixində önəmli hadisədir. Bunu kimin həyata keçirməsindən asılı olmayaraq. Ümid edirəm ki, bu nəşr Mirzə Kazım bəyə olan laqeyd münasibətə son qoyar, onun dilimizə tərcümə olunmamış mə-qalələrinə qapı açar.

Diqqətinizə onu da çatdıraq ki, kitabdakı qeydlərin əksəriyyəti Ağababa Rzayevindir. Bir qismi isə Mirzə Kazım bəyə aiddir. Ağababa Rzayevin əsəri çapa hazırla-yanda heç bir hissə qapılmaması, bəzən də Mirzə Kazım bəyin yanlışlığa yol verdiyini obyektivcəsinə qeyd etməsi əsl elm adamına xas olan bir əlamətdir ki, biz də onun ruhunu alqışlayırıq.

İndi isə kitabı oxumazdan öncə yuxarıda adını çəkdiyim məqalə ilə tanış olun. Və Mirzə Kazım bəyin kim ol-4

duğunu bilin və indiyə qədər onu tanımadığınıza görə

özünüzü bir az da məzəmmət edin.

"Kazım bəy"

Görkəmli Azərbaycan şərqşünas alimi XIX əsr Çar Rusiyasında şərqşünaslıq elminin əsasını qoyan alimlərdən olan Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəy Çar Rusiyasının və Azərbaycanın elm tarixində silinməz izlər qoymuşdur.

Çar Rusiyasının şərqşünas elm tarixini Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəysiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

Onun elmi fəaliyyəti şərqşünas alimlərin yetişməsində

misilsiz rol oynamışdır. Səkkiz dildə yazıb-yaratmış bu alimin elmi irsi Rusiya elm tarixində və elmin inkişafında misilsiz rol oynamışdır. Bu nadir istedad sahibi Azərbaycan, alman, rus, ərəb, fars, türk, fransız, ingilis dillərində

əsərlər yazmış, nəinki XIX əsr Rusiyasında, eyni zamanda, dünyanın bir çox ölkələrində məşhur olmuşdur.

Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəyin atası Hacı Qasım Mədinə şəhərində təhsil almış, bir çox ərəb ölkələrinə səyahət etmişdir. Hacı Qasımın nəsli əslən Dərbənd şəhərindən olmuşdur. Hacı Qasım Məkkədən Həcc ziyarətindən qayıdarkən İranın Gilan əyalətinin Rəşt şəhərində

Şərəfnisə xanım adlı bir qadınla ailə qurmuş və 1802-ci il iyun ayının 22-də Məhəmmədəli dünyaya gəlmişdir. Hacı Qasım 2-3 il Gilanda yaşamış və Məhəmmədəli 3 yaşında olarkən Dərbəndə qayıtmışdır. Hacı Qasımın ilahiyyat təhsilini nəzərə alaraq, xalq onu Dərbənd şəhərinin şiə

icmasının Şeyxül-islamı seçmişdir. O, Məhəmmədəlinin 5

cavan yaşlarında çar xəfiyyələrinin və yerli çarizm cəsus-larının iftiralarının qurbanı olmuş və qətlə yetirilmişdir.

Məhəmmədəli kiçik yaşlarında ilk təhsilini atasından almış, dövrünün əsas təhsil ocağı olan mədrəsələrdə İslam dinini, Quranı, şəriəti, fiqh qanunlarını, məntiq, kəlam, fəlsəfə, sərf-nəhv elminin bütün incəliklərini öyrənmişdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, aldığı dərin elmi bilik nəticəsində 1819-cu ildə 17 yaşında olarkən ilk elmi əsərini “Ərəb dilinin qrammatikası” kitabını yazmışdır. 1820-ci ildə isə “Fars dilinin qrammatikası” kitabını yazmışdır.

Məhəmmədəli gənc yaşlarında ikən atasına qarşı olan intriqalardan sonra Dərbənddən Kazana gəlmişdir və bu mühacirəti onun həyatında dönüş nöqtəsi olmuşdur.

O, 1826-cı ildən etibarən Kazan Universitetində dərs deməyə başlamışdır. Artıq 1834-cü ildən etibarən Kazan Universitetinin professoru seçilmiş, 1837-ci ildə isə türk-tatar dilləri kafedrasının müdiri təyin olunmuş, 1845-ci ildə şərq fakültəsinin dekanı seçilmişdir.

Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəy Kazanda yaşayıb işlədiyi müddət ərzində “Yeddi səyyar”, “1660-cı ildə

Həştərxanın alınması”, “Türk-tatar dilinin qrammatikası”, “Uyğurlar haqqında tədqiqatlar”, Ə.Firdovsinin “Şah-namə” əsəri və sair bu kimi əsərləri nəşr etdirir.

Mirzə Kazım bəyin Kazan şəhərində yaşadığı dövr onun həyatında və elmi yaradıcılığının püxtələşməsində

mühüm rol oynamışdır. Artıq onun qeyd olunan əsərlərinin nəşr edilməsi, onu, nəinki Çar Rusiyasında, hətta onun sərhədlərindən kənarda tanıtmışdır. Kazanda yaşayıb-yaratdığı illərdə o dövrün görkəmli rus və digər mil-lətlərdən olan alimlərlə görüşüb fikir mübadiləsi apar-mışdır. O, Lev Tolstoya türk-tatar dilindən dərs demişdir.

6

Mirzə Kazım bəy Kazanda yaşadığı və Kazan universitetində işlədiyi vaxt görkəmli alim, Kazan Universitetinin rektoru Lovaçevski ilə əməkdaşlıqdan əlavə onunla dostluq etmiş, ona türk dilini öyrətmiş və özü isə ondan fransız dilini öyrənmişdir.

Həmçinin, M.Kazım bəy Kazanda tədqiqat işləri aparan alman alimi Qumbolta tədqiqat işlərində yaxından kömək etmişdir. Məşhur rus yazıçısı Melnikov-Peçeprski-nin müəllimi olmuş, A.Puşkinin dostu Jukovski ilə yaxın dost olmuşdur. Heç də təsadüfi deyildir ki, A.Puşkin Kazana səfər edən zaman M.Kazım bəy onun “Baxçasaray”

əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, geniş tədqiqat və dünya-görüşünə malik olan alimi Kazan həyatı çox sıxırdı. O, daim Peterburqa – Çar Rusiyasının elm və mədəniyyət mərkə-zinə can atırdı. Bu ideyanı onun İmperiya Elmlər Akademiyasının akademikləri olan Fren və Dorna yazdığı məktublar da təsdiq edir. Sankt-Peterburq şəhərinin arxivində

saxlanılan 67 məktubun 63-ü ingilis və 4-ü alman dilində

yazılmışdır. Aparılan tədqiqatlara əsasən bu məktubları iki hissəyə bölmək olar: Şəxsi xarakterli məktublar və

elmi mübadilə və tədqiqatlar haqqında məktublar.

Onun Kazandan yazdığı şəxsi xarakterli məktublarından görünür ki, Kazan həyatı onu sıxır. Kazan elmi mühitindən, xüsusilə də, təhsil məmurlarının ona olan münasibətindən şikayət edir. Məsələn, Frenə yazmış olduğu məktubların birində deyilir: “Nə üçün mən rəhbərlərin gözündə mənim başqa bütün həmkarlarımdan bu cür kəskin şəkildə fərqlənirəm. Mənə belə gəlir ki, hamı tərəfindən unudulmuşam, tərk olunmuşam. Bütün bu şərait-lərə baxmayaraq, mən heç vaxt qəmgin olmuram və se-7

vincimi işdə tapıram. Bu yaxınlarda cənab Puşkin mənə

dedi ki, nazir səni sevmir. Mən isə bütün bunlara laqey-dəm…”.

Mirzə Kazım bəy başqa bir məktubunda yenə də

Kazan mühitindən şikayətlənərək yazır: “Kazan tədris ok-ruqunun qəyyumu Musun-Puşkin mənim əleyhimədir.

Çox tez-tez mənim haqqımda xoşagəlməz sözlər danışır”.

Odur ki, Kazanda yaşadığı müddət ərzində Mirzə

Kazım bəyi Peterburqa köçmək fikri tərk etmirdi. O, məktubunda yazırdı: “…Mən inanıram ki, tez bir zamanda həmişə arzusunda olduğum Peterburqda işə düzələcə-yəm”. O, 1842-ci ildə başqa bir məktubunda bu məsələyə

yenidən qayıdaraq yazır: “Mənim həyatımda böyük dəyişiklik olmasına baxmayaraq, mənim Peterburqa getmək məqsədim dəyişməmiş qalır…”

O, Peterburqa köçmək haqqında öz planlarını Frenə

yazdığı məktubda geniş şəkildə belə şərh edir: “Peterburqda həyat tam başqadır, mən həmişə Peterburqa köçmək arzusunda olmuşam. Mənim həyatım onda başqa cür olacaqdır… 14 il uzunu mən Kazanda yaşadım. Lakin həmişə dünya şəhəri barədə düşünmüşəm, özümü fikrən orda görmüşəm. Peterburqda olsam, özümü bu qədər tək hiss etmərəm. Nəhayət, Peterburqda olsam, şəxsən özüm əsərlərimi çap və nəşr etməklə məşğul olaram”.

Mirzə Kazım bəy 1844-cü ilin noyabrında akademik Dorna yazdığı məktubda öz arzularını belə ifadə edir:

“Əlbəttə, mən taleyimdən razı deyiləm. Peterburqa köçmək fikri həmişə məni müşayiət edir”.

Lakin Mirzə Kazım bəyin tərcümeyi-halından məlum olur ki, çar hökuməti Mirzə Kazım bəyin Peterburqa köç-məsinə icazə vermirdi. Onun hələ Kazanda ikən ingilis 8

dini missionerləri ilə tanış olmasından ehtiyat edirdilər ki, alim Peterburqdan İngiltərəyə gedə bilər. Bu, Mirzə Kazım bəyin özünə də məlum idi. O, akademik Dorna məktubunda bu barədə yazmışdır: “Mənim Peterburqa getmək fikrim və Akademiyada işləmək istəyim hələ də həll olunmamış qalır və məlum olduğu kimi, bu məni çox narahat edir. Mənim planlarım çoxdur. Fikirlərim məni yalnız cəmiyyət və elm qarşısında borcumu yerinə yetirməyə

yönəltmişdir”.

Heç də təsadüfi deyil ki, çar hökuməti tərəfindən Mirzə Kazım bəyin həmişəlik Rusiyada qalmasını möhkəmləndirmək üçün o, 1835-ci ildə elmi xidmətləri nəzərə

alınaraq, Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının üzvü seçildi. O, bu xəbəri aldıqdan sonra Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının akademiki Frenə 1836-cı ilin yanvar ayında məktubunda yazmışdır: “İmperator Elmlər Akademiyasının daimi katibi cənab Fuss S.Peterburqdan mənə rəsmi məktubla bildirmişdir ki, mən Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü elmi dərəcəsi almışam. Bu mənim üçün gözlənilməz bir şərəfdir. Mən bunu gözləmirdim…

Mən vaxt tapıb cənab Fussa cavab məktubu yazmamışam ki, məşhur Elmlər Akademiyasının bütün hörmətli üzv-lərinə mənim təşəkkürlərimi və bütün biliklərimi Akade-miyaya vermək üçün səmimi arzularımı bildirsin”.

Mirzə Kazım bəyin həyatında oxucular və tədqiqatçılar üçün maraq doğuran hadisələrdən biri də 1842-ci ilin avqust ayında Kazan şəhərində baş verən yanğındır. Çünki Mirzə Kazım bəy “Xrestomateya” haqqında öz əsərlərində danışsa da, bu əsər çap olunmamışdır. Nəhayət, onun akademik Frenə yazdığı məktubda bu məsələyə aydınlıq gətirilir: “Bizim şəhər həftələrlə davam edən yan-9

ğın nəticəsində çoxlu dağıntılara məruz qaldı. Demək olar ki, Kazanın yarısı, o cümlədən şəhərin ən yaxşı binalar yerləşən hissəsi yanmışdır. Hər şey külə dönmüşdür.

Yanğın avqust ayının 17-də başladı… 25 gün davam etdi.

Mənim evim xoş təsadüfdən xilas olundu, amma içəridə

olan nə vardısa, yararsız hala düşdü. Kitablara gəlincə isə, mənim “Xrestomatiya”m və “Dərbəndnamə”nin bir neçə

hissəsi məhv oldu… Mən yenidən kitabxanamı komplekt-ləşdirməliyəm”.

Elm aləmində və alimlər arasında Mirzə Kazım bəyin azərbaycanlı olması haqqında bir çox qaranlıq məqamlar vardır. Bizim fikrimizcə, Mirzə Kazım bəy kimi dünya şöhrətli alimlərin milli mənsubiyyəti haqqında danışmaq ən azı elmi cılızlıqdır. Bu cür alimlərin milli mənsubiyyəti haqqında danışmaq onların yaradıcılığına kölgə salmaqdan başqa bir şey deyildir. Rəhmətlik Ağababa Rzayev (hüquq elmləri doktoru, professor, əmək elm xadimi) öz tədqiqatlarında Mirzə Kazım bəyin milli mənsubiyyəti, azərbaycanlı olması haqqında son nöqtəni qoymuşdur.

Lakin hələ də bir çox Moskva alimləri, o cümlədən Mirzə

Kazım bəyin tələbəsi olmuş İ.H.Berezinin, V.V.Bartodun, A.N.Kononovun, N.A.Smirnovun tədqiqatlarına səthi ya-naşaraq, onun Gilanda dünyaya gəldiyini və fars olduğunu iddia edərək, onu rus şərqşünası adlandırırlar. Burada N.A.Kuznetsovun yalnız bu fikri ilə razılaşmaq olmur. Belə ki, Gilanda (Rəşt şəhərində) anadan olmaq hələ

milli mənsubiyyəti müəyyənləşdirmir. Mirzə Kazım bəyin milli mənsubiyyəti haqqında onun əleyhdarlarının nəzərinə təkcə bu fikri çatdırmaq kifayətdir. Mirzə Kazım bəyin atası Hacı Qasım 1801-ci ildə Məkkədən qayıdarkən Gilanda (Rəşt şəhərində) Şərəfnisə xanım adlı bir qadınla 10

evlənmiş və əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi 22 iyun 1802-ci ildə Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəy anadan olmuşdur.

Mirzə Kazım bəyin özünü “persiyanin” adlandırması haqqında isə N.A.Kuznetsova və başqaları bilməlidir ki, orta əsrlərdə, hətta 1926-cı ilədək Dərbənddən tutmuş, daha dəqiq desək, Mazdakdan tutmuş Fars körfəzinədək ərazi Persiya, əhalisi isə “persiyanin” adlandırılırdı. Bunu bilmək üçün şərqşünas alimlərin əsərlərini oxumağa ehtiyac yoxdur. Elə XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış, Azərbaycanın Mərdəkan qəsəbəsindən cənuba getməyən rus şairi Sergey Yeseninin «Persidskie pesni» əsəri ilə

səthi tanışlıq kifayətdir.

Mirzə Kazım bəyin azərbaycanlı olması haqqında onun dövrünün alimləri ilə məktublaşmasında elə anlar vardır ki, onun mənsub olduğu xalqın taleyi ilə, sevinci və kədəri ilə yaşaması aydın görünür. Mirzə Kazım bəy 31 oktyabr 1826-cı ildən Kazan Universitetində pedaqoji və elmi fəaliyyətə başlasa da, Azərbaycanla əlaqəsini kəs-məmişdi. Məsələn, o, akademik Dorna yazdığı məktubların birində Quba şəhərinə su çəkilməsindən çox sevindi-yini bildirmiş və bu münasibətlə yazılmış şeirləri ona göndərərək akademik nəşrlərdə və qəzetlərdə çap etdir-məsini xahiş etmişdir. Məhz Quba şəhərinə su çəkilməsindən hər hansı başqa bir millətin nümayəndəsi yox, mənşəcə azərbaycanlı bu cür sevinə bilərdi. Alimin “Türk-tatar dilinin qrammatikası” və “Dərbəndnamə” kitablarının yazılması bir daha onun kim olduğuna, hansı millətin nümayəndəsi olduğuna canlı sübutdur. Heç də təsadüfi deyildir ki, “Türk-tatar dilinin qrammatikası” kitabı haqqında 21 avqust 1843-cü il tarixli məktubunda “Türk-tatar 11

dilinin qrammatikası” kitabına Rusiya imperiyasının müxtəlif yerlərində, xüsusilə, Qafqazda böyük tələbat olduğu və həmin kitabın yenidən çap olunmasına ehtiyac olduğu göstərilmişdir. 1849-cu ildə Mirzə Kazım bəyə

S.Peterburq şəhərinə köçməyə icazə verilir. 1849-cu ildən etibarən o, öz həmyerlisi azərbaycanlı alim Mirzə Cəfər Topçubaşovla birgə universitetdə türk (Azərbaycan) və

fars dillərindən dərs deyir. Hələ 1848-ci ildə Mirzə Cəfər Topçubaşov tərəfindən əsası qoyulan şərq dilləri fakültəsinin 1853-cü ildən dekanı olur və ömrünün sonunadək –

1870-ci ilədək bu vəzifəni icra edir. Peterburqda o, böyük rus demokrat-inqilabçısı olan A.Çernışevski ilə tanış olmuş və ona türk-tatar (Azərbaycan) dilini öyrətmişdir.

Mirzə Kazım bəyin Peterburq Universitetində elmi-pedaqoji fəaliyyəti çox məhsuldar olmuşdur. O, Peterburqda “Müridizm və Şamil”, “Bab və babilər”, “İslamın tarixi”, “Şərayül-əl-islam” və bir çox fundamental elmi əsərlər yazmışdır. Bu əsər bir çox Qərb dilləri ilə yanaşı şərq dillərinə də tərcümə olunmuşdur. Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəy, Rusiya həyatı üçün xarakterik bir hal olmasa da, öz parlaq zəkası, istedadı, elmdə göstərdiyi xidmətlərinə görə dünyanın bir sıra elm ocaqlarının və cə-miyyətlərinin, o cümlədən Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Böyük Britaniya Kral Asiya Cəmiyyətinin həqiqi üzvü, Paris Asiya Şərqşünaslıq cəmiyyətinin həqiqi üzvü, Boston Şərqşünaslıq cəmiyyətinin üzvü, Amerika Birləşmiş Ştatları Akademiyasının həqiqi üzvü seçilmişdir.

Mirzə Kazım bəy, eyni zamanda, Kazan və Peterburq universitetlərinin fəxri üzvü, Peterburq arxeologiya-nu-mizmatika cəmiyyətinin müxbir üzvü, Rusiya Coğrafiya 12

Cəmiyyətinin həqiqi üzvü və Kazan Vətən Dilləri Cəmiyyətinin üzvü seçilmişdir.

Mirzə Kazım bəy əməkdar professor, şərq dilləri üzrə

fəxri doktor kimi adlara da layiq görülmüşdür. Bütün bunlarla yanaşı, Mirzə Kazım bəy dühası Çar Rusiyasının Maarif Nazirliyinin bürokratlarına qələbə çalmış elmi tədqiqat işlərinə, elmi fəaliyyətinə və elmi əsərlərinə görə üç dəfə İmperator Elmlər Akademiyasının Demidov mükafatını almışdır”.

f.ü.f.d., dos. Şəmil Sadiq

13

MÜRİDİZM VƏ

ŞAMİL

“Russkoe slovo” jurnalı, 1859 N 8

14

15

Rusiyanın qüdrət və ehtişam üfüqləri yeni doğan gözqamaşdırıcı bir ulduzun ziyasına bələndi, bizim tarix salnaməsinə rus silahının Qafqazdakı şöhrətinə parlaq işıq salan uğurlu bir hadisə yazıldı – bir zamanlar şöhrəti yeri-göyü tutmuş olan yavuz Şamil bu gün bizim müti əsirimizdir…1

Bəlkə də, bu marağın ömrü qısa olacaq, lakin bu gün onun şəxsiyyəti üzərində ümumi və qüvvətli bir diqqət cəmləşib…2

Sizə təqdim olunan bu məqalə ilə mən* müəyyən dərəcədə həmin marağı təmin etmək, bu fövqəladə insanı yetirən mühitin necə olduğunu, onun tarixdə tutduğu mövqeyinin başgicəlləndirici zirvəsinə necə yüksəldiyini, oradan aşağı düşürülməsinin və Qafqazda dinc həyata başlamasının nə üçün bu qədər çətin olduğunu və əgər belə demək mümkünsə, bunun nə üçün Rusiyaya bu qədər baha başa gəldiyini izah etmək arzusundayam3.

* Mətndə “*” işarəsi ilə təqdim edilən bütün şərhlər müəllifə məxsusdur.

1… 25 avqust 1859-cu ildə Şamil əsir götürüldü. Bununla da, müridizm bayrağı altında 25 ildən artıq davam edən Dağıstan və Çeçenistan dağlılarının hərəkatı başa çatdırılmış oldu. (AKAK, т. XII, с.707; Эсадзе С. Штурм Гуниба

и пленения Шамиля. – Тифлис.1909)

2 Əsir götürülən Şamili Peterburqa gətirdilər. N.Q. Çernışevskinin sözlərincə, bununla bağlı olaraq “Peterburqda indiyədək görünməmiş möhtəşəm bir atəş-fəşanlıq hazırlanmışdı, hətta tacqoyma zamanı təşkil olunan mərasimlər belə

indiki ilə müqayisədə parlaq deyildi… Burada (yəni Peterburqda) əsir Şamil haqqında çox söhbətlər gedirdi. Onun üçün Tavriya Sarayında iqamət hazır-lanıb və o, ümumiyyətlə, böyük bir təmtəraqla qəbul olunacaq; işin gedişinə

baxaraq, ona Kazan və ya Kiyevdə yaşamasını təklif edəcəklər”. (Чернышевский Н.Г. Полн.собр. соч. – М., т.XIV, с.381)

3 Müridizm bayrağı altında gedən hərəkat yatırıldığı zaman hər iki tərəfdən böyük insan tələfatı olub. “Tanrıya şükürlər olsun ki, – deyə N.Q.Çernışevski yazırdı, – indi Qafqaz hər il 25 min rus əsgərini udmayacaq; Rusiyanı əldən-16

Mən müridlik haqqında söz açmaq istəyirəm. Rus hərb ədəbiyyatında Şamil və müridlik bir-birilə sıx bağlıdır, lakin hələ də bu anlayışlar nə leksik, nə də tarixi anlamda lüğətlərə daxil edilməmişdir. Ona görə də arzumu yerinə yetirərkən, təhkiyəmi elə bir tərzdə quracağam ki, yazdıqlarım rus ədəbiyyatı və elmi üçün doğru-düzgün material təqdim edə bilsin. Qarşıdakı mərama uyğun olaraq məqalənin proqramı aşağıdakı istiqamətləri əhatə

edir.

1. Müsəlman Şərqində müridlik barədə tarixi oçerk.

2. Qafqazda müridliyin inkişafı və;

3. Şamil.

Müsəlman Şərqində müridlik barədə tarixi oçerk

İnsan ehtiraslarının tarixi hər zaman və hər yerdə çox böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur. Bu ehtirasları yalnız yüksək ruhani təhsil yumşalda bilərdi. Keçmişin dərinliklərinə endikcə görürük ki, xalqların siyasi tarixi ona daha çox əsaslanır. Hərçənd ki, kədər içərisində etiraf etməliyik: tərəziyə qoyularsa bəşəriyyətin ən yeni tarixində hakimiyyət sevdasına mübtəla olanların ehtirasları xalqların taleyindən çox vaxt daha ağır gəlir. Ən yeni cəmiyyətlər isə bir çox hallarda bizə heç vaxt xristian maarifinin ha-vasını udmamış4, ruhani tərbiyənin şüaları ilə isinməmiş

dildən salan yaralardan birinin ağzı qaysaqlanacaq” (Чернышевский Н.Г.

Полн.собр. соч. – М., т.XIV, с.381)

4 Mirzə Kazım bəy hələ gənclik illərində xristianlığın presviterian məzhəbini qəbul etmişdi və bir xristian olaraq “xristian maarifinə” xüsusi önəm verirdi.

17

yarımvəhşi xalqlar və toplumların tarixində gördüyümüz eyni kədərli mənzərəni təqdim edir. Və zaman etibarilə

bizə daha yaxın olan Avropa tarixinin bir çox səhifələrini al qana bələmiş məşhur inqilablar zamanı hakimiyyət hərislərinin iradəsini şüursuz şəkildə yerinə yetirən və özlərini onların yolunda kor-koranə qurban verən hiddətli, coşmuş və azğın tərəfdarlar yığnağı özü üçün qana susamış başçılar tapa bilibsə, barbarların, cahil insanların və fanatiklərin yaşadığı ölkələrdə buna bənzər halları görməyimiz təəccüblü deyildir.

Yeri gəlmişkən, fanatizm bütün inqilablara, xüsusilə

də, üsyan qaldırmaq bəhanəsinin, dinin və onun hərəkətverici qüvvəsi olan xalq inancının olduğu yerlərə xasdır: islahatlar tarixində buna çoxlu sayda aşkar və inandırıcı misallar görə bilərik. Məgər Xilaskarın bu sözlərini bizim dövrün bir çox xristianlarının olduğu kimi qəbul etməsinə

fanatizm səbəb deyilmi: “Elə düşünməyin ki, mən yer üzünə

sülh gətirmək üçün gəlmişəm; sülh deyil, qılınc gətirmək üçün gəldim” 5* ?

Halbuki bu onun mülayimlik, mütilik və dözümlülü-yə əsaslanan təliminə tamamilə ziddir. Doğrudanmı Var-folomey gecələrində qanı sel kimi axıdan qüvvə həmin bu xristian dini idi? Doğrudanmı milyonlarca bidətçini kilsə-dən kənarlaşdıran İsa Məsih təlimi idi?

Xeyr, bu fanatizmdir, xurafatın övladıdır! Bu, cəhən-nəmin Yer üzündə mələk cildinə girən törəmələridir, bu, İblisin qisas silahıdır!

Fanatizm öz həyatını ictimai fəlakətlər üzərində quran adamların məqsədlərinə çatması üçün gözəl vasitədir.

5 * Matfey İncili, X, 34.

18

Bu cür adamlar gah hiyləgərcəsinə itaətkar olmağı, gah yaxşı hesablanmış fədakarlıq etməyi, əhatəsindəki insanların hüsn-rəğbətini özlərinə doğru yönəltməyi və daim onların zəif damarlarından tutaraq, məhəbbətlərinə və

iradələrinə hakim olmağı bacarırlar. Bundan sonra onları kölə kimi sədaqətli etmək artıq xeyli asanlaşmış olur.

Biz ictimai həyatda bir dəfə aldanmış, saxta özünəvurğunluq səbəbindən rüsvayçı vəziyyətdən çıxmaq istəməyən və yanlışlıqlarını həyasız inadkarlıqla danan kifayət qədər təhsilli adamlar görürük. Və əgər məkrli, ictimai sanbalına görə kiçik, hətta sözü və əməli ilə hiyləgərcəsinə idarə etdiyi insanlarda nifrət doğuran adam izlədiyi hədəfin predmetinə məhvedici təsir göstərə bilirsə, o zaman təsəvvür edin ki, çoxsaylı tərəfdarların iradəsini idarə edənlərin geniş düşünülmüş pis niyyətlərinin nəticəsi nə qədər böyük və fəlakətli olar!

Yaxşını pisdən seçə bilməyən korazehin qurbanların fanatizmi onların enerjisini yüz qat artırır. Bu nəzarətsiz enerjinin təsirindən beyinlər kütləşir, qurban isə düşdüyü əziyyətlərin pəncəsində qıvrılaraq dəli kimi qəhqəhə çəkir. İnsan övladının yaşam tarixində bu cür heyrətamiz təzahürlər tez-tez təkrarlanır.

Növbəti fakt – Şərqdə müridlik tarixinin səhifələrində

tez-tez rast gəlinən hallardan biridir. Hicri tarixin III yüzilliyinin lap başlanğıcında, əl-Məmunun hökmranlığı zamanında6 (hicri 201-ci il və miladi 810-cu ildə) İranda 6 Əl-Məmun – yeddinci Abbasi xəlifəsi, 813-833-cü illərdə hakimiyyətdə

olmuşdur (Босворт К.Э. Мусульманские династии. – М., 1971, с.32).

19

Babək7 adlı biri peyda olaraq əvvəlki yalançı peyğəmbərlərin yolunu davam etdirdi və özünü Allahın elçisi, ardınca isə Allahın yer üzündəki təcəssümü elan etdi. Onun uğurları o qədər böyük oldu ki, iyirmi il ərzində xəlifələrin hakimiyyətini təhdid etdi8. Fədakar tərəfdarlarının başçılığı altında hərəkət edən qüvvələrlə dəfələrlə

Məmun və Mötəsimin9 qoşunları üzərində qələbə çalması, həmçinin qana hərisliyi və rəhmsizliyi özünə qarşı yönəlmiş daxili üsyanı hazırlamış oldu10*.

Nəhayət, onun qüvvələri darmadağın edildi və o, Bizansa qaçmaqla canını bir müddətliyə qurtardı. Erməni 7 Babək (gerçək adı Həsən) – 816-cı ildən xürrəmilərin antiərəb, antifeodal hərəkatının rəhbəri. Onlar İslamı tanımır, kəndlilərin feodal asılılığının ləğvinə və bütün torpaqların azad icmalara verilməsinə tərəfdar çıxırdılar. Babəkin başçılıq etdiyi üsyançılar 819-827-ci illərdə ərəblərin Azərbaycandakı cani-şinlərinin qoşunlarına bir sıra hiss ediləcək zərbələr endirdilər; bunun ardınca üsyan bir sıra ətraf vilayətləri də bürüdü. Xürrəmilər hərəkatını yatırtmaq üçün ərəblər Azərbaycana dişinəcən silahlanmış çox böyük ordu göndərməyə

məcbur oldular. Ordu bütün qüvvəsi ilə üsyançıların üzərinə yeridi. Xürrəmilər doğma torpağın hər qarışını mərdliklə müdafiə edirdilər, lakin hərəkata qoşulan müvəqqəti cığırdaş feodallar böhranlı məqamda Babəkə xəyanət etdilər. Ərəblərin 837-ci ildə bütün cəbhə boyu hücumu nəticəsində üsyançıların son istinadgahı olan Bardza qalası süqut etdi. Öz silahdaşlarının kiçik qrupu ilə mühasirədən çıxa bilən Babək tezliklə feodallardan biri tərəfindən tutulub ərəb komandanlığına təhvil verildi və 837-ci ilin sentyabrında edam olundu (История Азербайджана, т. 1-й, – Баку, 1958, с. 117-124). Mirzə Kazım bəy onu “yalançı peyğəmbər” adlandırır.

8 Xəlifə – (hərfi mənası – özündən sonra gələn, varis, müavin) – Məhəmmədin 622-ci ildə Mədinədə vəfatından sonra ali idarəçilərin – varislərin titulu. Xəlifə dini və dünyəvi hakimiyyəti əllərində cəmləşdirmişdi. (Беляев Е.А.

Арабы, ислам и арабский халиат в раннее средневековье, – М., 1966, с.133.).

9 Əl–Mötəsim – doqquzuncu Abbasi xəlifəsi, 833-842-ci illərdə hakimiyyətdə

olmuşdur (Босворт К.Э. Göstərilən əsəri, c.32) 10 * Müsəlman tarixçiləri deyirlər ki, dəfələrlə baş vermiş üzbəüz meydan müharibələri zamanı onun əli ilə iki yüz mindən çox müsəlman öldürülmüşdür.

20

knyazlarından və ya əyanlarından olan Sahil adlı biri onu arvadları və uşaqları ilə birlikdə yaxaladı və xəlifənin ordu komandanı Afşil vasitəsi ilə qəzəbdən alışıb yanan Mötəsimə təhvil verdi.

Onun üçün hazırlanmış işgəncələr müdhiş idi; divan tutulduğu gün Babəkin meydanı doldurmuş insanlara etinasız və nifrət dolu baxışlarla baxması ona verilən cəza-nın şiddətini on qat artırdı. Lakin o, verilən əzablara sarsılmaz bir mətanətlə dözdü və cəlladları məsxərəyə qoydu.

Babəkin qəddar cəlladlarının onunla nə şəkildə rəftar etdikləri barədə təfərrüatlı məlumat avropalıda ikrah doğura bilər: məsələn, əvvəlcə onun ailə fərdlərini və uşaqlarını işgəncəyə məruz qoyub, sonra tikə-tikə doğradılar; ardınca özünün bədən əzalarını bir-bir baltalayıb ayırdılar və rəhmsizliyin təlqin edə biləcəyi ən müxtəlif üsullar-la işgəncələr verdilər…, o isə sonadək öz halını pozmadı və dedi ki, həqiqət naminə ölür.

Fanatiklərin bütün başçıları öz davamçıları ilə birlikdə məhz bu şəkildə məhv olurdular; hətta İranda babilərin rəhbərləri də öz tərəfdarları ilə bərabər bu cür həlak edilmişdilər11.

11 İranda 1842-1852-ci illərdə antifeodal üsyan. Babilər üsyanının hərəkətverici qüvvəsi kəndlilər və sənətkarlar, şəhər yoxsulları və xırda alverçilər idilər. Çıxışlara Babilər təriqətinin təşkilatçısı, özünü Bab (hərfən: Qapı) elan etmiş Seyid Əliməhəmməd (1820-1850) başçılıq edirdi. O, iddia edirdi ki, şiələrin on ikinci imamı Mehdi xalqa öz iradəsini bu qapıdan elan edir (Bab və

Babilik hərəkatı haqqında təfsilatı ilə bax. Токарев С.А. Религия в истории

народов мира. – М, 1965, с. 495-520; Крывелов И.А. История религии.

т.2, – М., 1976, С.296-343).

21

Lakin əvvəlcə Məhəmməd və digər fanatiklərin zühur etdiyi zəmanədəki Şərq mühitinə ötəri bir nəzər sal-maqla işimizə başlayaq.

İslamın hakim olduğu məkanlarda, xüsusən də Ərəbistanda, Suriyada və Efiopiyada xristianlığın aciz və zəif durumda olması hələ Məhəmmədə qədər müxtəlif bidətçilərin və yalançı peyğəmbərlərin meydana çıxmasına zəmin yaratmışdı. Təkcə o çağın Ərəbistanında islahatlara beş iddiaçı: Məkkə və Mədinədə Məhəmməd özü, Yəmam-da Müsəylimə, Taifdə kifayət qədər güclü hökmdar olan əl-Əsvad, onun ardınca Əsad və Səcad nəslindən Tuləyhə və

Tamimdən olan Uləmu Sədr ləqəbli peyğəmbər qadın var idi . Onların hamısından öncə fəaliyyətə başlamış Məhəmmədin, ardınca isə xəlifələrinin uğurları bu rəqiblərin irəli keçmək şanslarını heçə endirirdi. Onların arasında Məhəmməd daha güclü idi.

İranda və Xorasanda maqların təlimi də bir çox qola ayrılmışdı. Hər hansı oxumuş və ya alim, özünü imam, mürşid, yəni mənəvi yol göstərən adlandırmaqla, ona məxsus olmayan hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirir, onun vasitəsilə əlahiddə bir kastanın başına keçərək ən yüksək imkanlara sahib olmaq istəyirdi. Bu ölkələrdə artıq çoxdan bəri dərin kök atmış buddizm12 isə Zərdüşt fəlsəfəsi13

12Buddizm – e.ə. VI yüzildə Hindistanda yaranan üç dünya dinindən biridir.

Daha çox Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində yayılmışdır. Rusiya ərazisində

Buryatiyada XVIII yüzildə bərqərar olub; Dağıstanda buddizmin izlərinə rast gəlinmir.

13 Zərdüştilik – Sasanilər İranında dövlət dini. Harada və nə zaman yaşadığı qəti şəkildə bilinməyən Zərdüştün (Zaratuştra) adı ilə adlanır. Tədqiqatçıların əksəri zərdüştiliyin meydana çıxmasını e.ə. VII yüzilə aid edirlər. Zərdüştiliyə